Доклад на тему Ункуу чэбдигирдэр туьалара

научнай практическай конференция - «Эрилик ааºыылара»

«¬½к¼¼ - чэбдигирдэр ту»алара»

¬лэни толордо: Эрилик Эристиин аатынан Чакыр орто оскуолатын

3 кылаа»ын ¼¹рэнээччитэ

Миронова Ньургуйаана.

Салайааччы: Миронова Лидия

Иосифовна.

Чакыр, 2011с

¬лэ сыала: ¬½к¼¼ араастарын кытары билси»ии, чэбдигирдэр ту»аларын ¼¹рэтии.

Соруктара:

1. ¬½к¼¼ араастарын, чэбдигирдэр ту»аларын билси»ии ;

2. Саха ¼½к¼¼т¼н ¼т¼¹ ¼гэстэрин, сиэрин-туомун, итэºэлин ¼¹рэтии.

Наадалааºа: ¬½к¼¼-ки»иэхэ т¹р¹¹б¼т норуотун тыынын и½эрэргэ, кэрэни кэрэхсиир, ¼т¼¹н¼ ¹йд¼¼р а»ыныгас санаалаах, амарах с¼рэхтээх, эт-хаан ¹тт¼нэн чэбдик, кыанар-кыахтаах айыы-хаан сиэнэ буола силигилээн тахсарыгар к¼¼с-к¹м¹ буолар. Онон ¼½к¼¼ суолтата ¹сс¹ ¼рд¼¹хтээх.

¬лэ сонуна: ¬½к¼¼ - хас биирдии норуот ¹лб¹т-с¼ппэт, симэлийбэт баай культуратын биир кэрэ-бэлиэ, хатыламмат к¹р¼½¼н, аныгы хараºынан к¹р¹н ырытыы.

Доклад: «¬нк¼¼ - чэбдигирдэр ту»алара».

¬½к¼¼ ¼½ диэн тылтан т¹р¼ттээх. Ол ту»унан Р.К. Маак 1853-54 сыллардаахха суруйбута: «Танец по якутски-ингкюю, что собственно значит «поклон» и происходит от глагола «инг», «ингебинь»-«нагибаться», «кланяться». Р.К.Маак «ингкюю» диэн суруйбута сахалыы «¼½к¼¼» буолар. Былыр сахаларга ¼½к¼¼ диэн тылы тэ½э битии диэн тыл туттуллара. Ол эбэтэр ¼½к¼¼-битии диэн буолар. ¬½к¼¼»¼ттэр диэни кытта тэ½½э битии»иттэр диэн тыл элбэхтик туттуллара. Ол ту»унан Н.Е. Петров суруйар: «Кроме древнего слова ¼½к¼¼-танец, первоначально обозначавшего «поклонение, моление», известно также слово «битии» «пляска», происходящее от глагола «битии», «приплясывать».

¬½к¼¼-битии дьону ¼¹рдэр-к¹т¼тэр, хомойбутун туора кыйдыыр, саппаºырбыт санаатын сайгыыр. Ити барыта доруобай буоларга улахан к¹дь¼¼стээх.

Ки»и энергетическэй б¼р¼¹тэ аура дэнэр. Доруобай ки»и аурата сырдык, арылхай ¹½н¹¹х, оттон ыары»ахтар киэннэрэ боро½, кугас, ¹лб¹¹рк¹й буолар. ¬¹рдэххэ, аура кытаран кэлэр. Оттон дьо½½о ¼т¼¹н¼ эрэ о½оро сылдьар ки»и аурата кы»ыл к¹м¼с солотуулаах буолар. Талааннаах артыыс аурата сыыйа-баайа б¼т¼н саалаºа тарºанан, к¹р¹¹чч¼лэр аураларыныын силбэ»эн, эгрегор диэн ¼л¼гэрдээх элбэх эрчими биэрэр к¼дэх буола кубулуйар.

Оºолор хороводтуулларыгар илии илиилэриттэн сиэтти»эн б¼тэй би»илэх буола иилии эргийэ сырыттахтарына олус к¼¼стээх эгрегор ¼¹ск¼¼р. Ол хас биирдии оºо ауратын сууматыттан хас даºаны т¹г¼л к¼¼стээх эбит.

Итиннэ ¼½к¼¼»¼т ураты ¼ч¼гэйдик толороро буолбакка, дьону ¼¹рдэргэ ис с¼рэºиттэн т¹»¹ баºарара ордук суолталаах. Ыраас ¼т¼¹ санаа ки»и б¼р¼¹т¼н ордук б¹º¹рг¹т¹р.

Билигин Санкт-Петербурдааºы «Биоэнергопластика» диэн оскуола салайааччыта Н.Курис этиилэрин кытта билси»иэºи½. Ыстатыйатын аата «Танцетерапия» диэн. Ол аата ¼½к¼¼нэн эмтээ»ин. ¬½к¼¼ дуо»уйууну, к¹ннь¼¹р¼¼н¼ биэрэр, дьону кытта бодору»ан, эти-хааны ы»ыктынан к¹½¼л босхо хамсаныы ки»и ¹й¼гэр-санаатыгар, этигэр-хааныгар дьайыыта олус улахан.

¬г¼с ыарыы би»иги эппитин-хааммытын сатаан ы»ыктыбаппытыттан, ¹йб¼т-санаабыт к¼¼р¼¼т¼н ¹»¼лбэппититтэн т¹р¼¹ттээх. Итиннэ с¼р¼н оруолу илии хамсаа»ына ылар.

Ритмнээх хамсаа»ын тулалаан турар эйгэни кытта дь¼¹рэлэ»эр. ¬½к¼¼л¼¼ргэ эт-хаан, ¹й-санаа тэ½½э к¹ннь¼¹рэр. Ордук айылºаºа ¼½к¼¼лээ»ин ки»и этин-хаанын, ¹й¼н-санаатын к¼¼р¼¼т¼н ¹»¼лэр.

Иилии эргийэн ¼½к¼¼л¼¼р с¼½кэн суолталаах. Т¹г¼р¼мтэ-к¼н символа. Оттон к¼н ¼¼нээйигэ, тыынар тыыннаахха барытыгар к¼¼с-уох биэрэр, т¹г¼р¼мтэ-кэрэ к¹ст¼¼, дь¼¹рэлэ»ии символа. Итинник оонньууга били½½и ки»и айылºатыгар т¹нн¹р, кини сорºото буоларын ¹йд¼¼р, ийэтигэр кэлбит оºо курдук буолар.

Бу ыстатыйаны суруйбут ки»и си»э, ¹тт¼г¼н с¼»¼¹ºэ ыалдьан иэдэйэ сыспыт, онтон ¼½к¼¼нэн эмтэнэн ¼т¼¹рб¼т. Дьэ ол кэнниттэн ¼½к¼¼нэн дьону эмтээ»ини сайыннаран барбыт.

¬½к¼¼-кэрэ эйгэтэ с¼рдээх баай уонна киэ½. Хас биирдии ¼½к¼¼ к¹р¼½э тус-туспа кыахтаах, тулалыыр эйгэºэ, ки»иэхэ ту»унан к¹р¼¼лээх, ¹йд¹б¼ллээх.

¬½к¼¼ туллар тутааºа, классическай ¼½к¼¼ буолар. ¬йэлэртэн-¼йэлэргэ чочуллан кэлбит хамсаныылара оºо осанкатыгар с¼р¼н, улахан оруолу оонньуур.

Билигин бу «сколиоз»-диэн ыарыы хас биирдии оºоºо на»аа сытыытык турда, онно бу классическай ¼½к¼¼, хамсаныы оºо осанкатын к¹нн¹р¹рг¹, эт-хаан ¹тт¼нэн сыыстарыыта суох сайдарыгар к¹м¹л¹»¹р.

Народнай ¼½к¼¼ (атын омуктар ¼нк¼¼лэрэ)-хас биирдии омук бэйэтин итэºэлин сурэхтэригэр-быардарыгар сылаастык илдьэ сылдьар

¼½к¼¼б¼т буолар. Оºону атын омуктары кытары сибээстиир, атын омук тыынын, сиэрин-туомун били»иннэрэр, кэпсиир, ¹й¼н-санаатын сайыннарар ¼½к¼¼ биир к¹р¼½э.

Бытовой ¼½к¼¼-дьон олоºун-дьа»аºын, ¼лэтин-хамна»ын кытары сибээстээх. Оºо ¹й¼н-санаатын сайыннарар, били½½и олох тэтимигэр с¹п т¼бэ»эр, таба сыаналыыр ки»и буолан тахсарыгар к¹м¹л¹»¹р.

Современнай (аныгы) ¼½к¼¼-биллэрин курдук ¼¼нэн эрэр к¹л¼¹нэ саамай сэ½ээрэр, с¹б¼л¼¼р ¼½к¼¼тэ. Бу ¼½к¼¼ олох атын уонна уустук хамсаныылара оºо тулуурдаах буоларын, этин-хаанын, тыынар органын, с¼рэºин сайыннарар, дьарыктыыр.

Саха ¼½к¼¼тэ-саха дьонун ¹лб¹т-с¼ппэт, симэлийбэт баай культуратын биир кэрэ-бэлиэ, хатыламмат к¹р¼½э. ¬½к¼¼-би»иги т¹р¼т культурабыт быстыспат сорºото, бу былыр-былыргыттан баара биллэр. Сили»э дири½, саха ки»итин олоºун-да»аºын, итэºэлин, ¹й¼н-санаатын, баºарар баºатын кытта ыкса ситимнээх. Ол эбэтэр ¼½к¼¼гэ би»иги омук бы»ыытынан уратыларбыт хамсаныы тылынан этиллэллэр. ¬йэлэри у½уордаан кэлбит дьи½-чахчы сахалыы (традиционнай) ¼½к¼¼лэрбит чаºылхай этническэй кырааскалаахтар. Саха ¼½к¼¼тэ былыр-былыргыттан бэйэтэ суоллаах-иистээх, историялаах норуот историятыттан туспа, туора туран хаалбатаºа.

¬½¼¼-с¼кт¼¼, с¼г¼р¼й¼¼ былыргы саха ки»итин биир тус-ураты майгына. ¬½¼¼ ¬¹»ээ дойду айыыларыгар, тулалыыр айылºаºа, сир-дойду иччилэригэр ¼½¼¼ттэн-с¼г¼р¼й¼¼ттэн т¹р¼ттээх, ситимнээх. Былыргы сахалар ¹йд¼¼ллэринэн ¬¹»ээ дойду та½аралара, айааччылара орто дойду ки»итин ара½аччылыыллар, харыстыыллар, киниэхэ ¼т¼¹н¼-уйгуну аºалар кыахтаахтар. Ол и»ин саха ки»итэ кинилэри ытыктаан, с¹º¹н-махтайан туран уйгуну-быйа½ы, дьолу-соргуну биэрдин, ¼¼нн¼н диэн ¼½эн к¹рд¹»¹лл¹р-аатта»аллар. Ол иэйиилэрэ а½ардас алгыс тылынан, ырыанан-тойугунан эрэ буолбакка ¼½к¼¼нэн, ¼½к¼¼ былаастаах хамсаныыларынан эмиэ этиллэрэ.

Биир оннук саха ¼½к¼¼т¼н т¹р¼т хамсаныытынан с¼г¼р¼й¼¼, ¼½¼¼ буолар. Ол да и»ин буолуо с¼г¼р¼й¼¼лэр, с¼г¼р¼йбэхтээн кэби»эллэр, с¹»¼ргэстээн олорон к¹рд¹»¼¼лэр-аатта»ыылар, н¹р¼¹н-н¹рг¼й¼¼лэр оло½хо аайытын бааллар.

Саха ки»итин олоºор ¼½к¼¼ киэргэл эрэ, к¹р-нар эрэ курдук ¼¹скээбэтэºэ. Бастатан туран, кини олох кы»алºатыттан кы»арыллан с¼д¼ к¼¼стээх айылºаттан, киэли-киэбитэ биллибэт туналыйар к¼¹х халлаантан к¼¼с-к¼дэх ылаары, баайыттан-дуолуттан бэри»иннэрээри, кинини дурда-хахха о½остоору ¼½эн-с¼ктэн к¹рд¹»¼¼ттэн т¹р¼ттээх. Бу эбэтэр дьонун итэºэлин кытта быстыспат ситимнээх. Ол ы»ыах сиэригэр-туомугар ордук арылхайдык к¹ст¹р. ¬½к¼¼ айылºаны кытта ситимнээºэ, киниэхэ анабыллааºа ордук дьэ½кэтик ы»ыах ¼½к¼¼лэригэр к¹ст¹р. Ол да и»ин буолуо, ¼½к¼¼ мааныта айылºа силигилии ситэн, чэлгийэн турар кэмигэр ы»ыахтарга анаан-минээн ¼½к¼¼лэнэр буолбута.

Ханнык баºарар ¼½к¼¼ тэбэр с¼рэºэ, этэр тыла-хамсаныы. Биирдиилээн хамсаныылар эбиллэн, хомуллан, дь¼¹рэлэ»эн, алты»ан уопсай ритмическэй утумнанан-ситимнэнэн биир к¹дь¼с ¼½к¼¼ буолан тахсаллар.

Тойук, ырыа кэрэтин, тыл баайын, хамсаныы эриэккэ»ин бииргэ т¼мэр о»уокай ¼½к¼¼тэ дири½ ¹йд¹б¼ллээх, бэйэтэ суоллаах-иистээх, баранан быстыбат талааннаах, т¼гэºэ к¹ст¼бэт ис хо»оонноох, б¼тэн биэрбэт баай тыллаах ы»ыах сиэрин-туомун му½утуур ¹р¹г¹й чыпчаала. О»уокай, ы»ыах сиэрин-туомун аналлаах, ¼¹»ээ айыыларга ¼½эр-с¼ктэр ¼½к¼¼б¼т буолар. Этээччилэр тустаах т¼гэннэри, айылºа к¹ст¼¼лэрин, о.д.а араастаан хо»уйаллар. Онон оонньуу кыттыылааºа хамсанан астынарын аа»ан, этээччи ырыатын истэн, бэйэтэ кытта ылла»ан дуо»уйар. Оºолор о»уокайынан олохторун киэргэтэр эрэ буолбакка, чэгиэн-чэбдик дьон буола ¼¼нэн тахсалларыгар к¹м¹л¹»¹р. Манна оºо олус сынньанар, быччы½нарын ы»ыктынарга ¼¹рэнэр. О»уокайдыырга быччы½ к¹½¼л босхо хамсыахтаах. Онон бу киниэхэ бэртээхэй эрчиллии.

«Кымыс ¬рдэ» диэн сиэр-туом ¼½к¼¼тэ кымыс ¼рд¼н аан-бастаан айыыларга, иччилэргэ к¼нд¼лээн баран ¼½к¼¼лэнэр.

Былыр сахаларга ы»ыах сиэригэр-туомугар битии»иттэр ¼½к¼¼лэрэ баара эбитэ ¼»¼. Битии»иттэр диэн ыллыы-ыллыы ¼½к¼¼л¼¼р, ¬р¼½ ойуун ол эбэтэр алгысчыт 7 арыалдьыт кыргыттара, 9 оруолдьут уолаттара, 7 кыыс, 9 уол буолаллар. Битии»иттэр алгысчыт эбэтэр ¼р¼½ ойуун алгы»ын ¼рд¼к айыыларга тиэрдэргэ, уйгуну-быйа½ы, дьолу-соргуну бэйэлэригэр, дьонноругар-сэргэлэригэр, с¼¹»¼лэригэр, сирдэригэр-уоттарыгар тардан ылар аналлаахтар. Ити курдук сахабыт т¹р¼т ¼½к¼¼лэрэ элбэºи к¹рд¹р¹лл¹р, кэпсииллэр, ыраас-сырдык ¹йд¹б¼ллээхтэр.

Т¼м¼к:

1. ¬½к¼¼ араастарыттан ¼йэлэртэн-¼йэлэргэ ¼½к¼¼лэнэн кэлбит народнай, классическай, бытовой, современнай уонна сахабыт т¹р¼т ¼½к¼¼лэрин биллим.

2. ¬½к¼¼ былыр-былыргыттан ки»и олоºун быстыспат аргы»а буолар.

Олоºу киэргэтэр-к¹чч¼тэр аналын та»ынан ¹сс¹ ¼½к¼¼нэн эмтээ»иннэр эмиэ бааллар эбит, онон ¼½к¼¼гэ-битиигэ ¼¹рэнэрбит бэйэбитигэр чэгиэн-чэбдик буоларга, эт-хаан, ¹й-санаа ¹тт¼нэн ту»алааºа билиннэ.