Учебное пособие по марийскому (государственному) языку (6 класс)

Л.Н.Аклина

Марла тунемына

6 класс

Учебный пособий

Йошкар-Ола

2011

1. Шыже пайрем

1. Посмотри и выучи

Пайрем кече - праздничный день

Сылне - прекрасный

Шöртньö - золотой

Той тÿс - желтый цвет

Пашаеҥ- рабочий

Шурно лектыш -

Поян пакчасаска - богатые овощи

Шинчымашым погаш тÿналына. -

Эртен кайыш - прошел

Тамым ончыктышо мут-влак

2. Прочитай стихотворение. Такой увидел осень поэт Осмин Йыван.

Шыже тольо

Покшымаҥын шыже толын,

У картиным сÿретлен.

Шöртньö гае лышташ велын,

Чодыра корным чевертен.

Ужар озым раш лекталын,

Пасу сылнын ужарга,

Шошым олыкла коялын,

Адак угыч оварга.

Ер вÿднаже шемемалын,

Яндаремын, шып лÿнга.

Коклан колжо, льоп чумалын,

Шокшо жапым шарныкта.

И.Осмин

• Мутер: покшым, пöрш - утренние заморозки, иней; озым - озимь

• Прочитайте стихотворение друг другу и оцените качество чтения.

• Проверьте друг у друга, стараясь вслух отчетливо произнести звуки ö, ÿ, н.

• Назови известные тебе части речи.

• Выучи стихотворение наизусть.

3. Прочитай текст. Выполни задания.

Шыже пÿртÿс

Шыже мемнан кундемыш сентябрьыште толеш. Куэр ден пистер шöртньö тÿсым налыт, пызле ден шопке лышташ ал чия ден чевергат. Лышташ велеш. Шыже тÿҥалтыште шокшо игече шога. Вара покшым вочмо жап толеш. Сентябрь мучаште южын температуржо палынак вола. Кавам чÿчкыдын йÿр пыл петыра, шыжа йÿр нойыде шÿведа. Кече шуэн ончалеш. Кече койын кÿчыкемеш, а йÿд кужемеш. 23 сентябрьыште йÿд ден кече кужыт икгай лийыт.

Ноябрь тÿҥалтыште юж температур нуль деч ÿлык вола, жапын-жапын Ош лум пырче-влак лыве гай пöрдын волат. Лум кужун ок кий, шула веле. Тÿнö йÿштырак да пыланрак лиеш, ер ден энер-влак ий дене леведалтыт. Ноябрьын кокымшо пелыштыже лум йöршынлан возеш, да теле озаланаш тÿналеш.

Шыже толмек, кенежым сылне деч сылнын мурышо кайык-влак шокшо верыш тарванат. Эн ондак мемнам сергайык, вараксим, шÿшпык, ÿжÿвÿр, куку кодат, а октябрь тÿҥалтыште - шырчык, пембе, турий, шемгорак.

Шыжым пасулаште паша шолеш - пареҥгым, пакчасаскам луктыт. Садыште вара шушо олма, облепиха, шем пызлыгичке шуыт.

Мутер:

Ал - алый

Чÿчкыдын - часто

Шыжа - очень мелкий дождь, изморось

Йÿр нойыде шÿведа - перен. без устали накрапывает дождь

Леведалтыт - покрываются

озаланаш тÿҥалеш - начинает хозяйничать, господствовать

Сергайык - стриж

Ўжÿвÿр - иволга

Пембе - зяблик

• Исправь ошибки. Чын але чын огыл, вашмутым пуыза.

1) Шыже мемнан кундемыш августышто толеш.

2) Куэр ден пистер йошкар тÿсым налыт.

3) Пызле ден шопке лышташ кÿрен чия ден чевергат.

4) Шыже тÿҥалтыште юалге игече шога.

5) Кече койын кÿчыкемеш, а йÿд кужемеш.

6) Ноябрь мучаште теле озаланаш тÿҥалеш.

7) Шыжым кайык-влак шокшо верыш тарванат.

8) Пасулаште пареҥгым, пакчасаскам огыт лук.

4. Какие из синонимов уместно употребить в каждом из предложений?

Нарынче - шöртньö

Шыжым куэ _________вургемым чиен.

Клумбышто _________тюльпан пеледын.

5. На основе имен прилагательных подбери имя существительное.

Волгыдо, сото, яндар, пылан … .

Мотор, сылне, сöрал … .

Кечан, ояр, пылан, йÿран … .

Юалге, леве, ояр, йÿран, мардежан … .

Тамле, кочо, шере, тутло … .

(Игече, кава, пеледыш, шыже, кочкыш)

6. Составь предложения.

Шуо, толын, шыже.

Коеш, олан-вулан, пасу.

Куэ, шöртньö, теве, гай, лийын.

Шогалыныт, чеверым, пушеҥге-влак, чыла, поген.

Лышташ, пызле, йошкарген.

Пыл, кая, каваште, сур.

Ончалеш, лоҥга, коклан, гыч, кече, пыл.

Подсказка.

Запомни порядок слов в простых распространенных предложениях

1. Могай? мо? мом ышташ?

2. Мо? кузе? мом ышта?

7. Калык пале мом сöра? Запиши по памяти.

Леве шыже йÿштым конда.

Йÿран шыже годым пызлылыгичке лыҥ лиеш.

Тылзе яндар гын, ояр игече лиеш.

8. Прочитай выразительно стихотворение.

Чыланат школышко!

Эртен кайыш сылне жап,

Эртен кайыш сай кенеж.

Чевер шöртньö кечыжат

Ынде ÿлнырак коштеш.

Шыже тольо чот пеледын.

Чапле шовычым рÿзен,

Шуко емыж шурныж дене

Мемнан элым поянден.

Рвезе-влак ме шуко вийым

Кенеж мучко погышна.

Яндар юж ден, энер вÿд ден

Кап-кылнам тазандышна.

Ынде таче, чулым лийын,

Шочмо школыш толына.

Парт коклашке шинчылдалын,

Тунемаш ме пижына.

М.М.Иванов

9. Прочитай слова. Какой темой они объединены?

Шыже, юалге, шöртньö, йÿр, нарынче, пуалеш, лышташ, игече, велеш, йÿреш, йÿштö, пылан, мардеж, толын, шога, леве.

• Составьте и запишите из этих слов предложения по схеме:

(могай? мо? мом ышта?)

Одинаковые ли у вас получились предложения? О чем сообщается в каждом из них?

10. Почему так говорят?

Шошо пеледыш дене мотор, шыже - тÿвыргö саска дене.

11. А те паледа мо?

Тылзе лÿм-шамыч

Марий калык тылзе лÿм-влак моткоч оҥай улыт. Тудын негызшылан пÿртÿс але ял озанлык паша ойыртем налалтын, икмынярышт юмылан ÿшанымаш дене кылдалтын.

Сентябрь - идым

Октябрь - шыжа

Ноябрь - кы́лме

Декабрь - теле

Январь - шорыкйо́л

Февраль - пургыж

Март - ÿярня́

Апрель - вÿдшор

Май - ага

Июнь - пеле́дыш

Июль - сÿре́м

Август - сорла́

12. Прочитай стихотворение. Почему поэт утро сентября называет праздником радости.

Йочан пайремже

Чапле кечым тÿрлö семын

Пайремла эре айдеме.

А йоча куан пайремым

Вашлиеш сентябрь эрдене.

Весела да куаналше,

Ошкыльо тошкалтыш мучко.

Да ракетышке кÿзалше

Космонавтла шканже чучо!

В.Колумб

Мутер:

Тÿрлö семын - по-разному

Куаналше - радостный

Ошкыльо тошкалтыш мучко - зашагал по ступенькам

Кÿзалше - поднимающийся

13. Прочитай стихотворение. Выполни задания.

Чевер кеҥежна эртен кайыш.

Юалгын мардеж пуалеш.

Чодыра мучко той поран гае

Лышташ парчала гыч велеш.

Ерла ден кумда энерлаште

Вÿд кечын лиеш йÿштырак.

Чодыра ÿмбач шокшо эллашке

Эртат чоҥештен кайык-влак.

Ю.Чавайн

• Йодышлан вашеште

1. Идалыкын могай жапше эртен кайыш?

2. Мардеж кузе пуалеш?

3. Парчала гыч мо велеш?

4. Вÿд кечын могай лиеш?

5. Кайык-влак кушко чонештат?

14. Ситуаций почеш диалогым чоҥыза.

Школыштына тÿрлö оҥай мероприятий эртаралтеш. Таче школышто «Шыже пайрем». Тÿрлö тÿсан лышташ, пеледыш, пакчасаска пайрем кумылым нöлтат. Расспроси одноклассника, как прошёл праздник.

15. Составь словосочетания

Куэ лышташ ужарге

Тумо лышташ нарынче

Пызле лышташ могай? кÿрен

Пÿнчö име йошкарге

Писте лышташ нарынче

Ваштар лышташ кÿрен

16. Поставьте существительные в скобках в сравнительном падеже

(Кайык) чоҥешташ, (ачам) пашам ышташ, (шöртньö) йылгыжаш, (ший) волгалташ, (авам) тыршаш.

Заметьте! Некоторые прилагательные имеют полную и краткую форму, например:

Ош - ошо «белый»

Шем - шеме «черный»

Йошкар - йошкарге «красный»

Ужар - ужарге «зеленый» и т.д.

• Подчеркни прилагательные.

17. Мо тиде?

Такше шере виноград улам,

Мыйым кошто - вес лÿман лиям. П.Быков

18. К существительным подберите подходящие по смыслу прилагательные.

Олма тутло

Кияр неле

Кавун шере

кешыр ужар

помидор кочо

снеге тамле

шоган чевер

19. Назови признаки малины. Разыграй с одноклассником разговор, какие ягоды ты любишь, почему.

Эҥыж.

Чевер йошкар эҥыжым чыланат йöратат. Тудо пеш тамле. Эше сай эм. Эҥыж телым кылмыме годым пеш пайдале. Шере вареньым кажне йöрата.

20. Кроссвордысо мутым пале. Могай пушеҥгыш шинчын?

Чодыра тÿрыштö шогертен ик пушеҥге гыч весыш чоҥештыл коштеш, кажныжым шке семынже акла. «Хе-е, тидын лышташыже эреак модеш, - ышталешат, воктенысыш миен шинчеш. - Тидыже ошын пеледеш. - Вара кумшыш чоҥешта. - Имыже пушкыдо…Кичкыже шыже йÿштеш лозырга… лышташыже лопка… Тидын кичкыже том кöргыштö… Кеҥежым мÿкшым чумыра… Имыже кужу-у». Тыге ойлыштын, умбаке торлыш.

Тудо могай-могай пушеҥгыш шинчын улмаш?

ш

о

г

е

р

т

е

н

2.Финно-угор калык ешыште

1. Посмотри и выучи.

Марий, финн, эстон, карел, вепс, ижор, водь, лив, саам, мордва, удмурт, коми, венгр, хант, манси.

2. Прочитай текст, выполни задания.

Родо-тукым вож

Шукерте ожно, иктаж 5-6 тÿжем ий ончыч, Урал ден Юл кокласе кумда верлам кугу калык айлен. Нуно ик йылме дене ойленыт, ик йÿлам кученыт. Вара, тÿрлö амаллан кора, тÿрлö вере шаланен каеныт. Балтик теныз сереш финн, эстон, карел, ижор, лив калык-влак вераныныт. Эше йÿдвелышкыла саам-влак каеныт.

Тÿжем ий ожно Карпат курык вес могырыш венгр-влак кусненыт. Урал ден Эрвелышкыла Обь ден Ишим энер тÿрыш хант ден манси каеныт. Марий, удмурт да мордва Виче, Юл, Сура энер лишне кодыныт. Тыге ожнысо ик калык олмеш икмыняр йылме дене мутланыше калык шочын. Нуным кызыт финн-угор йылме еш маныт. Тудо кок тÿшкалан шелалтеш.

Иктыже - финн йылме тÿшка. Тиде - финн, карел, эстон, вепс, ижор, водь, лив (чыланат Балтик теныз воктен улыт), тыгак саам, марий, мордва, удмурт, коми йылме-влак. Весыже - угор йылме тÿшка. Тиде - венгр, хант, манси йылме-влак.

Икгай родо-тукым шомак чылаже 1000-1200 наре уло. Тиде олмештыш мут (местоимений), чот мут (7 марте), кап-кыл, пушенге, кочкышым ончыктышо мут-влак да т.м.

Мутер:

Ожно - прежде

Айлен - занимал

Йÿла - обычай

Тÿрлö амаллан кöра - из-за разных причин

Шаланен каеныт - разошлись

Вераныныт - расположились

Кусненыт - переселились

Кодыныт - остались

Кок тÿшкалан шелалтеш - разделились на две группы

Икгай родо-тукым шомак - общие родственные слова

• Йодышлан вашеште.

1. Ожно финно-угор калык могай кундемыште илен?

2. Балтик теныз сереш могай калык-влак вераныныт?

3. Моло калык кушко куснен каеныт?

4. Финн-угор йылме еш мыняр тÿшкалан шелалтеш?

5. Могай шомак-влак икгай улыт?

• Заполни пропуски словами.

  1. Урал ден Юл кокласе кумда верлам … айлен.

  2. Нуно ик … дене ойленыт, ик … кученыт.

  3. Нуно тÿрлö … шаланен каеныт.

  4. Балтик теныз сереш … калык-влак вераныныт.

  5. Карпат курык вес могырыш … кусненыт.

  6. Урал ден Эрвелышкыла … каеныт.

  7. Виче, Юл, Сура энер лишне … кодыныт.

• Соедини половинки слов.

Мар он

Ман ва

Эст нт

Ха си

Морд ри

Удм ам

Вен ми

Са урт

Ко гр

Ве дь

Ли в

Ве гр

Фи ор

Иж нн

Во пс

3. Прочитай и выучи отрывок из стихотворения Г.Матюковского «Ик еш».

Г.Матюковский «Ик еш»

Ме - финн-влак, угор-влак, чылан ош калык,

Акрет годсек родо-влак, ик еш,

Кумда тÿняжын чырыкшым ушталын.

Шарленна Обь деч Альпышке шумеш.

Ме шочынна гÿжлалше шем чодыраште,

Ош толкынан ший энерла воктен.

Мурен йонеж да ончык пикш чымалтын,

Чÿчалын урым да маскам пыштен.

Чыменыт, у пиал кычал мадьяр-влак

Дунайыш, шочмо мландыштым коден,

Урал чал курыкым да Юлын тумерлажым

Шÿм-чонышт кертын огыл вет монден.

А Балтик сер ошмашке ошкыл лектын

Эстон, кÿляш ÿпан, кужу капан,

Да тушто койын патыр Таллин нöлтын -

Апшат, купеч да колызын карман.

Вес велныже куэр мундыра коклаште,

Тÿжем-тÿжемле ший ерла воктен,

Пÿнчер руэн, кечан лумеш волгалтын,

Йÿк пуыдеак финнже верланен.

А меже кодынна туан мландешак:

Марий, мордва, удмуртшо да карел,

Куатле Русь дене уштен ик ешыш,

Тышеч чыла тушманым чактарен.

Семья

Семья народов - финны мы и Угры

Среди озер, полей и средь лесов.

Исконно мы трудолюбивы, мудры

От обских до дунайских берегов.

Гудят леса легендами былого,

Волнист и пенист бег воды речной .

Лук вздрогнул, выпустив стрелу сурово.

Медведь взревел - и в землю головой.

Мадьяры счастье новое искали

В степях дунайских, в зелени дубрав.

Но Волгу и Урал не позабыли,

В душе своей им место подобрав.

Эстонец вышел к Балтики просторам.

Расправив плечи, льном волос тряхнул.

На берегу возникший Таллинн-город.

Кузнец, рыбак, в грядущее шагнул.

Другой же город - камни и озера.

К ним финнов также привели пути.

Жить стали средь таежного простора -

Рыбачить, лес валить и скот пасти.

Мы же на родной земле своей остались:

Удмурт, мариец, коми и мордвин.

И мы с народом русским побратались,

Как и карел, сосновой чащи, сын. (Перевод с марийского В.Борисова)

4. В каких языках названия слов похожи? Объясни, почему?

рушла марла финнла мордвала удмуртла венгрла

Рука кид кате кадь Ки киз

Вода Вÿд веси ведь ву вииз

Два кокыт какси кавто кык коет

Мы ме ме минь ми ми

Снег лум луми лов лымы лом

Огонь тул тули тол тыл тууз

Зима теле талви теле тол тэл

5. Прочитай текст. Выбери из слов в рамке, подходящее по смыслу.

Родо-тукым кыл.

Марий йылме …йылме ешышке пура. Тудо кок тÿшкалан шелалтеш. Иктыже - …йылме тÿшка. Тиде - финн, карел, эстон, вепс, ижор, водь, лив, саам, марий, мордва, удмурт, коми йылме. Весыже - … йылме тÿшка. Тиде венгр, Хант, манси йылме (Л. Петухова).

(Кучылтшаш мут-влак: финно-угор, финн, угор)

6. Переведи слова финно-угорского происхождения.

Возаш, илаш, вучаш, кынелаш, налаш, ончаш, пуаш, пураш, толаш, тунемаш, чонешташ, шинчаш, шогаш, ышташ, шочаш.

(Кучылтшаш мут-влак: родиться, стоять, жить, ждать, брать (купить), смотреть, дать, летать, сидеть (знать), делать, входить, идти (сюда), учиться, писать, вставать.

7. Образуй и запиши формы множественного числа имен существительных по образцу.

Йоча (ребенок) - йоча-влак, йоча-шамыч; тунемше, ÿдыр, рвезе, туныктышо, ен.

8. Прочитай текст. Составь текст по образцу.

Йохан Эстонийыште ила. Тудын шочмо йылмыже - эстон йылме. Рвезе эстонла мутлана. Марий Элыште марла тунемеш.

Финн йылме, марий йылме, руш йылме, немыч йылме, англичан йылме, япон йылме, татар йылме (В.Константинова).

9. От существительных образуй по образцу наречия.

Марий - марла; руш, финн, эстон, англичан, немыч, татар, чуваш, мордва, удмурт.

10. Дополни предложение. Запиши его.

Мый рушла, …, …, … кутырем.

Эчан Марий Элыште марла, …, … тунемеш.

11. Составьте диалог по образцу с данными словами.

-Те марий улыда? Руш, марий

-Уке, мый удмурт улам. Марий, француз

-А те марла кутырет? Немыч, эстон

-Изиш кутырем. Татар, чуваш

12. Выпиши глаголы, называющие речевые действия.

Шинчаш, возаш, лудаш, шогаш, колышташ, ойлаш, мутланаш, кутыраш, шонаш, шотлаш, каласкалаш.

13. О чем пословицы?

• Моштымаш - палымаште.

Палымаш - тунеммаште.

• Йылме чыла кертеш.

• Ойлаш ойло да йылметым кучо.

• Йылмет дене ит вашке, пашат дене вашке.

14. В марийском языке сохранилось около 1000-1200 общих финно-угорских слов. Это местоимения, названия частей тела, названия, связанные с родством, природой, питанием и т.д. Подбери каждому существительному из правой колонки соответствующее определение из левой.

Нер волосы

Вуй язык

Йылме зуб

Кид нос

Пылыш голова

Пÿй рука

Шинча ухо

ÿп глаза

15. С прилагательными финно-угорского происхождения составьте словосочетания «прил.+сущ.». Запиши по образцу.

Йÿштö теле, кугу, Ош, йошкар, поро, у, шем.

16. Подбери каждому существительному финно-угорского происхождения из правой колонки соответствующее определение из левой.

Кенеж солнце

Корно зима

Курык лето

Корем дорога

Лум гора

Теле овраг

Шыже снег

Кече осень

3.Школ илыш

1. Посмотри и выучи

Шинчымаш кече - День знаний

Сандалык - мир, вселенная

Тÿня - мир, вселенная

Мланде -земля

Теныз -море

Кушкыл - растение

Илыш-корно -жизненный путь

Урок деч вара -после уроков

Яра жап -свободное время

Ушым кандараш - отдохнуть

Урокым ышташ -делать уроки

Шуко палаш кÿлеш - надо много знать

Ўшанле йолташ - верный друг

У тунемме ий дене - С новым учебным годом

Парт коклашке шинчына -Садимся за парты

2. Прочитай стихотворение.

Школыш

Чеверын, кенеж, йöраталме!

Салам тылат, шыже, салам!

Тый тольыч, да мый, куаналын

Пеледыш гаяк шыргыжам.

Палем: шукемеш ынде сомыл,

Да модышым пырт мондыман.

Но мый йогыланыше омыл,

Мый вуйым ом шупш пашалан.

Пеледше куан дене шолын,

Мый кидыш портфельым налам.

Пурем, йывыртен, шерге школыш,

Почам кугу элыш омсам.

В.Абукаев

• Йодышлан вашеште.

  1. Молан йоча «пеледыш гаяк шыргыжеш»?

  2. Молан «модышым пырт мондыман»?

  3. Молан йоча йывыртен школыш пура?

  4. Как ты понимаешь выражение «Почам кугу элыш омсам»?

• Выучи стихотворение наизусть.

3.Установите соответствие с пословицами на русском языке.

Кайык пунжо дене мотор, а айдеме - ушыж дене.

Уш сай, кок уш сайрак.

Ушан пелен шкат ушан лият.

Тунеммаш - паша, паша - тунеммаште.

Мланде шöртньым пуа, книга - шинчымашым.

Шинчымаш - кече, книга - окна.

Знание - солнце, книга - окно.

Учеба - труд, труд - в учебе.

Земля дает золото, книга - знание.

Ум хорощо, два - лучше.

С умным и сам будешь умным.

Птица красива пером, а человек умом.

5. Текстым луд, содержанийлан энертен, йодышлан вашеште.

Книгам лудаш кÿлеш. Марий рвезылан школ деч умбаке тунемаш вий ок сите гын, шуко лудын тунемаш тыршыман.

Вес кугыжаныште калык кузе ила? - Книгам луд.

Кузе мландым тушто ачалат? - Книгам луд.

Кугу ушан ен-влак илышым кузе тöрлаташ шонат? - Книгам нал, луд.

Тудо тылат ушым пуа, илаш туныкта. Мыняр шуко лудат, тунар шуко палет. Мыняр шуко палет, тунар илен мошташ тÿналат. Илен моштет - незерлык пыта, пиалетым муат. Илышыште эн шергакан - уш.

Рвезе-влак! Умбак тунемаш каяш вийда ок шуто гын, книгам лудын тунемза. Тудын гоч чыла палаш лиеш.

Могайым лудман?

Книга тÿрлö-тÿрлö уло. Шояче йомакет, осалат, саят. Лудаш сай книгам налман. Кушто туныктен возымо, тудым луд.

Кузе лудаш кÿлеш?

Кажне шомакым шоналтен-шоналтен луд.

Тыгак иктаж-кö дене книга нерген мутланаш уто огыл. Пеш кужун лудаш ок келше. Южо рвезе вич шагат мучко лудеш. Тыге ок лий: ушет шалана, нимом ынлаш от тÿнал. Ноймыла чучеш гын, изишлан чарне. Шукын погынен, чÿчкыдын лудса.

М. Шкетан семын.

• Келшет але от келше, вашмутым пу.

  1. Книгам лудаш кÿлеш.

  2. Книга ушым пуа, илаш туныкта.

  3. Мыняр шуко лудат, тунар шагал палет.

  4. Илышыште эн шергакан - уш.

  5. Лудаш тÿрлö книгам налман.

  6. Пеш кужун лудаш келша.

• Выпиши из текста выделенные предложения, переведи.

6. Почеламутым сылнын лудаш тунем. Йодышлан вашеште.

Книга, ойлат, - ушан йолташ,

Моткочак тиде чын улмаш.

Мый нуным лудын, кажне кечын

Куржамыс шинчымаш тÿняш.

Мом мыйын палымем шуэш,

Мом мыланем шымлаш кÿлеш,

Книгам лач кидышкем налмешке -

Вик сандалык почылтеш.

В.Регеж-Горохов

• Книгам лудын, мом пален налат?

7. Прочитай выразительно стихотворение.

Шольымлан

Тунем, шольым ит öркане,

Уло кумыл ден ойлем.

Шерге пиалан жапетым

Мошто пагален, аклен.

Кошт тый школыш кажне кечын,

Тунем сайын, чот тыршен,

Куш эллан отважный лийын,

Чапланал пашам ыштен.

Туныктышын мутшым колышт,

Аклен мошто пашамат.

Тунеммаште йолташетым

Ит кудалте нигунам.

Умылтаре огеш керт гын,

полшо ваш-ваш кеч-кунам.

Калык ончылно чапетым

Ит йомдаре ик ганат.

Элет верчын сенаш тырше

Кеч-могае йöсымат.

А.Зайникаев

Мутер:

Ит öркане - не ленись

Аклен мошто -умей ценить

Тыршен - стараясь

Чапланаш -прославиться

Умылтаре -объясни

Чап - слава, честь

Сенаш тырше кеч-могае йöсымат -старайся преодолеть любые трудности

• Йодышлан вашеште

Автор могай сугыньым шольыжлан пуа?

8. Прочитай текст, выполни задания.

Кенеж каникул пеш вашке эртыш. Кызыт ме кажне кечын школышко вашкена. Ме кудымшо классыште тунемына. Классыште 24 улына: 14 ÿдыр да 10 рвезе. Чылан сайын тунемына, ваш-ваш полшена.

Школышко куанен коштына. Тÿрлö танасымаште уш-акылнам, вийнам тергена. Эре икымше лияш тыршена. Урок деч вара шуко йоча жапым пайдалын эртара. Ўдыр, рвезе-влак тÿрлö кружокыш, спортивный секцийыш коштыт. Рвезе-влак футбол, волейбол дене модаш йöратат. Мыланна школышто тунемаш келша.

• О чем говорится в тексте?

• Озаглавь текст.

• Найди предложения с личным местоимением.

• Выпиши словосочетания с послелогами.

• Расскажи о своем классе.

9. Расскажи, что ты делаешь в разное время каждый день.

Распредели слова в две колонки.

Урокышто урок деч вара

Модам, лудам, колыштам, каем, каласкалем, канем, урокым ыштем, кочкам, мурем, сÿретлем, каем, шотлем, кусарем, мутланем.

10. Закончи предложения, используя упражнение 1.

Мутлан, Марий йылме урокышто мый лудам, мутланем, возем.

11. Прочитай текст.

Расскажи о своем любимом уроке, используя словосочетания.

Йöратыме урок

Мыланем марий йылме урок келша. Урок-влак онайын эртат. Урокышто ме лудына, возена, марла кутыраш тунемына. Шижынат шукташ ок лий, тудо писын эртен кая.

Мутлан, Мый … урокым йöратем.

1. Куржталына, тÿрлö упражненийым ыштена, тÿрлö модыш дене модына;

2. Кушкылым шымлена, янлык да кайык нерген лудына, пÿртÿсым аралаш тунемына;

3. Примерым, задачым шотлена;

4. Правилым каласкалена, лудына, диктантым возена.

12. Текстым луд, йодышлан вашеште.

Первый туныктышо. Тудо кажне айдемын уш-акылешыже, шÿм-чонешыже эн волгыдо, эн келге кышам кода. Кеч-кöат ÿмыржö мучко шарна, кузе тудым туныктышо кид гычше кучен, классыш вÿден пуртен, школ омсаште вашлийын; парт коклаш шынден, певый буквам ончыктен… Тышеч кажне айдемын илыш корныжо тÿналеш. Лийыт вара вес туныктышо, вес предмет-влак. Первый туныктышо эн поро, эн шерге, эн пагалыме ен лийын кодеш.

• Молан первый туныктышо эн поро, эн шерге, эн пагалыме ен лийын кодеш?

• Кö тыйын икымше туныктышет? Тудын нерген каласкале.

13. Прочитайте текст о том, как обычно проходит день у Эчана.

Мый эрдене шым шагатлан мален кынелеш. Вакшым тöрлем, кидым-шÿргым мушкам, пÿйым эрыктем. 7. 30 минутлан эр кочкышым ыштем да школыш каем. Урок 8 шагатлан тÿналеш. Урокышто ме задачым шотлена, возена, лудына, каласкалена. Туныктышым сайын колыштына.

Мый музыкым йöратем, садлан урок деч вара музыкальный школыш вашкем. Ынде кумышо шиялтыш дене шокташ тунемам. Мöнгö кастене веле толам. Изиш каналтем да мöнгысö пашам ыштем.

6 шагатлан еш кас кочкышым ышта. Южгунам мый телевизор дене онай передачым ончем але книгам лудам. 10 шагатлан мый малаш возам.

• Как ты проводишь день? Составь рассказ из глаголов.

Мутлан:

Кынелам …

• Расспроси одноклассника, как у него обычно проходит день. Составь диалог.

Мутлан, Тый кунам мален кынелат?

Подсказка.

Кунам? -где?

Мыняр? -сколько?

Мом ыштет? - что делаешь?

13. Текстым луд. Расскажи, чем ты делаешь после уроков.

Урок деч вара

Урок деч вара тÿрлö кружоклаште шинчымашым да мастарлыкым погена.

Мый «Шонанпыл» лÿман кружокыш коштам. Тышке урок деч вара марий йылмым йöратыше-влак чумыргат. Кружокышто марий йылмын сылнылыкше, марий йылмын поянлыкше дене палыме лийыт. Кажне занятийыште «Ямде лий» газетым лудына. Газетыште савыктыме кроссвордлан, туштылан вашмутым кычалына. Мыланем йомакым, почеламут-влакым лудаш келша.

14. К тебе приехал в гости друг из Финляндии. Впиши недостающие предложения в разговоре между тобой и другом.

-Тый могай классыште тунемат?

- …

-Тÿналтыш школышто тыйым кö туныктен?

- …

- Могай предмет тылат келша?

- …

-Урок деч вара тый мом ыштет?

- …

15. Расскажи, соблюдаешь ли ты такой режим.

Урокым ямдылме паша радам

1. Урокым ядылаш эре ик жапыште шич.

2. Уроклан радио да телевизор мешейышаш огыл.

3. Ўстембалне пуракым ÿштыл.

4. Эрлалан могай урок лийшашым дневникыште рашемде.

5. Ўстембалне мо уто уло, коранде.

6. Тетрадьым, учебникым лÿмын ойырымо верыш пыште.

7. Пÿкеныш сайын шич. Пашалан пиж веле. Книгам поч…

8. Пашат ушныжо.

16. Составь предложения.

Мый лудам

Тый лудат

Тудо газетым лудеш

Ме книгам лудына

Те лудыда

Нуно лудыт

17. Прочитай, найди и выпиши личные местоимения.

1) Пеледыш гае ме улына

Мемнам ончен кушта элна.

Шуэш жап, лийына меат

Поэт, учитель, космонавт. (М.Емельянов)

2) Лектам мый пасушко мотор сай эрдене,

Шижам, кузе тудо ласкан пеш шÿла. (С.Иванова)

3) Шочмо Эл! Тый кушкат, пеледалт.

Кажне кечын тый ончык кает. (М.Большаков)

4) Паша калык, те, рÿжгалын,

Ик ушемыш ушныза. (С.Чавайн)

5) Неле корным эртеныт ача-авана.

Араленыт вет нуно мемнан пиалнам. (М.Большаков)

18. Прочитай текст, вставляя нужные по смысле личные местоимения.

… кудымшо классыште тунемам.

… «Путевка в жизнь» кином онченат мо?

М.Шкетан шуко ойлымашым возен. … йоча-влак нергенат монден огыл.

… марла книгам йöратен лудына.

… Йошкар-Олашке кунам миен улыда?

Эчук ден Салика Моркышто илат. … таче унам вучат.

19. Запиши предложения

1. Мураш, марла, мый, мурым, йöратем.

2. Лудеш, тудо, шуко, книгам.

3. Йошкар-Оласе, ме, миенна, тоштерыш.

4. Нуно, газетым, «Ямде лий», лудыт.

20. Спиши предложения. Укажи послелоги и личные местоимения.

Эчан школыш куанен коштеш. Тудо чыла предмет денат тыршен тунемеш. Урок деч ончыч почеш кодшо-влакын мöнгысö пашаштым терга.

Урок деч вара яндар южышто шÿла. Эчан футбол дене сайын модеш да мемнамат туныкта. Шкенжым кучен мошта. Ме тудын дене кугешнена.

Подсказка!

Послелоги: гыч-из,с; гоч-через; дене-у,с; деке-к; деч-от; годым-во время,в; марте-до; верч-за; нерген-о; гай-подобно, как; деч вара-после; деч ончыч-перед.

Почеш мут (послелог) - служебная часть речи, которая служит для связи слов в предложении.

Послелоги всегда стоят после тех слов, к которым они относятся.

В роли послелогов могут выступать все наречия места, когда они стоят после имени существительного.

Заметьте! Значение слова послелог -стоящий после слова

4.Марий Элем - шочмо верем

1.Посмотри и выучи

Чек - граница

Айла - занимает

Саска - плод, ягод

Юл - Волга

Виче - Вятка

Элнет - Илеть

Изи Какшан - Малая Кокшага

Вÿтла - Ветлуга

Кугешнаш (йöраташ, тÿзаташ) -гордиться (любить, благоустраивать)

Пÿртÿс поянлык ынже пыте манын - чтобы не закончились природные богатства, …

2. Прочитай выразительно стихотворение. О чем оно?

Мый йöратем родной элемым

Мый йöратем родной элемым,

Пеледше мландым, вÿдшымат.

Мый йöратем родной ялемым,

Сасканше садшым, нуржымат.

Мый йöратем пошкудо-влакым,

Ик ешла кушшо калыкем.

Чодыран вер-шöрым, олык лапым

Шÿм кумыл нöлтын пагалем.

Чылам йырваш ласкан ончалын,

Ырен тулла лектеш шÿм ой:

Кузе элемже тÿзланалын!

Чыла вет лишыл да родной!

В.Элмар

Мутер:

Олык лап - луг

Нур - поле

Пошкудо - сосед

Шÿм ой - слова сердечные

Лишыл - близкий

• Прочитайте друг другу стихотворение.

• Найди в стихотворении и скажи по-марийски.

Земля, деревня, вода, народ, поле, сосед, лес, луг, место, страна.

3. Подберите к прилагательным существительные из каждой колонки.

Шочмо кенеж кече вер мланде

Поян ола йолташ калык эл

лишыл ен чодыра айдеме пошкудо

4. Текстым луд, заданийым ыште.

Шочмо кундем

Марий Эл Республик Россий Федерацийыш пура. Тудын кугытшо - 23, 3 тÿжем квадратный менге. Чодыра марий кундемын пеле утла мландыжым айла.

Республикнан йÿдвел чек вес велныже Киров, касвелыште Угарман (Нижегородский) область-влак верланеныт, кечывалвелыште да эрвелыште - Чуваш ден Татар республик-влак.

Марий Эл вÿдлан поян. Эн кугу энерлан Юл энер шотлалтеш. Тушко 14 энер йоген пура. Нунын коклаште Вÿтла, Кугу да Изи Какшан, Рыде, Элнет. Йытыра пÿнчер коклаште сылне ер-влак верланеныт. Энерлаште да ерлаште 30 наре тÿрлö кол ила.

Марий Элыште ныл ола (Йошкар-Ола, Козьмодемьянск, Волжск да Звенигово), 19 оласе сынан поселко да тÿжем утла ял, 14 район уло. Республикнан рÿдолаже - Йошкар-Ола. Тудо Изи Какшан энер серыште верланен.

Республикыште шуко тÿрлö калык келшен ила. Тыште пашаче калык ила. Тудо шке шинчымашыж дене шочмо кундемжым, йöратыме элжым тÿзата.

4-ше ноябрь - Марий Элын - шочмо кечыже. 1920 ий 4 ноябрьыште марий калык автономийым налын.

Мутер:

Кугыт - площадь

Менге - километр

Шотлалтеш - считается

Рÿдола столица

Тÿзата - благоустраивает

Йÿдвел -север

Эрвел - восток

Касвел -запад

Кечывалвел -юг

Шочмо кече - день рождения

• Ответь на вопросы о Республике Марий Эл, используя текст.

1. Марий Элын кугытшо мыняр?

2. Чодыра мыняр кумдыкым айла?

3. Марий Элыште могай энер уло?

4. Могай ола Марий Элын рÿдолаже?

5. Молан 4 ноябрь Марий Элын шочмо кечыжлан шотлалтеш?

5. Ответь на вопросы

Ме (могай?) Элыште илена. Марий Эл (молан?) поян. Рÿдö верлан (могай?) Ола шотлалтеш. Тудо (кушто?) верланен. Тыште (могай?) калык ила.

6. Калыкмут-влак. Почему в народе так говорят?

Шочмо мланде чылалан шерге.

Шочмо мланде шупшеш.

Шочмо-кушмо верым айдеме огыл, янлыкат ок мондо.

7. Прочитай выразительно стихотворение.

Марий Эл Республиклан

Моткоч кумда мемнан тÿня сандалык,

Ик тыныс кумдыкшо - марий кава.

Ила ик ешла тыште тÿрлö калык,

Вет кажнылан Республикна - ава.

Марий Элна, кугезе шочмо мланде,

Республик лÿмжо дене тÿзлана.

Чодыра пеледыш гай каваже канде,

Паша йÿк дене курым чаплана.

Юл вÿдын лонын йогымо серлаште

Историй картышке пурен марий.

Татар ден руш пошкудо-влак коклаште

Шке сынжым арала тÿжемле ий.

Шемер айдемым эрык юж чевертыш,

Марий Элна кугыжанышла нöлтеш.

Кугу Российлан лийына энертыш

Онар вий дене пиална лÿмеш.

Марий Элна, кугезе шочмо мланде,

Республик лÿмжо дене тÿзлана.

Чодыра пеледыш гай каваже канде,

Паша йÿк дене курым чаплана.

А.Александров

8. Прочитай текст. Выполни задания.

Кундемнан ойыртемже

Кажне кундем шке шотан пÿртÿсшö дене ойыртемалтеш. Ужар чодыра, лыкын-лукын кадыргыл йогышо энер, энер воктен шуйнышо ужар олык - марий пÿртÿсын шке шотан тÿсшö.

Чодыраште тÿрлö янлык: маска, шордо, рывыж, меран, Ир сосна да молат - шуко уло. Туштак сур пире ила. Чодыраштак сузо, кÿдыр, шогертен да моло тÿрлö кайыкым ужына.

Энерыште могай гына кол уке?! Оланге, шеренге, нужгол, кырш… А олыкыштыжо тÿрлö-тÿрлö шудо кушкеш. Пеледыш гыч пеледышыш изи мÿкш чонештылеш. Лывыже кунаре! Ошын, нарынчын, кандын койын волгалтыт.

Марий кундемыште ятыр энер уло. Кандалге вÿдан Немда эрвелышкыла йога гын, Изи Какшан, Кугу Какшан, ший Элнет кугу Юлыш йоген пурат.

Юл воктене Козьмодемьянск, Звенигово да Волжск ола верланеныт. А Какшан сереш - Йошкар-Ола. Республикысе шуко ялже энер воктене тÿзлана.

Шочмо пÿртÿс кажным куандара. Тудын нерген ятыр ойлымашым, почеламутым, мурым возымо. Пÿртÿс деч сöралже тÿняште мо уло гын?!

• Выпиши из текста словосочетания, построенные так:

прил. + сущ.

Мутлан, Ужар чодыра, … .

• Составь вопросы к каждому абзацу.

9. Заполни пропуски словами.

Марий Эл …, … поян. Чодыраште тÿрлö …, … илат. Энерыште шуко тÿрлö … уло. Олыкышто тÿрлö тÿсан … пеледеш. Республикынан рÿдолаже - … . Тудо … эҥер сереш верланен.

Тиде оҥай.

Юл - кугу эҥер. Тудым Российысе кажне калык шке йылмыж дене лÿмда: Волга - рушла, Идел - татарла, Атал - чувашла, Юл - марла. Тиде энерым чыланат тÿрлö семын лÿмдат гынат, кугу Юлым ик семынак йöратат, аралат, тудын дене пайдаланат.

К.Васин семын

10. Продолжи запись слов.

1. Янлык: маска, …

2. Кайык: шиште, …

3. Кол: оланге, …

4. Энер: Юл, …

5. Ер: Чуркан, …

6. Ола:

11. Составь вопросы для викторины или тестовые задания.

Мутлан, Эн кужу энер: а) Элнет б) Изи Какшан в) Кугу Какшан

12. Текстым луд.

Йöратыме энер

Мыйын йöратыме энерем-Кугу Какшан. Тудо Марий Эл мучко йоген эрта, вара Юлышко ушна. Какшан - ару энер, эше пеш мотор. Тушто колым кучаш лиеш. Какшанын йогынжо вÿдымсö туризмлан пеш сай. Садлан тушто чÿчкыдын байдарке дене коштыт. Меат, еш дене погынен, южгунам Какшан воктеке ошкылына. Тушто колым кучена, йÿштылына, пÿртÿсым эскерена.

• Образец почеш йöратыме энер але ер нерген каласкалыза.

13. Текстым луд, йодышлан вашеште.

Чодыра - мемнан поянлыкна

Республикынан пел мландыже утла чодыра. Кундемнан тÿн поянлыкше - чодыра. Чодыраште тÿрлö пушенге, саска, понго шочеш. Тÿрлö янлык ден кайык-влак илат. Тушто тÿрлö пушенге кушкеш: пÿнчö, кож, нулго, тумо, шопке, куэ, ваштар. А мыняр понгыжо, саскаже!

Чодыраште шуко тÿрлö саска шочеш: снеге, мöр, модо, эныж-поген от пытаре.

Тушто шуко янлык ила: маска, пире, меран, рывыж, ур да молат.

Чодыра кайыкланат поян. Нуно сылне мурышт дене мемнам куандарат.

Чодыра айдемылан кугу пайдам пуа. Чодыра мемнам пукша, йÿкта.

14. Прочитай диалог. Заполни пропуски.

-Тендан кундемыште чодыра уло мо?

-Уло, ме ... кундемыште илен.

-Чодыраште мо шочеш?

-___________________________

-Тушто могай пушенге кушкеш?

-_________________________

-Тендан чодыраште могай янлык-влак илат?

-_______________________________

-Тушто могай саска шочеш?

-__________________________

-Чодыра айдемылан могай пайдам пуа?

-_________________________________

15. Укажи существительные множественного числа.

1. Чашкерлаште, пакчалаште

Изи «повар» шып ила. (Осмин Йыван).

2. Вÿд кечын лиеш йÿштырак

Ерлаште, кумда энерлаште. (Ю.Чавайн)

3. Кумда пасулаште, чодыралаште

Чыла леведалтын лум ден… (Ю.Чавайн)

Заметьте!

Множественное число имен существительных образуется посредством суффиксов:

1. -влак, - шамыч: йоча-влак, йоча-шамыч;

2. -ла (присоединяется только к неодушевленным существительным): коремлаште.

16. Текстым луд, заданийым ыште.

Йошкар-Ола

Йошкар-Ола - Марий Эл Республикын рÿдолаже. Тудо эн мотор, сылне ола. Ола Изи Какшан энер серыште верланен. Энер дек лопка бульвар вола. Тудо С.Чавайнын лÿмжым нумалеш. Бульварыште сöрал фонтан-влак, каналтен шинчаш мотор тенгыл-влак улыт.

Парк воктенак Кугу сарын тулыштыжо колышо-влакым шарныме лÿмеш шогалтыме памятник-мемориал. Тушто Курымашлык тул йÿла.

Олан тÿн площадьше В.И.Ленинын лÿмжым нумалеш. Тыште М.Шкетан лÿмеш марий драме театр верланен. Тушто Сергей Чавайнын, М.Шкетанын да молынат пьесышт почеш спектакль шындалтеш. Олана кажне кечын вашталтеш: у пöрт-влак кушкыт, тошто пöртшат у тÿсым налеш.

Йошкар-Ола - кугу промышленный центр. Кугу заводлан Марий машиностроительный, «Контакт», полупроводник прибор завод шотлалтыт.

Олаште кок университет, ятыр колледж, техникум, лицей да школ уло. Тыште вич театр, кум кинотеатр, шуко тоштер да Культур полат-влак улыт. Рÿдолаштына книгам, марла газетым савыктат.

Тыште тÿрлö калык келшен да ваш-ваш полшен илат. Йошкар-Ола койын кушкеш, тÿзлана.

• Йошкар-Ола нерген йодышлан вашеште.

  1. Марий Элын рÿдолаже могай ола?

  2. Ола могай энер серыште верланен?

  3. Паркыште могай тул йÿла?

  4. Могай площадь Йошкар-Олан тÿн площадьше?

  5. Площадьыште могай театр верланен?

  6. Олаште мынят театр уло?

  7. Могай завод-влак улыт?

17. Ваша семья получила телеграмму о приезде гостя из деревни. Расскажи, какие достопримечательности города ты покажешь. Скажи, почему можно посетить каждое из этих мест.

Изи Какшан эҥер серыште

С.Чавайн лÿмеш бульвар

Культур да каныме парк

Сенымаш бульвар

Т.Евсеев лÿмеш тоштер

В.И.Ленин лÿмеш площадь

И.А.Оболенский-Ноготков лÿмеш площадь

18. Прочитай выразительно стихотворение. О чём оно?

Йошкар-Ола

Шергалын ош шторым,

почам мый окнам;

эр кече моторын

шарен ший йоллам.

Окнан ший яндаште

модеш йылгыжал,

онча уремлашке

шыман шыргыжал.

Ужам: Какшан серже

лÿшка веселан.

Сылнештын уремже

Йошкар-Оланан.

Кугу пöрт-влак дене,

ужар садер дене,

эр кече тÿс дене

сылнешт тÿзланан.

В.Элмар

19. Это немногое из того, что ты можешь сделать, чтобы помочь своей малой родине.

Марий кундемна мотор лийже манын, … .(мом ыштыман?)

(Пÿртÿсым аралыман, пушенгым, пеледышым шындыман…).

20. Прочитай выразительно стихотворение.

Илышемын эн чеверже

Мый кушто ом лий, куш ом кае,

Тÿжемле менгым кеч эртем -

Мылам Марий Элна - эн сае,

Йошкар-Ола - шÿм-чоныштем.

Кугу олам палем мый шуко,

Пернен жап годым лияшат,

Тора гыч мыйым шкеж дек шупшо

Марий кава кеч-кунамат.

Ола - марий кава йымалне -

Йошкар лÿман, Чевер лÿман.

Ший кечыйол парчам нумалын,

Йога ола покшеч Какшан.

Тÿняште палыме, йомартле

Полатым шуко ужынам.

Тыглай пöртшат мылам полатла

Чучеш Йошкар-Олаштына.

Кеч-кöнат уло лишыл верже,

Пуа шке ÿмыржым тудлан.

Тый илышемын эн чеверже

Улат, шÿмбел Йошкар-Ола.

В.Панов

21. Составь вопросы для викторины о Йошкар-Оле.

5.Мемнан ешыште пайрем

1. Посмотри и выучи

Эр кочкыш - завтрак

Кечывал кочкыш - обед

Кас кочкыш - ужин

Торык когыльо -вареники

Перемеч -ватрушка

Шÿраш когыльо -пирог из крупы

Кайымешке -

Толмешке -

Уна-влак -гости

Ўстелтöр - место за столом

Кÿмыжсовла -посуда

Вашкыде кочман -есть нужно не спеша

Сайын шинчыман - сидеть нужно хорошо

Кутырыман, воштылман огыл - не разговаривать, не смеяться

Кочшыла ит мутлане - не разговаривай, когда кушаешь

2. Прочитай текст. Выполни задания.

Шочмо кече

Таче Айвикан шочмо кечыже. Тудлан 10 ий темеш. Ешыште шочмо кечым эртарымаш традицийыш пурен. Уна вашлиймаш кугу усталыкым йодеш, садлан пайремлан уло еш ямдылалтеш. Айвика дек уна-влак толыныт: йолташыже, пошкудыжо да родыжо-влак.

Коваже тамле марий кочкышым ямдылен: шыл да торык когыльым, мелнам, перемечым кÿэштын. Аваже шокшо да шере кочкышым ыштен. Ачаже олмам, грушым, кампеткым, тортым кевытыште налын. Тыге пайрем ÿстелым тÿрлö кочкыш дене сöрастарышт.

Уна-шамыч Айвикалан шуко пöлекым пуышт. Вараже мурымаш, куштымаш, модмаш тÿнале. Чылалан весела ыле. Ўдыр тиде кечым шуко жап шарнаш тÿналеш.

Мутер:

усталыкым йодеш - требует умения (мастерства)

ямдылалтеш - готовится

пошкудо - сосед

родо - родственник

ÿстелым сöрастараш - украсить стол (накрыть стол)

шарнаш тÿналеш - будет помнить

Келшет але от келше. Исправь ошибки.

1. Таче Айвикан шочмо кечыже.

2. Тудлан 11 ий темеш.

3. Пайремлан уло еш ямдылалтеш.

4. Коваже тамле шере кочкышым ямдылен.

5. Аваже марий кочкышым ыштен.

6. Ачаже олмам, грушым, кампеткым, тортым пазарыште налын.

7. Уна-шамыч Айвикалан шуко пöлекым пуышт.

8. Ўдыр тиде кечым шуко жап шарнаш тÿналеш.

   • Измените словосочетание шочмо кече по лицам.

   • Разыграй с одноклассником разговор с гостями за праздничным столом.

3. Спишите, подставив вместо точек нужную форму слова.

1. Таче мыйын шочмо … . (кечет, кечына, кечет)

2. Ўдыр дек унала … . (йолташыже, йолташет, йолташышт)

3. Уна-шамычын … ÿдырлан келшен. (полекше, полекышт, полекна)

4. Тендан … пеш онай. (книгада, книгам, книгаже)

5. Айвикан … марий кочкышым ямдылен. (авам, ават, аваже)

4. Пырля шинчыше йолташет деч шочмо кечыже нерген йод.

-Тыйын шочмо кечет могай тылзыште?

Мыйын …

5. Составьте диалог по ситуации.

Эчан ден Ивук йолташ улыт. Вашке Эчанын шочмо кечыже. Тудо телефон дене йолташыжым пайремыш ужеш.

6. Прочитай выразительно стихотворение.

Пиалан кече

А таче кече пиалан!

Тунем пытарышна чылан.

Кенеж каникулем, салам!

Мый мöнгö велыш ошкылам.

Мардеж шупшал эрта шÿргем,

Ласкан ниялткала ÿпем.

О! воштылеш кечат мылам,

Мый таче пиалан улам!

Ужар посто гай пасуэм,

Мÿйла ÿпшалтше олыкем,

Онарла койшо чодырам,

Салам! Кенеж пÿртÿс, салам!

Мый таче пиалан улам!

С.Иванова

• Найдите имена существительные, которые употреблены с притяжательными суффиксами.

7. Текстым луд, заданийым ыште.

Марий калык кочкыш

Марий калыкын илышыже ожнысек пÿртÿс дене кылдалтын, садлан тудын кочкышыштыжат чодыра поянлык шке палыжым коден. Марий калык кочкыш - тиде кайыквусо, тÿрлö шудо, кушкыл, емыж, понго, кол…

Шошым марий-влак тÿрлö шудым (нужым, шинчаланшудым) погеныт да шÿрым шолтеныт. Тыгай шÿр витаминлан поян да тазалыклан пайдале лийын.

Кенежым да шыжым кол да понго шÿрым кочкыныт, вет марий

кундемыште энерыште тÿрлö-тÿрлö кол уло, а чодыраште шуко понго

шочеш. Шыл шÿрым ожно телым веле кочкыныт, а кызыт - идалык мучко.

Марий-влак шуктымо ковыштам, шинчалтыме понгым, киярым йöратен кочкыт.

Шöр да муно кочкышат марий-влакын ÿстембалнышт чÿчкыдын лиеден: тÿрлö шÿраш гыч шöр дене шолтымо пучымыш, подкогыльо, пулашкамуно, салмамуно, муно тувыртыш, туара да молат.

Кокымшо киндылан ожнысек паренгым шотлат. Мом гына паренге гыч огыт ыште: когыльым, котлетым, мелнам, кышалым, перемечым. Тудым шолтат, кÿктат, конгаш кудалтат.

А пайремлан мом гына марий вате ок кÿэшт: шÿльö мелнам, команмелнам, тÿрлö когыльым, перемечым (нöшмö, паренге, торык перемечым), эгерчым, ÿячам. Тошто марийын йÿлаже почеш оръен ватын усталыкшым мелнам кÿэштме дене тергеныт.

Марий кочкыш йÿла диетын прин­ципшылан келшен толеш. Емыж, саска, торык, шыл, понго, паренге белоклан, тÿрлö микроэлементлан, витаминлан поян. Адакшым марий-влак утларакшым кочкышым ямдылыме годым шолтымо да кÿктымö йöным кучылтыныт.

Мари́й ка́лык ко́чкышым Йошкар-Олаште «Сандал» кафе́ште тамле́н онча́ш лие́ш.

• Йодышлан вашеште.

1. Марий калыкын илышыже мо дене кылдалтын?

2. Марий-влак шошым могай шöрым шолтеныт?

3. Нуж шÿр молан поян?

4. Кол да понго шÿрым марий-влак кунам кочкыныт?

5. Шыл шÿрым марий-влак кунам кочкыныт?

6. Могай кочкышым марий-влак эре йöратен кочкыт?

7. Шöр да муно дене марий-влак могай кочкышым ямдылат?

8. Пайремлан марий вате мом ямдыла?

9. Оръен ватын усталыкшым марий-влак мо дене тергат?

10)Кочкышым ямдылыме годым марий-влак могай йöным кучылтыныт?

11) Марий калык ко́чкыш-вла́кым ку́што тамле́н онча́ш лие́ш?

• Соедини слова.

Перемеч творог

Понго растение

Торык ватрушка

Кушкыл гриб

Паренге рыба

Кол мясо

Шыл картошка

Когыльо крупа

Мелна пирог

Шÿраш каша

Пучымыш блины

Муно суп

Шÿр яйцо

• Скажи, что хотелось бы тебе попробовать.

Мутлан, Мый команмелнам кочнем.

8. Составь из слов словосочетания:

Марий, шере, мелна, тутло, кочкыш, торык, когыльо, тамле, шокшо, перемеч, шÿр, шыл, шÿраш, пучымыш.

9. Прочитай предложения. Переведи на русский язык.

-Эрде́не тый мом кочкат?

-Мый эрде́не ча́йым йÿа́м, му́ным, ÿй ден ки́ндым кочка́м.

-Кечыва́лым мый шу́кыж го́дым столо́выйышто кочка́м.

-Кечыва́ллан кочка́ш мом нала́т?

-Мый шÿрым, ко́кымшылан икта́ж-мога́й шыла́н ко́чкышым, ку́мшылан ча́йым (ко́фем але кака́ом) нала́м.

-Мога́й сала́тым те йöратеда́?

-Мый кия́р (помидо́р, ковышта́, ке́шыр) сала́тым йöрате́м.

10. Выберите полезные и вредные для здоровья детей продукты.

Пучымыш, паренге, кириешки, кол, кока кола, когыльо, шÿр, чипцы, муно, гамбургер, мелна, торык, йогурт, олма.

11. Ситуаций почеш монологым чоныза.

Тый декет Коми мланде гыч унала рвезе толын. Тудым марий калык кочкыш дене сийле.

12. Марий кочкышын рецептше.

Те команмелнам кÿэшнеда. Рецептым сайын палыде, тамле команмелнам кÿэшташ огеш лий, сандене «Марий кочкыш» книгасе рецептым лудса.

«Команмелнам ышташ кум тÿрлö руашым ямдылыман. Кÿшыл ком руашлан 150 (шÿдö витле) г шÿльö ложаш да 250 (кок шÿдö витле) г ÿмбал кÿлеш. Покшел ком руашлан 50 (витле) г шÿльö ложаш, 100 (шÿдö) г ÿмбал да 150 (шÿдö витле) г кÿчымö торык але кефир кÿлеш. ÿлыл ком руашлан 300 (кум шÿдö) г шыдан ложаш да 3 - 4 (кум-ныл) муно кÿлыт.

Мелнам кÿэштме деч кандаш шагат ончыч кÿшыл ком руашым ямдылыза: шÿльö ложашым ÿмбал дене лугыза да шокшырак вереш шындыза. Вара ÿлыл да покшел ком руашым ыштыза. Руашыш шинчалым пышташ ида мондо. Шÿльö ложашда уке гын, геркулесым налын кертыда.

Мелнам кÿэшташ ÿлыл ком руаш дене тÿналза. 1,5-2 (иктат пеле - кок) мм кÿжгытан комым ыштыза да конгаш кÿэштса. Вара тиде ком ÿмбалан покшел ком руашым шÿрыза да уэш конгаш шындыза. Пытартышлан кокымшо ком ÿмбалан кÿшыл ком руашым пыштыза да угыч кÿэштса. Ямде мелнам ÿй дене сайын шÿрыза. Перкан лийже!»

13. Почеламутым сылнын лудаш тунем.

Улам мый вучымо уна

Йыргешке ÿстелторыштö.

«Мелнажым коч,- авам шуна, -

Тыгайым от му öрдыжтö».

Г.Ояр

Мутер:

вучымо уна - жданный гость

öрдыжтö - вне дома

14. Прочитай. Это надо знать! Составьте диалог.

Унала толмеке шкем кучен моштыман. Тыгай правил-влакым эре шарнен шого:

• Унала яра кид але пеш шерге пöлек дене каяш онай огыл.

• Моло уналан шке нергенет шагалрак ойло. Весын ойлымыжым лугыч ит ыште, коклаш ит пуро.

• Ўстел коклаште сайын шинчыман. Ўстембаке кидым веле пыштат, кыневуй дене энерташ ок лий.

• Ўстел йымалне йолым шуэн шинчаш сöрал огыл.

• Кочкышым арун, вашкыде, тамлен кочман. Кочмо годым шкем тыматлын кучыман: кутырыман, воштылман огыл. Кочшыла ит мутлане.

• Юзо мут-влакым каласаш ит аптыране: Поро лийза! У́ло ку́мылын!

Пеш та́мле ы́ле! Пеш кугу тау!

15. Чему учит нас народ в пословицах? Запиши по памяти.

Поро мут чоным ырыкта.

Сай ой (шомак) шöртньö дечат шерге.

16. Запомните слова и выражения.

Марла кузе йодман, эскерыза.

Поро лийза, ик стакан вÿдым пуыза? - Будьте любезны, дайте стакан воды.

С удовольствием! - У́ло ку́мылын!

Было очень вкусно! Пеш та́мле ы́ле!

Не за что! Нимола́н!

Пожалуйста! Пожалуйста!

Большое спасибо! Кугу́ та́у!

Спасибо! Та́у!

Благодарим вас за приглашение! Ўжмыланда́ та́у!

Простите! Нелеш ида нал!

17. Тиде онай.

Вареньылан гына

Микки модын ситарышат, пöртыш куржын пурыш, тыманмеш ÿстел коклаш верланыш.

- Ковай, кочмем шуэш, моткоч шуженам.

- Торык уло. Пучымыш ончылнетак, - коваже кочкышым ончыктылеш. - кÿлеш гын, теве шÿрым пыштен пуэм.

- Уке, тидлан огыл. Мый вареньылан гына шуженам.

В.Исенеков

6.У ий толеш

1. Прочитай и запомни

У ий пайрем дене саламлем - поздравляю с Новым годом

Палемдаш - отмечать

Пайремлаш - праздновать

Кÿэшташ - печь

Ямдылалташ - готовиться

Тошто марий - предки

Марий йÿла почеш -

Эн вучымо пайрем - самый долгожданный праздник

Шорыкйол -

Васлий кугыза - дедушка Василий

Васлий кува - бабушка Василиса

2. Прочитай выразительно стихотворение.

Теле тÿс

Теле кече - чатлама.

Кожгата айдемым:

Ит шогал, капет кылма, -

Ошкыл уло кертмын.

Менге семынак тура

Шикш кÿза кавашке.

Кычыр-кочыр лум мура

Корно веч торашке.

Ончалат шинча нойымеш

Уло шочмо верым:

Йылде-йолдынак коеш,

Волгыдын, чеверын.

Мамык шовычым чиен,

Чинче-вунчым вÿдыл,

Ош куэ шога йолген,

Йöршынак лум ÿдыр.

Саламлем мый йöратал,

Тыйым теле кече:

Тый улат моткоч яндар,

Патыр нимо дечын!

М.Казаков

3. Прочитай и запиши приметы, вставляя нужные по смыслу слова.

Кече йошкарген шинчеш гын, эрлашыжым … да… лиеш.

Шикш кушкыла туран кÿза - … .

Мамык лум лумеш гын, игече … лиеш.

(кечан, йÿштö, леве, йÿштылан)

4. Составьте предложения.

1. Ырыкте, ок, кече, телым.

2. Лумеш, лум, ош, гай, мамык.

3. Пуа, мардеж, йÿштö.

4. Петыра, поран, корным, южгунам.

5. Прочитай выразительно стихотворение. Как ты думаешь, о чем это стихотворение?

Йÿштö кугыза

Пöрт коклаште, уремлаште

Кö тынаре перкала?

Кö тынаре кужу йÿдвошт

Малыдегыч коштеда?

Тиде йÿштö. Йÿштö толын -

Шыде Йÿштö кугыза,

Йоча-влакым лÿдыкташлан,

Колыштса, кузе кыра.

Кö тынаре окналаште

Сылнын-сылнын возгален?

Кö тынаре укшерлаште

Ший окажым сакален?

Тиде йÿштö, йÿштö толын-

Пешак писе кугыза.

Тудо грамотылан тунемын,

Ончыза, кузе воза.

Модын йогышо энерым

Кö тынаре кÿварла?

Чолгыж кийыше чапле ерым

Кö ий дене комыжла?

Тиде йÿштö. Йÿштö толын -

Поро Йÿштö кугыза.

Йоча-влаклан мунчалташышт

У катокым ямдыла.

М.Казаков

6. С наступлением зимы голодно становится птицам. Многие поэты стараются своими произведениями призвать читателей помочь птицам выжить в это трудное время, подкормить их. Какова основная мысль стихотворения?

Телым

Тÿнö теле. Йÿштö пеш.

Тÿньыкла гыч шикш лектеш.

Мый окна воктен шинчем,

Шыпак садышке ончем.

Кажне кечын сад-пакчаш

Толыт кайык-влак кочкаш.

Теве пун ора - пöрткайык,

Кеч изи, моткоч онаяк:

Туто пырчым руалта -

Почым веле ончыкта.

А киса эше чоя,

Пеш келшен тудлан коя.

Теве толын шинче öрш,

Укш гыч лыж-ж велалте пöрш.

Чевергале садерем,

Эн йöратыме верем.

А.Мокеев

• Выбери правильный ответ.

1. Тÿньыкла гыч мо лектеш?

Пурак

Шикш

Лум

2) Сад-пакчаш мо-влак толыт?

Кайык-влак

Янлык-влак

Йоча-влак

3) Кисалан мо келшен?

Тоя

Коя

Шоя

• Йодышлан вашеште.

  1. Телылан могай кайык-влак кодыныт?

  2. Кормушкыш мом пышташ лиеш?

7. Дополни предложение названиями птиц.

Марий кундемыште телылан кодыт киса, … .

8. Пуымо мут-влак дене предложенийым чоныза.

1. Кайыклан, кочкыш, шагал, телым.

2. Йоча-влак, пукшат, кайыкым.

3. Кормушкым, нуно, ямдылат, телым.

4. Кинде пудыргым, пыштат, шÿрашым, коям, тушко.

9. Отгадайте загадку.

Ужар кенежым але йÿштö телым

Чияшыже ужар вургемжак веле.

У Ий пайремлан школышко толеш -

Ужгаже тÿрлö тÿсын волгалтеш.

Г.Иванов

10. Представь, что уже ёлка наряжена. Какая она?

Подбери имена прилагательные.

Ёлка (кож) -

11. Могай модыш дене кожым сöрастарет?

12. Текстым луд.

У ий пайрем

Ме Российыште У ийым кугу пайремлан шотлена. Тиде пайрем моткоч сылне да весела. Тудын вашеш ончычак ямдылалтыт. Кажне еш изи кожым модыш дене сöрастара, пöлекым ямдыла. Йоча-влаклан тиде поснак кугу куан. Йочасадлаште, школлаште, площадьлаште кугу кожым шогалтат да сöрастарат. Пайремыште мурат, куштат, тÿрлö модыш дене модыт. Шукынжо У ийым шке еш дене вашлийыт.

Ожно У ий пайремым я мартыште, я сентябрьыште вашлийыныт. 1699 ийыште Петр I кугыжа кÿштен: «У ийым 1 январьыште пайремлаш, капкам кож укш укш дене сöрастараш, чаным кыраш да икте-весым саламлаш: «У ий дене! У пиал дене!»

• Йодышлан вашеште.

  1. У ий пайремлан кузе ямдылалтыт?

  2. Пайремым кузе эртарат?

  3. Шукынжо У ийым кузе вашлийыт?

  4. Ожно У ийым кунам вашлийыныт?

  5. У ийым пайремлаш кö кÿштен?

• Найдите в тексте следующие выражения:

1. С Новым годом! -

2. Новогодний праздник -

3. С новым счастьем! -

4. Украшают игрушками -

   • Напиши поздравление друзьям или родителям, используя следующие пожелания: тыланем пиалым, пенгыде тазалыкым, сайын тунемаш, пайремым веселан эртараш.

13. Почеламутым сылнын луд.

Ёлка

Чал пондашым шаралтен,

Шыргыж тольо кочайна,

Öршым лайык ниялтен

Каласале мыланна:

-Уныкаммыт, тыланда

Сылне ёлкым конденам.

Мом те туткын ончеда?

Мые мом гын монденам?

-Модыш-влакым монденат, -

Мане чулым Искандар.

- Уло тÿрлö модышат! -

Йÿкшö шоктыш пеш яндар.

Модыш-влакым кочайна

Кÿсенла гыч луктеда.

- Толын шуо У ийна,

Ёлка ямде тыланда.

Модын-воштыл илыза,

Эре сайын тунемза.

Вот тыгае сугынем,

Мыйын поро кумылем.

- Тый ÿшане, чал кочай, -

Мане галстукан Чопай,-

Ме тунемын кушкына.

Ёлкын йырже погынен,

Кумыл нöлтын модына.

Веселанын, куанен,

Сылне мурым мурена.

Шадт Булат

Мутер:

Чал пондашым шаралтен -раскинув седую бороду

Шыргыжаш - улыбаться

Öршым лайык ниялтен - погладив нежно усы

14. Закончи предложение.

У ий пайрем - тиде… .

15. Скоро зимние каникулы. Расспроси одноклассника, как и где проведешь их проведешь.

16. Текстым луд, заданийым ыште.

Шорыкйол

Марий-влак У ийым пеш шукерте ожно пайремлаш тÿналыныт. Марий калыкын У ийже - Шорыкйол. Шукерте ожно тудым тÿрлö семын маныныт: Шочйол, Шартял.

Шочйол кок ужаш гыч шога: шоч, шач - шочшо, шачшы мут улмаш, йол, йоул, ял - У ий манмым ончыкта. Тугеже Шорыкйол шочйол «Шочшо У ий» манмым ончыкта.

Шорыкйолым ик арня пайремлат. Тÿналтышым кугарнян ыштат (27-28 декабрь деч вара), кече кужемаш тÿналмеке. Изарнян мочаш пурат, яндар вургемым чият. Мелнам кÿэштыт.

Пайремын тÿн сöрастарышыже Васликува ден Васликугыза але мöчöр- влак улыт. Рушла нуным ряженый маныт. Нуно шкеныштым огыт палдаре, ужгам савырен чият, шÿргыш авыртышым сакат. Пöрт еда коштыт, мурат, куштат, ен-влакын кидпашаштым тергат. У ийыште пиалым, тазалыкым, улан илышым тыланат.

Шорыкйол годым ÿдыр-влак мужедыт. Тиде йÿлам кызытат шуко вере шуктат.

Кызыт Шорыкйолым руш Рождество - Рошто дене пырля эртарат.

Ожно пайрем годым пÿртÿсым поснак тÿткын эскереныт. Могай игече лийшашым, емыж-саска поянлыкым рашемденыт.

-Шорыкйол пагытыште йÿштö - кенежат йÿштö лиеш.

-Шорыкйол кечын пушенгыште пöрш лиеш - шурно шуко шочеш.

-Шорыкйол арняште лум лиеш - кинде шочеш.

-Шорыкйол кече луман - пакча-саска шочеш.

Шорыкйол годым эртарыме йÿла-влак магический сынан улыт. Тудо утларакшым вольык, кинде лектыш дене кылдалтын.

• Пайрем годым эрдене эрак кынелат - Чулым да куштылго капан лият, шуко малет - неле могыран;

• Шорыкйол эрдене оксам шотлыман - идалык мучко оксан лият;

• Конгаш паренгым кудалтыман - кенежым паренге лектыш сай лиеш;

• Шорыкйол эрдене лум ора-влакым ыштылыныт. Мыныр шуко орам ыштет - у ийыште тынар шуко киндет лиеш.

Йодышлан вашеште.

1. Марий-влак У ийым кунам пайремлаш тÿналыныт?

2. Шорыкйол мут мом ончыкта?

3. Пайремым кö сöрастара?

4. Нуно молан пöрт еда коштыт?

5. Шорыкйол годым ÿдыр-влак мом ыштат?

6. Шорыкйол годым могай йÿлам шуктеныт?

7.Профессий тÿняште

1. Посмотри и выучи

Туныктышо - учитель

Кÿслезе - гусляр

Мурызо - певец

Эмлызе - врач

Пашазе - рабочий

Тÿмырзö - барабанщик

Йылмызе - языковед

Ургызо - швея

Ойырен налаш - выбирать

Куандараш - радовать

2. Прочитай стихотворение. Выполни задания.

Тый кö лийнет?

Лиям ачам гай капитан -

Ушан, шотан, уста кидан.

Коштам игече деч лÿдде,

тора верлаш,

тора серлаш

корабльым нангаем вÿден.

А мый балетым йöратем.

Мутлан, паша гыч толыда,

туге онайын кушталтем,

Нойымашда тыманмеш пыта!

Лиям строитель-инженер,

у пöртым тÿналам чонаш.

Чылаландат кÿлеш пачер, -

Тек лийже каныле илаш!

Кÿлеш чыла ен мыланна,

А мый лийнемыс агроном.

Вет тамле кинде деч посна

Ыштен ок керт нигö, нимом. (М.Казаков)

• Прочитайте стихотворение друг другу и оцените качество чтения.

• Выпиши глаголы и образуй формы желательного наклонения.

3. Установите соответствие с пословицами на русском языке.

1. Паша айдемым илаш туныкта.

2. Паша илышым сöрастара.

3. Сай паша кок ÿмырым ила.

4. Айдемым пашаж дене палат.

1. Труд украшает жизнь.

2. Человека узнают по работе.

3. Хорошая работа два века живет.

4. Работа человека учит жить.

4. Прочитай текст, скажи, кем хочет быть ученик.

Кö лияш? Школым тунем пытарымеке, могай профессийым ойырен налаш? Нине йодыш-влак кажне еным тургыжландарат. Вет тÿняште пеш шуко профессий уло.

Мыят кушко тунемаш кайыме нерген шонем. Кызыт моткоч чот туныктышо лийнем. Мыланем марий йылмым туныктышо Л.Н.Иванова пеш келша. Тудо йоча-влак дене шуко ийым пашам ышта. Тудо поро, ушан да тыматле улеш. Туныктышынан урокшым моткоч йöратем. Марий йылме дене сай отметкым налаш тыршем.

Мутер:

ойырен налаш - выбрать

тургыжландарат - волнуют

• Найди и назови глаголы желательного наклонения.

5. Соедини слова. Составь словосочетания.

Муро кÿслезе

Кÿсле пашазе

Шÿвыр тÿмырзö

Тÿмыр йылмызе

Паша ечызе

Ече шÿвырзö

Эмлаш эмлызе

Ургаш ургызо

Йылме мурызо

• Подчеркни суффиксы

6. Айвикалан интервьюм пуыза.

Тÿняште шуко профессий уло.

-Тыланет могай профессий келша?

-…келша.

-Тый кö лийнет?

-…лийнем (кызытеш ом пале).

7. Прочитай стихотворение. Кем хочет быть автор? Выполни задания.

Неле йодыш

Чÿчкыдынак кугыен-влак

Тыгай йодышым пуат:

-Кö лийнет тый, кугеммек?

Мый ом тошт

Нимом ойлаш,

Кузеракын вашешташ.

Кö лийнем -

Мый раш ом пале,

Но шонем чот южгунам:

Васли кугызамже гае

Уста каменщик лийнем.

Машинистат пеш лийнем,

Ачам семын тыршынем.

Уда огыл врач лияш,

Ош калпакым упшалаш,

Черле деке ошкылаш,

Мыланем келша апшат,

Келша лётчик лияшат,

Шупшеш чоным нур пашат.

Чыла нине сай пашам мый

Ончем ыле гын ыштен,

Кеч-могае йодышлан мый

Кертам ыле вашештен. (Г.Ладонщиков)

• Почеламутышто могай профессий-влак нерген ойлалтеш?

• Тыланет могай профессий келша? Молан?

• Тый могай профессий-влакым палет?

8. Запиши четверостишие по памяти. В чем смысл стихотворения?

Сомыл шуко кеч-куштат:

Пасулаште, олаштат.

Кеч-кöат пашан лийман,

Да пашаште тыршыман. (П.Быков)

9. Образуй повелительные формы глаголов по образцу.

Лудаш (I спр.) - луд, лудса; тунемаш, налаш, толаш, модаш, йодаш.

Возаш (II спр.) - возо, возыза; каласаш, тыршаш, шотлаш, шонаш, ойлаш.

10. Чему учит нас народ в пословицах? Запиши по памяти.

Шым гана висе - ик гана пÿч.

11. Прочитай текст-диалог. Расспроси одноклассника о профессии своих родителей.

-Ачат кöлан пашам ышта?

-Ачам - инженер.

-Тудо кушто пашам ышта.

-Тудо стройкышто пашам ышта.

-Ачат мыняр ий пашам ышта?

-Аватын специальностьшо могай?

-Авам - эмлызе. Тудо больницыште черле-влакым эмла.

-Тый кö лияш шонет?

-Туныктышо.

12. Прочитай стихотворение.

Маляр

Эрден кая пашашке

Ош фартукым чия.

Кидеш кучалын щёткым,

Ведраштыже - чия.

Моткоч уста пашазе

Пагалыме айдеме:

Мыняр кугу оралтым,

Саварым чиялтен.

Кеч фартукшо кастенлан

Лавыран лиеш мыняр!

Ме палена: ен-влаклан

Арум конда маляр. М.Казаков

13. А те паледа!

Южо профессий пеш шуэн вашлиялтеш. Могай?

14. Текстым луд, йодышлан вашеште.

Паша - илышын негызше

Те паледа, айдеме общество ик кечат, ик шагатат паша деч посна илен огеш керт. Йÿдшо-кечыже завод, эмлыме вер, вокзал, пожарник да моло-влакат пашам ыштат. Иктыже калык озанлыкым пойдара, поянлыкым шукемда, весыже нунылан сайынрак пашам ышташ кÿлеш йöным ышта, кумшо калык озанлыклан уста специалист-влакым ямдыла да тулеч молат.

Мо мемнан илышыште кÿлеш, мом ме кучылтына - чыла тидыже паша дене кылдалтын. Садлан ен-влак тыршен ыштат. Кушто паша лектыш кугу, тушто калык сайынрак ила, нунын поянлыкыштат шукырак, шинчымашыштат келгырак. Марий калыкын кугу писательже С.Г.Чавайн мыланна пеш сай ойым каласен коден: «Паша - мемнан ачана, паша - мемнан авана, паша мемнам илаш туныкта».

1. Айдеме паша деч посна илен кертеш?

2. Кö йÿдшö-кечыже пашам ышта?

3. Ен-влак могай пашам ыштат?

4. Ен-влак кузе пашам ыштат?

5. С.Г.Чавайн паша нерген кузе ойлен?

16. Напиши пропущенные буквы и прочитай слова.

…ша йыл…зе

…ян…ык …ша…

…нык…шо еч…зе

…лызе ур…зо

17. Почеламутым сылнын луд.

Ты тÿнян эн чеверже - айдеме!

Тудын кидыште илыш, пиал.

Мландым тудо ушан кидше дене

Эреак тÿзаталын мия.

Чапландаре, ты лÿмым ит шукто,

Пашаштет уло вий ден тыршал.

Мом шонен пыштенат, тудым шукто,

Илышеш кодшо поро кышат.

А.Бик

8.Марий театр

1. Посмотри и выучи

Лÿмлö - известный

Совым кыраш - аплодировать

(спектакль) тÿналеш - (спектакль) начинается

Пыташ - заканчивается

Занавес почылтеш - занавес открывается

Сулло артист - заслуженный артист

Шочын - родился

2. Прочитай текст. Выполни задания.

Йошкар-Ола - шуко театран ола. Республикыште чылаже куд, а Йошкар-Олаште вич театр уло. Эше ик театр Козьмодемьянск олаште верланен.

Оланан тӱн площадьыштыже, Ленин площадьыште, пеш чапле кÿ полатыште, кок театр пашам ышта - М.Шкетан лÿмеш Марий кугыжаныш драме театр да Э.Сапаев лÿмеш опер да балет театр. Полатым архитектор Павел Самсоновын проектше почеш 1961 ийыште чоненыт.

Изи Какшан энер серыште Г.Константинов лÿмеш Руш драма театрын полатше торашке волгалтеш. Какшан энер воктене, Карл Маркс уремыште, оланан ик эн мотор пöртыштыжо Курчак театр ден Марий самырык театр верланеныт.

Йошкар-Олаште икымше театр полат 1926 ийыште чонен шукталтын. Театр оралте пу гыч ышталтын улмаш. Коргыжат пеш мотор лийын. Чаманаш гына кодеш, полат аралалт кодын огыл.

1. Заполни пропуски словами из текста.

   1. Йошкар-Олаште икымше театр полат … чоналтын.

   2. Йошкар-Олаште … театр уло.

   3. Ленин площадьыште … театр пашам ышта.

   4. Изи Какшан энер серыште … полатше торашке волгалтеш.

   5. Карл Маркс уремыште … верланеныт

2. Театр лӱм-влакым возо.

3. Запомните!

• М.Шкетан лÿмеш Марий кугыжаныш драме театр (1919г.)

• Г.Константинов лÿмеш Руш драма театр (1937г.)

• Э.Сапаев лÿмеш опер да балет театр (1968г.)

• Курчак театр (1943г.)

• Марий самырык театр (1991г.)

4. Прочитай текст. Выполни задания.

М.Шкетан лÿмеш Марий кугыжаныш драме театр

Марий кугыжаныш драме театр шке историйжым 1919 ий гыч тÿналеш. 29 ноябрьыште кусныл коштшо марий театр Сенькан ялысе школышто икымше марий спектакльым шынден. Тудо «Из-за закона» маналтын. Пьесым Тыныш Осып (И.Борисов) возен.

Театрын шкенжын оралтыже лийын огыл. Артист-влак чÿчкыдынак гастрольыш лектын коштыныт, а репетицийым школышто, я калык пöртыштö эртареныт.

Икымше марий театрын зданийже 1926 ийыште шке омсажым почын. Проектым архитектор Г.Я.Гвоздицкий ыштен. Полат Карл Маркс уремыште шинчен. Кызыт тудын олмыштыжо - Курчак театр. Театрын кöргö да тÿжвал тÿсшат пеш мотор лийын.

1927 ийыште театр пелен марий студий почылтын. Студийыште шуко ончыклык лÿмлö артист-влак тунемыныт: А.Страусова, Г.Пушкин, А.Филиппова, В.Якшов, П.Смирнов, П.Тойдемар да икымше марий профессиональный режиссер А.И.Маюк-Егоров.

1929 ий гыч театр Марий кугыжаныш театр лÿмым налеш. Театрын мастар артистше-влак ятыр спектакльым темленыт. Нунын коклаште С.Г.Чавайнын «Мÿкш отар», «Илыше вÿд», М.Шкетанын «Ачийжат-авийжат», С.Николаевын «Салика», А.Островскийын «Гроза», А.С.Пушкинын «Дубровский», Ф.Шиллерын «Разбойники» да моло спектакль-влакат калыкын кумылжым нöлтеныт.

1930 ийыште марий театр Москваште, икымше Всесоюзный театральный олимпиадыште, икымше верым налын. Тушто С.Г.Чавайнын «Мÿкш отар» пьесыж почеш спектакльым ончыктеныт.

1948 ий гыч марий театр М.Шкетанын лÿмжым нумалеш.

1960 ийыште Ленин лÿмеш площадьыште Марий кугыжаныш театрлан у зданийым чонат. Тиде зданийыштак Эрик Сапаев лÿмеш опер да балет театр верлана.

Театр тÿрлö кундемлашке гастроль дене коштеш. Артист-влаклан совым кыреныт Эстонийыште, Пошкырт, Удмурт, Татарстан республикылаште, Свердловск, Пермь да Киров областьлаште.

Марий театрын темлымыж почеш 1992 ий гыч «Майатул» финно-угор театр-влакын Международный фестиваль эртаралтеш. («Кече» журнал гыч)

Мутер:

Кусныл коштшо марий театр - Передвижной театр

Оралте - строение

Чÿчкыдынак - часто

Омсажым почын - открыть двери

Ончыклык - будущий

Лÿмло артист-влак - известный

Кумыл нöлташ - поднять настроение

Ончыкташ - показывать

Лÿмым нумалаш - носит имя

Совым кыреныт - аплодировать

Эртаралтш - проводится

• Исправь ошибки. Чын але чын огыл, вашмутым пуыза.

1. Кусныл коштшо театр шке историйжым 1918 ий гыч тÿналын.

2. Икымше спектакль Медведево район Сенькан школышто шындалтын.

3. Икымше марий театрын зданийже 1927 ийыште шке омсажым почын.

4. Театрын икымше зданийже Карл Маркс уремыште шинчен.

5. Театр корго да тÿжвал тÿсшат пеш мотор лийын.

6. 1928 ийыште театр пелен марий студий почылтын.

7. 1929 ий гыч театр Марий кугыжаныш театр лÿмым налеш.

8. Марий театр икымше Всесоюзный театральный олимпиадыште кокымшо верым налын.

9. 1948 ий гыч марий театр М.Шкетанын лÿмжым нумалеш.

10. 1990 ий гыч «Майатул» фестиваль эртаралтеш.

• Напиши числительные словами.

1919 ий, 1926 ийыште, 5 театр, 1929 ий, 1948, 1992 ий.

• Найди и выпиши глаголы II прошедшего времени.

• Йодышлан вашеште.

Кунам М. Шкетан лÿмеш Марий кугыжаныш драме театрын шочмо кечыже?

5. Прочитай и переведи.

Икымше марий театрын зданийже 1926 ийыште шке омсажым почын. Проектым архитектор Г.Я.Гвоздицкий ыштен. Полат Карл Маркс уремыште шинчен. Кызыт тудын олмыштыжо - Курчак театр. Театрын кöргö да тÿжвал тÿсшат пеш мотор лийын.

6. Афишым луд.

Репертуар

23 февраль 2011, вургече

16:00 - «Кайыккомбо кашта» В.Абукаев-Эмгак. Драма

25 февраль 2011, кугарня

18:00 - «Ачийжат-авийжат» М.Шкетан. Драма

27 февраль 2011, рушарня

16:00 - «Молан вашлийым тыйым?» Н.Дьяконов. Комедия

Телефон-влак: 45-16-04, 63-00-18

7. Текстым луд да заданийым ыште.

М.Шкетан

(Яков Павлович Майоров)

1898-1937

Марий калыкын йöратыме писательже Яков Павлович Майоров (М.Шкетан) 1898 ий 30 октябрьыште Оршанке район Тошто Крешын ялысе кресаньык ешеш шочын.

Яков изинекак пÿсö ушан кушкын. Санденак ачаж ден аваже тудым туныкташак тыршеныт. Ончыч Яков шке ялысе школышто ныл ий тунемеш, а вара Ернур селасе двухклассный училищыш пура. М.Шкетан школыштат, училищыштат чыла предмет дене пеш сайын тунемын, книгам лудаш моткоч йöратен. «Ернур библиотекысе тÿрлö романым, повестьым чыла лудын пытарышым… Шуко лудмем дене мыйын ушемат илышын оргажан корныжым умылен нале», - возен тудо.

М.Шкетан 1920 ий гыч 1937 ий марте лу наре почеламутым, латкум пьесым, шÿдö наре ойлымаш ден очеркым, «Эренер» романым, шуко статьям возен.

М.Шкетан - марий писатель-классик. Тудын творчествыже марий литературышто пеш кугу верым налын шога.

Лÿм

Кö?

Кушто?

Шочын

Кушто?

Кунам?

Колен

Кунам?

Книга-влак

Мом возен?

Произведенийже-влак

8. Продолжи запись числительных.

Ик - (а какой по порядку?) икымше

Кок - (а какой по порядку?) кокымшо

Кум - …

Ныл - …

… …

Латкок-

9. Продолжи считать по-марийски:

а)10, 20,30…

б) 23, 25…

в) 100, 200…

10. Почему так говорят?

Театр - зеркало жизни.

Театр - илышын воштончышыжо.

11. Разыграй с одноклассником диалог, который мог бы состояться между ведущим телевизионной программы и известным актером. Пусть ведущий расспросит актера о том, какое время года он любит, что тот умеет и любит делать, чем занимается в свободное время, какие у него любимые роли.

Мутлан:

-Палаш онай ыле, Те кушто шочында?

- …

12. Запиши словами.

6 театр - ________________

8 окна - ________________

15 пÿкен - ______________

5 омса - _________________

35 актер -_________________

7 спектакль -______________

3 режиссер -_______________

13. Напиши наиболее важные для тебя и для твоей семьи даты года.

14. Образуй глагольные формы II прошедшего времени и отрицательную форму II прошедшего времени.

1. Мый кевытыште чия ден альбомым (налаш).

2. Тый библиотекыште у книгам (лудаш).

3. Тудо тенгече спектакльыш (мияш).

4. Ме тений у пöртым (чонаш).

5. Те телевизор дене концертым (ончаш).

6. Нуно марий йылмым (тунемаш).

15. Образуй от глаголов отрицательную форму II прошедшего времени.

1. Мый Венгрий нерген шуко лудынам.

2. Тудо мыланем серышым колтен.

3. Ме тоштерыш экскурсий дене миенна.

4. Нуно уроклан сайын ямдылалтыныт.

5. Тенгече библиотекыш книгалан коштынам.

16. В ответе используй глаголы II прошедшего времени.

-Ивук, тенгече тый мом ыштышыч?

Тенгече мый школыш … . Урок деч вара библиотекыш … . Монгышто урокым … . Кастене телевизорым … .

(мияш, пураш, ышташ, ончаш)

17. Переведи.

1. Смотрел спектакль - _________________________

2. Прочитал книгу- ____________________________

3. Ждал друга - _______________________________

4. Был в парке - _______________________________

5. Ходил в библиотеку - ________________________

18. Кö вашкерак шотлен шукта.

Шочмо, кушкыжмо, вÿргече -

Кум парням пыштем: кум кече,

Изарня да кугарня -

Тушкак возо кок парня.

Шуматкече, рушарня -

Угыч возо кок парня.

Ойлышна тичмаш арням.

Пыштышна мыняр парням? (А.Мокеев)

9. Библиотекыште

1. Посмотри и выучи

Тунемме книга - учебник

Йоча книга - детская книга

Онай книга - интересная книга

Перемен годым - во время перемены

Лудшо-влак - читатели

Возышо-влак- пишущие

Налаш (-ам) - покупать, брать

Кошташ (-ам) - ходить

2. Прочитай и выучи отрывок из стихотворения С.Г.Чавайна «Книга».

Ой, книга, книга!

Чылажымат тый кертат:

Чыла еным туныктет,

Чыла еным тый нöлтет,

Садлан тыйым чыланат

Пеш пагалат, йöратат. (С.Чавайн)

• «Чыла еным тый нöлтет» манме ойым кузе умыледа?

3. Установите соответствие с пословицами на русском языке.

1. Книга - шинчымаш памаш.

2. Книга - мемнан тан.

3. Кайык пунжо дене мотор, айдеме ушыж дене.

4. Книгалан шушо йолташ уке.

5. Ушан пелен шкат ушан лият.

1. Книга - источник знаний.

2. Книга - наш друг.

3. Птица перьями, а человек умом красив.

4. Лучше книги друга нет.

5) Рядом с умным сам умным будешь.

4. Составь предложения.

1. Пуа, ушым, книга, тылат.

2. Илаш, туныкта, книга.

3. Палет, книгам, шуко, лудат.

5. Обрати внимание на слова со звёздочками.

Марий йылме кабинетыште шуко книга уло. Мый тыланда *икмыняр книгам ончыктем. Ик книгаштыже *ала-мыняр странице уке. Вес книгаштыже *ала-ко сÿретлен, удыркален пытарен. Тыгай книга вес енлан логалеш. Тиде книга пеш кÿлешан. Кö книгам кушкедеш, удыркала - тиде сай але уда койыш?

-Тиде уда койыш (поведение)

-Тиде сай койыш огыл, а уда койыш.

6. Вместо точек поставьте необходимые слова по смыслу.

«Ямде лий» газет …ийыште лекташ тÿналын.

Тиде…газет.

Тиде газет арнялан … лектеш.

«Кече» журнал……ийыште лекташ тÿналын.

«Кече» журнал тылзылан… лектеш.

Тиде… журнал.

Журнал марий да руш … дене лектеш.

Газетлан да журналлан … шонем.

(ик гана, 1933-шо, йоча, возалташ, 1930-шо)

7. Составьте словосочетания с местоимениями икмыняр, ала-мыняр.

Мутлан, ала-мыняр странице (лаштык), …

8. Прочитай текст. О чем можно узнать из текста? Выполни задания.

Книга - шинчымаш памаш

Мый книгам лудаш йöратем. Книга шукылан туныкта. Мыйын пöртыштем кум шкаф йомак, ойлымаш, почеламут книга дене темын. Мый нуным чыла лудын пытаренам манаш лиеш. Ала-мыняржым гына лудын шукташ кодын. Школ гычат книгам налам.

Книгаште чыла муаш лиеш. Книга мемнан кидыш йöсын толеш. Садланак книгам аралыман: ÿмбаллыман, кочмо годым книгам лудаш огеш кÿл, лавырга. Книгам кушкедаш, серкалаш ок кул.

Тыге шоналташ гын, кажныже кушкедаш, серкалаш тÿналеш гын, мемнан шольо ден шÿжарлан книга ок код. Нуно кузе шинчымашым погаш тÿналыт? Садлан книгам аралыман («Кече» журнал гыч).

• Назови предложения, в которых выражена основная мысль текста.

• Найди в тексте следующие предложения:

1. Я люблю читать книги.

2. Книга многому учит.

3. В книге можно найти все.

4. Книгу нужно беречь.

5. Нельзя читать во время еды.

6. Нельзя книгу рвать, писать в ней.

9. Прочитай текст-диалог.

-Мылам марий йылме дене учебникым пуыза, пожалуйста.

-Тый могай классыште тунемат?

-Кудымшо классыште.

-С.Г.Чавайнын сÿретан книгажым ончыктыза, пожалуйста.

-Кызыт тыгай книга уке. Икмыняр кече гыч толза.

-Тендан эше рушла-марла мутер уло мо?

-Уло. Теве тудо ончыл радамыште, кÿшыл полкышто шога.

10. Разыграй с одноклассником разговор между библиотекарем и читателем.

11. Допишите предложения.

Аня йолташем книгам лудаш… . Кажне арнян тудо библиотекыш … . Йолташем пÿртÿс нерген … йöрата. Аня газет ден журналымат шуко … .

12. Прочитай текст. Выполни задания.

С.Г.Чавайн лÿмеш библиотек

Илыш дене тöр каяш эре уым кычалман, ушым пойдарен шогыман. Тидлан эн кугун книга полша. С.Г.Чавайн лÿмеш республиканский библиотек Марий Элыште - эн кугу да поян. Тыште могай кÿлеш, тугай журнал ден книгам налын кертат. Тудын фондшо ик миллион утла экземпляр гыч шога.

Царевококшайскыште библиотекым 1877 ийыште почыныт. Олаште тунам шуко ушан ен-влак иленыт. Нуно газет ден журналым налын шогеныт, южыштын мöнгыштышт библиотекышт лийын. Библиотекын кÿлешлыкше нерген оласе интеллигенций умылен, садлан библиотеклан шкеныштын книгаштым пöлекленыт.

Книгам лудаш утларакшым туныктышо-влак налыныт. Тышке проста калыкат пурен лектеден. Книгам лудмылан оксам тÿленыт. Поянрак ен-влак икымше разрядан лудмо билетышт лийын. Нуно ик ийлан вич тенгем тÿленыт. У книга ден журналым нуно эн ондак лудыныт. Кокымшо разрядан -шамыч ик ийлан кок тенгеат нылле ырым тÿленыт.

1923 ий майысе пожарыште шуко книга йÿлен. Книгам погаш уло эл полшен, садлан шыжыланак библиотек уэш почылтын. 1940 ийыште книга пöртым Пушкин уремыште (28 номеран пöрт) чоненыт.

Кызыт библиотек научный центрыш савырнен. Тыште шуко тематический выставке, мероприятий, вашлиймаш-влак эртаралтыт.

4. Закончи предложение.

а) С.Г.Чавайн лÿмеш республиканский библиотек Марий Элыште… .

б) Царевококшайскыште библиотекым 1877… .

в) Книгам лудаш утларакшым… .

г) Кызыт библиотек ола покшелне… .

д) Тыште шуко тематический выставке,… .

2. Найди правильный ответ на вопрос.

С.Г.Чавайн лÿмеш республиканский библиотек могай уремыште верланен?

а) Палантай уремыште

б) Пушкин уремыште

в) Прохоров уремыште

3. Соедини начало и конец предложения.

С.Г.Чавайн лÿмеш библиотек Пушкин уремыште верланен

Книга пöрт эн кугу да поян

Кызыт библиотек научный центрыш савырнен

13. А те паледа!?

Российыште эн кугу библиотек Москваште улеш. Тиде Российысе кугыжаныш библиотек. Тушто чыла книгам, журналым, газетым лудаш лиеш. (Энциклопедий гыч)

14. Обменяйтесь устно ответами. Впиши недостающие предложения.

-Тый книгам лудаш йöратет?

-… .

-Тыйын мöнгыштет книгат уло?

-… .

-Книгам тый кушто налат?

15. Собери и запиши пословицы. О чем они?

Шуко … - шуко … . (палет, лудат)

Книга - … … . туныкта, илаш)

16. Прочитай текст и заполни таблицу, если такая информация есть в тексте.

Калык мурызо

С.Г.Чавайн - марий калыкын ик эн йöратыме писательже. Тудо шочмо йылмына дене сылнымутан произведенийым эн первый возаш тÿналын, марий литературлан чапле негызым ыштен. Садлан илымыж годымак тудым марий сылнымутын пионерже да классикше манын пагален лÿмденыт.

Сергей Григорьевич Чавайн (чын фамилийже Григорьев) 1888 ий 6 октябрьыште шочын. Шочмо верже - Царевококшайск уезд, Себе-Усад волостьысо Изи Корамас ял (кызыт Морко район).

1904 ийыште, Унчо кок классан школым тунемын пытарымеке, С.Чавайн Озан оласе учительский семинарийыш пура. Тушто руш классик-влакын творчествышт дене лишкырак палыме лиеш. Варажым шке гычат возаш кумыланеш. Первый почеламутшо «Ото» маналтын. Тудым варажым шуко йылмышке кусарыме.

Семинар деч вара марий яллаште, кундемна деч ӧрдыжтат туныктымо пашаште тырша, яра жапшым творчествылан ойыра. 1920 ийлаште тудо журналист, редактор семын тудо шуко пашам ышта. 30-шо ийлаште шуко ойлымашым, поэмым, пьесым воза. Нунын коклаште «Йыланда», «Мÿкш отар», «Акпатыр», «Элнет» произведенийже-влак кызытат кумдан чапланат. Шуко возымыжым вес йылмышке кусарыме.

С.Г.Чавайн йоча-влакланат ятыр возен. Нунын коклаште почеламут, ойлымаш, мыскара орланге улыт. Марий книга издательстве шуко гана посна сборник дене савыктен луктын.

Одарланен кушшо пушенге гай творческий корныжо 1937 ийыште лугыч лийын (К.Васин).

Мутер:

негызым ыштен - основал

Лÿм

Кö?

Кушто?

Шочын

Кушто?

Кунам?

Колен

Кунам?

Книга-влак

Мом возен?

Произведенийже-влак

17. Прочитай, отгадай.

Ола-вула кайыкем

Толын шуо мый декем.

Йÿк уке - каласкала,

Кушто мо - чыла пала. (А.Мокеев)

10. Тазалыкым аралыза!

1. Посмотри и выучи

Йÿштын-шокшын чучеш - знобит

Лювык - неряха, неряшливый

Йытыра - опрятный, чистый

Ару - аккуратный

Пÿй врач - зубной врач

Коршта - болит

Эмла - лечит

Чер - болезнь

Черле - больной

Черланаш - заболеть

Кап-кыл - тело, телосложение

Пенгыдемдаш - укреплять

Эмым налаш - купить лекарство

Канашым йодаш - советоваться

Тöрланаш - выздороветь

2. Прочитай текст. Выполни задания.

Молан кÿлеш кече режим?

Ала тудын деч поснат илаш лиеш. Книгам луднет - йÿдвошт луд, моднет - кече мучко мöнгет ит пуро, кочнет - кеч-могай жапыште коч…Ынде айста шоналтена: тыге кече мучко ыштышаш пашатым пытарен кертат мо? Ала, чыла лÿмын ойырымо жапыште ыштышаш гын, сайрак лиеш ыле?

Шукыштын лач тыге. Кече мучко ик жапыштак пашам ыштат, канат, кочкыт. Тидын годым весат шотыш налалтеш. Пÿртÿсысо чыла чонанын жап шотшо уло. Южо биоритмже ик тукым гыч весыш кусна да идалыкын ныл жапшын шке коклаштыже вашталтме, южын температуржо да вÿдыжгылыкшö денат кылдалтеш.

Айдемын кече мучко пашам ыштен кертмыже икгай огыл. Эрдене 10-12 да кастене 16-18 шагат коклаште тудо кÿкшырак, садлан пашажат сайын кая. Кок шагат шумо годым да кастене - мöнгешла. Чыла айдемын ритмже икгай огыл. Иктышт кечывал марте пашам сайын ыштат гын, весышт - кастене. Иктыштым вес семынже «турий» маныт. Нуно эр кынелыт, кечывал марте пеш чолга улыт, но касс велеш вашке ноят да эр малаш возыт. Весыштым «тумна» маныт. Нуно пелйÿд эртымеш огыт мале, вараш помыжалтыт да нелын кынелыт.

Суткаште 24 шагат, тудым моштен кучылташ кулеш. Жапым аныклаш тунемза.

• Йодышлан вашеште.

1. Кече режим кÿлеш мо?

2. Айдемын кече мучко пашам ыштен кертмыже икгай мо?

3. Кöм «турий» маныт?

4. Кöм «тумна» маныт?

3. Скажи, а что ты делаешь в это время.

Мутлан, шым шагатлан мый пÿйым эрыктем, кидым, шÿргым мушкам.

7, 7.30, 8, 8,30, 12,30, 14,16,30,9.

4. Вспомни русскую пословицу, которая соответствует марийской пословице.

1. Тазалык - эн кугу поянлык.

2. Тазалыкым оксала от нал.

3. Вÿд, юж да ече - тазалык пече.

5. Прочитай стихотворение. Какой совет содержится в стихотворении?

Поро мут

Муш кидетым, муш шÿргетым,

Нигунам вÿд деч ит лÿд!

Лывырталыт кап-кылетым

Шовын шон ден леве вÿд.

Вÿд умбак шыдешт ит ончо,

Шылын ит кай тый, эртен.

Муш тый кочмо дечын ончыч,

Муш кастене, муш эрден. А.Бик

6. Выучи пословицу. Почему так говорят?

«Ару лият - таза лият»

7. Почеламутым сылнын луд.

Мый ом лÿд

Лектын веле шуын кече

Мÿндырчак.

Кынелам мый Нина дечын

Ончычак.

Пеш тораште ший каваже

Тул чевер.

Мыйым саламла Москваже:

- Поро эр!

Койкыштем ыштем порядкым -

Тöрлатем.

А вараже физзарядкым

Мый ыштем.

Йÿштö вÿд ден кап-кылемым

Сай мушкам.

Тыгеракын, пенгыдемын,

Мый кушкам.

Сай полшат йочалан кече,

Юж да вÿд.

Нимогай осал чер дечын

Мый ом лÿд! (А.Бик)

8. Текстым луд.

Школыштына кажне кечын «Тазалык шагат» эртаралтеш. Ик шагат жапыште ме куржталыштына, тÿрлö модыш дене модына, садлан йоча-влак огыт черлане. Туныктышо-влак урокыштат мемнан тазалыкна нерген огыт мондо. Шинчам, вуйым, кидым кандараш нуно тÿрлö упражненийлам ыштыктат. Ме палена: таза капыште - таза вий. («Ямде лий» газет гыч)

• «Таза капыште - таза вий» - тый тидым кузе умылет?

9. Послушай и прочитай.

Шÿргö тÿрвö ÿп пÿй шÿм пылыш

10. Подчеркни лишнее слово.

1. Нер умша пÿй кид

2. тÿрвö шÿргö пулвуй ÿп

3. Шинча умша кид пылыш

4. Йол пулвуй йолпарня вуй

5. Пылыш шинча умша йол

11. Прочитай, отгадай.

1) Корно гоч гына илат

Йыгыр кок шоляш.

То пурлаш ончат пырля,

То шолаш.

Але шортыт коктынат,

Коктынак малат.

Икте-весыштым гына

Уждеак илат. (А.Мокеев)

2) Шым рожан ик мундыра

Ужеш, колеш да кутыра.

12. На урок здоровья пришел доктор. Ответь на его вопросы и определи, здоров ли ты.

1. Тый олмам кочкат?

2. Тый кешырым кочкат?

3. Тый пуэтым эрыктет?

4. Тый эрдене зарядкым ыштет?

5. Тый паркыште, стадионышто куржталат?

6. Тый спорт секцийыш коштат?

13. Текстым луд, йодышлан вашеште.

Кылмен черланенат?

Игече вашталт шогымо годым пеш вашке черланаш лиеш. Поснак шошым да шыжым. Уремыште йÿштö йÿр, мардеж озаланат. Чер ынже пиж манын, мом ыштыман?

Теве, нер йогымо годым (насморк) нер кöргым кечеш кок гана шовын дене мушкаш пайдале. Тыгак алоэн сокшым, облепихе ден шуанвондо ÿйым кучылташ лиеш. Икманаш, черланеда гын, чыла йöным кучылт ончыза.

Шукынжо ангин черым куштылгылан шотлат. «Логар изиш коршта да эрта» ышталыт. А вет тудо кугу энгекым ыштен кертеш. Жапыште эмлалташ огыл гын, хроническийыш савырнен сена, а вараже ревматизм, шÿм чер, да верге пуалме чер мартеат тора огыл. Шкевуя эмлалташ тöчыман огыл, эмлызе деч полышым йодман.

• Йодышлан вашеште.

  1. Кунам пеш вашке черланаш лиеш?

Кенежым шыжым телым шошым

• Чер ынже пиж манын, мом ыштыман? Заполни пропуски словами.

  1. Нер йогымо годым нер кöргым ___________мушкаш пайдале.

  2. Алоэн … , облепихе ден шуанвондо … кучылташ лиеш.

  3. Жапыште … кÿлеш.

14. Впиши недостающие предложения в разговоре между доктором и больным.

-Салам, доктор! Мый черланенам, полшыза, пожалуйста.

-Салам лийже! Мо дене полшен кертам?

-Тыйын моэт коршта?

-… …

-Логаретым ончыкто. Мороженыйым йöратет?

- …

-Температурет кугу, логарет йошкарге. Мый тылат уколым ыштем.

-Ой,ой, мый укол деч лудам!

-Тугеже, теве тыланет рецепт. Эмым йÿашет логалеш. Кум кече гыч толат.

-Тау, доктор. Чеверын.

Мутер:

Шÿялташ -полоскать

Йÿаш - пить

15. Переведи на марийский язык.

1. У меня болит голова -

2. У него болит живот -

3. У меня болит нога -

4. Она простудилась -

5. У моей сестры болит зуб -

6. У моего друга грипп -

16. Почеламутым луд. Йодышлан вашеште.

Вуй коршта, логар пуалын,

Ойлашат ок лий нимом…

Кочкынам тенгече, налын,

Улыжат кум эскимом.

Мыланем ыштат компрессым,

Тÿрлö эмым нелыктат:

Теве иктым, теве весым…

Огыт лук уремышкат.

Йолташем-влак кече мучко

Тÿнö модыт, юарлат.

Мыйын - чер, ойлат, пеш шучко,

Кийыман ала эрлат.

Теве клубышто пеш чапле,

Пеш онай лийшаш кино.

Эх, молан тынаре тамле

Тиде йÿштö эскимо? (А.Мокеев)

• Йодышлан вашеште.

1. Йочан можо коршта?

2. Тудо мом кочкын?

3. Мом тудлан ыштат?

4. Уремыш луктыт?

17. Текстым луд, йодышлан вашеште.

Чайже чевер-чевер

Марий яллаште вÿршудым шукертсек чайлан погат. Таклан огыл шуко вере чайшудо маныт. Рушла лÿмжат икте веле огыл, но кумданже зверобой манын палыме. Могайрак тиде шудо - чылан сайын палат. Кушкешыже чодыра тÿрыштö, руэмыште, корем ден олыклаште, вондерла коклаште…

Вÿршудым пеледмыж годым погат. А пеледешыже тудо, июнь гыч тÿналын, пел август марте. Погат вургыжге, но коштымек, лышташыж ден пеледышыжым ойырен налман.

Калыкыште ойла: вÿршудо индешле индеш чер деч полша. Чынак, пайдаже изи огыл. Отвар семын йÿыт. Стакан вÿдлан 10 грамм лышташ ден пеледышым налман. 25-30 минут шинчыктыман. Кечеш кум гана кочмо деч ончыч стаканын кумшо ужашыжым йÿыт. Тыге мел шелме, пагар да шоло корштымо годым эмлалтыт.

• Йодышлан вашеште.

1. Могай шудым яллаште чайшудо маныт?

2. Рушла тудым кузе маныт?

3. Вÿршудо кушто кушкеш?

4. Кунам шудым погат?

5. Могай чер деч тудо полша?

18. Прочитай стихотворение. Выпиши названия лекарственных растений, переведи.

Коляшудо, тÿрлемшудо,

Сокырнуж да колявоч…

Уло шудо тÿрлö, шуко.

Иктым шÿрыш пыште, коч,

Весе уло - шерге тудо:

Черлылан моткоч сай эм. (З.Краснов)

19. Заполни пропуски словами.

Таза лийнет гын,

1. Эн ончычак …шуаре.

2. Эре ару да чатка лий.

3. Яндар южышто кошт, мод.

4. Эрдене да кастене … эрыкте.

5. …. чÿчкыдынрак муш.

6. Пакчасаскам да … мушкын коч.

7. Эр еда … ышташ ит öркане.

8. Могыретым ночко … дене йыге.

9. Кенежым ияш тунем, а телым ече але коньки дене кошт.

10. Спорт секцийыш возалт.

20. Расскажи другу, что надо делать, чтобы быть здоровым.

Мый шонем…

10. Сенымаш пайрем

1. Посмотри и выучи

Эрык верч - за свободу

Кредалме пасу - поле боя

Тулыкеш кодаш - остаться сиротой

Колаш - погибнуть

Подвигым ышташ - совершить подвиг

Орден (медаль) дене палемдалтын -награжден орденом (медалью)

Тыныс илыш - мирная жизнь

Шучко - страшный

Ойго - горе

2. Прочитай выразительно стихотворение.

Ок мондалт

Паленам мый,

Мо тугай война, -

Лектын кайыш фронтыш

Ачана.

Ок мондалт тыгае

Нигунам:

Шинчавÿд ден

Шÿргым мушкынам.

Йöсö огыл

Емыжым погаш,

Неле

Тудын шумыжым вучаш.

Емыж шумымат

Вучаш лиеш, -

Тулыкеш кодаш,

Ой, йöсö пеш.

Эрык верч

Кредалме пасуэш

Колыш ачаем.

Чонем шортеш.

А.Букетов

• Молан война ок мондалт нигунам?

• Выучите стихотворение наизусть.

3. Текстым луд да заданийым ыште.

Кугу пайрем

9 Май - Сенымаш пайрем. Но тиде кечым кондаш совет айдеме пеш неле да кужу корным эртен. Тиде жап ныл ий наре шуйнен. 1941 ий 22 июньышто Элна ÿмбаке чот вооружитлалтше, уло Европым гаяк шке кидышкыже налше гитлеровский армий керылтын, ола ден ялам йÿлалтен, суртнам толен. Моткоч йöсö ыле тунам. Сарыште марий калыкынат патыр эргыже-влак кредалыныт.

1945 ий майыште фашист-влак сеналтыныт. Шуко салтак кредалме пасушто эрык илыш верч вуйым пыштен.

Мемнан кундем гыч 14 тÿжем утла ен орден да медаль дене палемдалтын. 45 енлан Совет Союзын Геройжо лÿмым пуымо. Герой-влакын лÿмыштым Йошкар-Оласе да поселкыласе урем-влак нумалыт. Нунын лÿмыштым калык кугешнен ойла.

Мутер:

Сенымаш пайрем - День Победы

Керылтын - напала

Шуйнен - длилась

Йÿлалтен - сжигала

Суртнам толен - грабила наши жилища

Йöсö - трудно

Кредалыныт - сражались

Вуйым пыштен - сложил голову

Кугешнен ойла - говорит с гордостью

• Исправь ошибки. Чын але чын огыл, вашмутым пуыза.

1. 9 Май - Сенымаш пайрем.

2. Тиде кечым кондаш совет айдеме пеш неле да кужу корным эртен.

3. Тиде жап кум ий наре шуйнен.

4. Элна ÿмбаке гитлеровский армий 1941 ий 22 июньышто керылтын.

5. Моткоч йöсö ыле тунам.

6. Сарыште марий калыкынат патыр эргыже-влак кредалыныт.

7. 1945 ий апрельыште фашист-влак сеналтыныт.

8. Шуко салтак кредалме пасушто вуйым пыштен.

9. 45 енлан Совет Союзын Геройжо лÿмым пуымо.

10. Нунын лÿмыштым калык кугешнен ойла.

• Йодышлан вашеште.

1. Кугу Отечественный сар кунам туналын?

2. Тиде сар мыняр ий шуйнен?

3. Кунам фашист-влак сеналтыныт?

4. Мыняр енлан Совет Союзын Геройжо лÿмым пуымо?

• Выпиши из текста словосочетания «существительное +послелог».

Заметьте! Значение слова послелог (почеш мут) - стоящий после слова.

Подсказка

Послелог - служебная часть речи, которая служит для связи слов в предложении.

Корно дене - по дороге, корно гоч - через дорогу

• Вспомни послеложные сочетания.

Шочмо Эл верч - за родину, ен нерген - о человеке, урем дене - по улице, йолташем дене - с другом, корно гыч - с дороги, порт умбалне - над домом, порт воктене - около дома, порт шенгелне - за домом.

4. Спиши, подставив вместо точек подходящий послелог

1. Ме герой-влак … кугешнена. (деке, дене, нерген)

2. Сергей Суворов … лекций. (нерген, годым, дек)

3. Шуко совет салтак эрык илыш … вуйым пыштен.(кора, деч, верч)

4. Шочмо вер-шор … шерге нимат уке. (деч, верч, гыч)

5. Мый Кугу Отечественный сар … книгам лудам (гоч, нерген, кора)

6. Сарыште марий калыкынат эргыже-влак шочмо мланде … кредалыныт.

(нерген, годым, верч)

5. Вместо точек поставьте необходимые слова по смыслу.

1. 9 Май - … пайрем.

2. Тиде жап … ий наре шуйнен.

3. Гитлеровский армий … ден … йÿлалтен, суртнам толен.

4. Сарыште … патыр эргыже-влак кредалыныт.

5. Герой-влакын лӱмыштым … нумалыт.

6. Прочитай выразительно стихотворение

Огеш кул война!

Ынже його аван шинчавÿдшö,

Сареш йомшо эргыжым вучен.

Корно вак ончалын, кече-йÿдшо

Кон шортмо шуэш утен каен?

Шыргыж модшо сылне шошо кечын

Пеледалтышт ломбо, олмапу.

Шогена ме тыныс илыш верчын,

Тушманлан тошкаш огына пу!

А.Бик

Мутер:

Аван шинчавÿдшö - мамины слезы

Сареш йомшо - пропащий на войне

тыныс илыш верч - за мир

• Йодышлан вашеште.

Молан ме тыныс илыш верч шогена?

7. Текстым луд да заданийым ыште.

Йоча-влак - фронтлан

Кугу сар визымше кече каен шога. Уло эл капитан Николай Гастеллон подвигше нерген пален налеш. Лÿддымо летчик йÿлышö самолетшым тушман танк ден машина-влак ÿмбаке виктарен. Тиде увер Марий кундемышкат писын толын шуын.

Ик кечын Йошкар-Оласе 6-шо школын (кызыт 11-ше школ) 6А классыштыже тунемше Лиля Иванова отряд совет председатель Зоя Гетмановат дек толын. Тудо Гастелло лÿмеш самолетым чонаш оксам погымо нерген мутым луктын. Отряд сборым погеныт. Лилян ойжым сайлан шотленыт да чыла школьник-влаклан ÿжмашым луктыныт: «...Гастелло гаяк Шочмо элым шокшын йöраташ, тушманым ужмышудымо лияш…».

Тиде школышто тунемше-влак икымше кечынак 1500 утла тенге оксам погеныт. Пайдале тÿналтыш чумыр Марий Эл мучко палыме лийын. Тидат веле огыл, тидын нерген «Комсомольская правда» газетат возен.

А.Гастеллон служитлыме часть гыч воин-влак Йошкар-Олашке шокшо серышым колтеныт. Тудым мемнан землякна летчик Григорий Тихонович Набатов конден.

Тÿналме паша утыр воранен. Волжский районысо тунемше-влак ик кечыште гына 15 тÿжем тенгем чумыреныт. Республикысе йоча-шамычын погымо окса дене чылаже лу самолетым чонымо. Иктыжлан капитан Гастеллон лÿмжым пуэныт. (В.Абукаев)

Мутер:

Лÿддымо - бесстрашный

Виктарен - направил

Ой - предложение

ÿжмаш - обращение

Ужмышудымаш - ненависть

Пайдале тÿналтыш - полезное начинание

Паша ворана - дело спорится

• Йодышлан вашеште.

1. Уло эл кöн подвигше нерген пален налын?

2. Лÿддымö летчик могай подвигым ыштен?

3. Кö Гастелло лÿмеш самолетым чонаш оксам погымо нерген мутым луктын?

4. Лилян ойжым могайлан шотленыт?

5. Пайдале тÿналтыш тидын нерген могай газет возен?

6. Погымо окса дене чылаже мыняр самолетым чонымо?

   • Выпиши выделенные предложения, переведи.

8. Лудса.

Полыш

Тиде сар жапыште лийын. Йоча-влак ялыште уло кумылын пашам ыштеныт. Нуно имне ончаш полшеныт. Вет имне фронтланат, ял калыкланат кÿлын. Йоча-влак эр еда талгыдыштым Элнет энер воктек волтен мушкыныт. Черет дене ороленыт. Имньым сайын ончен куштеныт.

Н.Лекайн семын

• Йоча-влак фронтлан кузе полшеныт?

9. Прочитай. Что вспоминает поэт в праздник Победы?

Кунам колам пайрем салютым

Кунам колам пайрем салютым,

Эре шарнем мый кызытат,

Кузерак, ойлыде ик мутым,

Берлин воктен колен салтак.

Йöралтын самырык тугане,

Эше уке вет öршыжат.

Да лийын огыл молын гане

Ни ватыжат, ни йочажат.

Тушман пуля шÿмеш логалын,

Вÿранын комсомол билет…

- Мемнан геройна, - Мане калык.

Садлан, йолташ, эре илет!

Араленат Кугу войнаште

Пеледше рвезе ÿмырнам.

Ужат мир верчын кредалмаште

Тугак лÿдде шогаш мемнам. (М.Казаков)

Мутер:

Шарнем - помню, вспоминаю

Тушман пуля - вражеская пуля

Араленат пеледше рвезе умырнам - защищал цветущую молодую жизнь

• Йодышлан вашеште.

  1. Что вспоминает поэт в праздник Победы?

  2. За что погиб молодой солдат?

  3. Как вы думаете, как сражался солдат?

10. Текстым луд да заданийым ыште. Кто такой Сергей Романович Суворов?

Сергей Суворов

Сергей Суворов Мари-Турек район Вочарма ялыште шочын. Школышто туныктышылан пашам ыштен. Кугу Отечественный сар туналмеке, шке кумылын войнаш каен. Тудо боевой корныж нерген, немыч-влакым чот кырыме нерген увертарен шоген.

Кенета серыш толмым чарнен. Родо-тукымжо кажне кечын Сергей деч уверым вученыт.

Пеш тале бой каен. Автоматчик-влакын радамышт шуэмын. Сергей сусырген. Ушыжо пурымеке, тудо гитлеровец-влакым ужын. Фашист-влак сусыргышым пленыш налаш шонен пыштеныт.

Суворов пытартыш вÿр чÿчалтыш марте кредалын. Первый очередь дене тудо кум фашистым пуштын. Блиндажла гыч эше немыч тÿшка лектын. Кок шагат жап боец тушманын атакыжым чактарен шоген. Тиде жапыште Суворов лу фашистым пуштын да шукым сусыртен. Фашист-влак ваштареш Сергей кече мучко кредалын. Тудо бойышто шым гана сусырген. Суворовын окопшо воктен коло кок немыч салтакын колышо капше киен.

Сергей Романович Суворов немыч оккупант ваштареш кредалмаште 1942 ий 13 июльышто нелын сусырген да 18 июльышто колен. Тудым Смоленский Областьысе Мусино ялеш тоеныт. Геройлыкым да луддымылыкым ончыктымыжлан Суворовлан Совет Союзын Геройжо лÿмым пуэныт. (М.Большаков)

• Закончи предложение.

Талешке - тиде лÿддымо, … .

• Йодышым возо.

1. Сергей Суворов Мари-Турек район Вочарма ялыште шочын. - Сергей Суворов кушто шочын?

2. Школышто туныктышылан пашам ыштен._______________________

3. Шке кумылын войнаш каен.___________________________________

4. Пеш тале бой каен.___________________________________________

5. Суворов пытартыш вÿр чÿчалтыш марте кредалын.________________

6. Фашист-влак ваштареш Сергей кече мучко кредалын._____________

7. Суворовын окопшо воктен коло кок немыч салтакын колышо капше киен. _______________________________________________________

8. Суворовлан Совет Союзын Геройжо лÿмым пуэныт._______________

Подсказка

Могай? -какой?

Кушто? -где?

Кöлан? - кем?

Кузе? - как?

Мыняр? -сколько?

11. Почеламутым луд.

Сергей Суворов

Мемнан пеленак

Улат эреак

Сергей Суворов изана.

Ме, тыйын семын

Тыршен тунемын,

Ушан айдеме кушкына.

М.Казаков

12. Прочитайте выразительно стихотворение. Перескажите содержание.

Партизанка Ольга Тихомирова

Тунам лийын

Йошкар-Ола кÿдынь

Лапшино лÿман

ик руш села.

Кушкын тушто мотор,

поро ÿдыр,

Тудын чапше нерген

мур(о) ойла.

Кунам элыш тушман

керылт тольо,

Шкенжын кумыл ден

сарыш каен.

Комсомол

Тихомирова Ольгам

Партизанский отрядыш

колтен.

Командир кенеташте шунгалтын -

Отряд кодын оза деч посна.

Тушман ваке отрядым нöлталын

Комсомолка - герой ÿдырна!

Лийын ÿдыр моткоч тале, чулым,

Элна ден калыкнам йöратен.

Мемнан верчын пурен Ольга тулыш,

Мемнан верч ужар вуйжым пыштен.

А.Бик

Мутер:

Кÿдынь - возле, около, рядом

Кушкын - росла

Керылт тольо - напал

Шкенжын кумыл ден -добровольно

кенеташте шунгалтын -вдруг упал

ужар вуйжым пыштен - сложила зеленую (молодую) голову

• Заполни пропуски словами из стихотворения.

  1. Ольга Тихомирова … кушкын.

  2. … сарыш каен.

  3. Комсомол Ольгам … колтен.

  4. Командир … шунгалтын.

  5. Ольга … отрядым нöлталын.

  6. … Ольга ужар вуйжым пыштен.

13. Ме тÿрлö книгам лудына. Герой-влакымат ятыр палена. Сергей Суворов, Михаил Лебедев, Алексей Громов, Андрей Яналов да молат калыкнан ÿшанле шочшыжо лийыныт. Нуно чыланат Марий Элеш шочын-кушкыныт. Герой-шамыч нигунамат огыт мондалт. Марий мландын патыр эргыж-влак нерген эше мом палет? Нунын лÿмыштым возо.

Подсказка

«Герои земли марийской» фотоальбомым ончо.

14. Подготовься выразительно прочитать и написать стихотворение по памяти. Ким Васин кöм патырлан шотлен?

Кö тул гае шÿмжым

Шочмо-кушмо калыклан пöлекла,

Тудо чынже денак патыр.

Кö калык верч шогаш ямде,

Тудо чынже денак патыр!

12. Провой кундемыш путешествий дене

1. Посмотри и выучи

Пошкудо район - соседний район

Юл мучко -по Волге

Ял озанлык сату - продукция сельского хозяйства

Кÿртньыгорно - железная дорога

2. Прочитай текст. Выполни задания.

Провой кундем Марий Элнан эн сöрал кундемыштыже, Юл энерын пурла серыштыже, верланен. Кундемыште тыгак Изи да Кугу Какшан, Элнет, Ÿшÿт энер-влак йоген эртат. Районын рÿдыжлан Звенигово поселко шотлалтеш. Звениговышто С.Н. Бутяков лÿмеш кугу завод уло. Тудым 19 курымыштак чоненыт. Тыште пароход-влакым чонат да олмыктат.

Район 1924 ийыште ышталтын. Кумдыкшо шÿдö тÿжем утла гектарым айла. Тыште тÿрлö калык ила: марий, руш, татар, чуваш да молат. Районышто 51 620 наре ен ила.

Тыште марий калыкнын шуко лÿмлö енже шочын. Тиде первый марий композитор И.С.Ключников-Палантай, первый марий ÿдырамаш художник Е.Д.Атлашкина, писатель-влак Василий Элмар, Осмин Йыван, Мичурин-Азмекей да молат.

• Чын але чын огыл.

Звенигово район Кугу Какшан энер воктене верланен.

Районын рÿдыжö - Шоленер поселко.

Звениговышто С.Н. Бутяков лÿмеш кугу завод уло.

Районышто икымше марий композитор С.Г.Чавайн шочын.

• Йодышлан вашеште.

Кундемыште могай энер йоген эрта?

3. Прочитай и скажи, почему можно посетить каждое из этих мест?

1. Провой кундемыште Какшамарий ял уло. Тыште марий профессиональный музыкылан негызым пыштыше Иван Степанович Ключников-Палантай шочын.

2. «Марий чодыра» пÿртÿс национальный парк Звенигово районын мландыштыже верланен. Тысе вер-шöр моткоч сылне да поян. Йырваш кугу чодыра. Пÿртÿс паркыште шуко янлык, кайык ила.

4. Текстым луд, йодышлан вашеште.

Шочмо вер-шöрем

Мыйын шочмо вер-шöрем - Упшер кундем. Чодыра, олык, пасу, куп, икса-влак - чыла тиде кундемнан поянлыкше. Элнетын моторлыкшым гын тÿрлö верла гыч толшо турист, пÿртÿс шымлыше-влак аклат. Шуко тыгыде памаш вÿд Элнетыш ушна, садлан Элнет вÿд йÿштö, яндар да писе. Йÿштö вÿдешыже йÿштылат гынат, от черлане. Мöнгешла, Элнет вÿд черлымат эмла, маныт.

Кенежым чодыра гыч лекмет ок шу. Тÿрлö емыж-саска, понго шкеж деке ен-влакым ÿжыт. Пасушто шурно мардеж дене кудырген лÿнгалтеш.

Мый шке кундемем моткоч йöратем. («Кече» журнал гыч)

• Йодышлан вашеште.

1. Кундемын поянлыкше мо?

2. Элнетын вÿдшö молан йÿштö?

3. Кенежым чодыра гыч молан лекмет ок шу?

5. Напиши слова.

О,р,ч,а,д,ы; у,с,а,п; а,к,и,с; к,ы,о,л; п,к,у; д,в,ÿ; ш,а,п,а,м; ÿ,п,ÿ,р,с; ж,е,ы,м;

о,г,о,п,н; у,м,д,е,к.

6. Подбери к именам существительным имена прилагательные.

Пÿртÿс, чодыра, олык, пасу, куп, икса, вÿд, понго, емыж.

Мутлан:

Кундем - марий кундем.

7. Продолжи запись названий.

1. Понго - курезе, …

2. Емыж - модо, …

3. Янлык - шордо, …

4. Кайык - шогертен, …

8. Текстым луд, заданий-влакым ыште.

Иван Степанович Ключников-Палантай

(1886 - 1926)

Иван Степанович Ключников-Палантай - марий профессиональный музыкылан негызым пыштен.

И.С. Палантай Юл воктенысе Какшамарий ялыште шочын. Ваня Ключников изинекак гармонь, тÿрлö пуч, ковыж, кÿсле дене шоктен. Аважат кÿслем шокташ, мураш да кушташ пеш тале лийын.

16 ияшак, шочмо кундемжым коден, мÿндыр Ўпо (Уфа) олашке тунемаш кая. 1905-1909 ийлаште Озан олаште регентлан тунемеш (регент - тиде черкысе хор вуйлатыше). Ваня Ключниковат черкысе хорым вуйлатен, пенгыде, ушан-шотан специалистыш савырнен. Тудо ÿмыржо мучко эре тунемын. 1915 ийыште Петербург олаште Придворный капеллым тунем пытара.

Москвасе консерваторийыште тунемеш, но тазалыкше начарлан кора, Краснококшайскыш пöртылеш. Тыште хор коллективым чумыра. Хор 1923 ийыште Российыште эртаралтше Олимпиадыште кокымшо верыш лектын. Тиде калыкынат да музыкантын мастарлыкше нерген ойла. Палантай - ончыклык композиторын псевдонимже.

И.С.Палантай шуко чапле мурым возен, марий калык мурым хорлан келыштарен. Кызытат калык тудын мурыжым йöратен мура.

• Чын але чын огыл, вашмутым пуыза.

  1. И.С. Ключников-Палантай - марий профессиональный литературлан негызым пыштен.

  2. Тудо Юл воктенысе Кокшайск ялыште шочын.

  3. Ваня Ключников изинекак баян, фортепиано дене шоктен.

  4. Озан олаште режиссёрлан тунемеш.

  5. Ваня Ключниковат черкысе хорым вуйлатен, пенгыде, ушан-шотан специалистыш савырнен.

  6. Краснококшайскыште капеллым чумыра.

  7. Хор Российыште эртаралтше Олимпиадыште кокымшо верыш лектын.

9. Продолжи запись названий.

1. Марий музыкальный инструмент-влак - марла гармонь, …

2. Марий композитор-влак - Я.Эшпай, …

10. Ситуаций почеш диалогым чоно.

На выходные Эчан ездил в Звенигово. Расспроси одноклассника о достопримечательностях Звениговской стороны.

11. Текстым да почеламутым луд.

Осмин Йыван

Осмин Йыван (Иван Иванович Логинов) 1915 ийыште Звенигово районысо Дубовка ялеш шочын. 1931 ийыштак возаш тÿналын. Тудо утларакшым почеламут ден мурым возен. Поэт йоча-влаклан шуко книгам пöлеклен.

Курымеш йöратена

Сылне сад - мемнан элна.

Куанен ме илена.

Олаштат, ялыштат

Шергылтеш чот мурына.

Шочмо-кушмо мландынам

Курымеш йöратена.

Поро кече!

Элна шерге нимо дечын,

Шочмо мландына - шÿмбел.

Поро кече, Поро кече,

Шочмо-кушмо.

12. Почеламутым сылнын лудса.

Пиалан кече

А таче кече пиалан!

Тунем пытарышна чылан.

Кенеж каникулем, салам!

Мый мöнгö велыш ошкылам.

Мардеж шупшал эрта шÿргем,

Ласкан ниялткала ÿпем.

О! Воштылеш кечат мылам,

Мый таче пиалан улам!

Ужар посто гай пасуэм,

Мÿйла ÿпшалтше олыкем,

Онарла койшо чодырам,

Салам! Кенеж пÿртÿс, салам!

Мый таче пиалан улам!

С.Иванова

Литератур

1. Авай дене пырля. Лудына, шотлена, туштена. - Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 1998.

2. Алякритская, З.П. Литература финно-угорских народов/З.П.Алякритская. - Йошкар-Ола: ООО «Стринг».

3. Васильев, В.М., Саваткова, А.А., Учаев, З.В. Марийско-русский словарь/ В.М.Васильев, А.А. Саваткова, З.В.Учаев. -

Марийское книжное издательство, 1991.

4.Дмитриев, С.Д., Дмитриева, В.М. Марла тунемына. 4 класслан учебник/ С.Д.Дмитриев, В.М.Дмитриева. - Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 1994.

5. Дмитриев С.Д., Дмитриева В.М. Марла тунемына. 3 класслан учебник. - Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 1993.

6. Емельянов П.Е., Рыбакова Е.Я. Марий йылме. 2 класслан учебник. - Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство,1996.

7.Журнал «Кече». - 2007. - № 2, 3,5, 2008.- №6.

8. Исенеков, В.Б., Леонтьева, М.Г. Изи шудыр / В.Б. Исенеков, М.Г.Леонтьева. - Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 1987.

9. Константинова, В.В. Кутыраш туныктымо текст дене паша. 6 класс/ В.В.Константинова. - Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2009.

10. Крылов, В.В. Ой, книга, книга… Сценарии / В.В.Крылов. - Марийский институт образования: Йошкар-Ола, 2003.

11.Крылова Г.С. Марийский язык: Учебник для 4 класса/Г.С. Крылова. - Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2003.

12. Лудшаш книга. 4 класс. /Сост.: Емельянов П.Е., Крылов В.В. Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 1993.

13. Марий литератур: 5 класслан учебник-хрестоматий /Сост.: Иванова Е.М., Бастракова П.В., Воронцова Т.Н. - Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 1994.

14. Марийский язык для всех. Часть I. /Зорина З.Г., Крылова Г.С., Э.С.Якимова. -Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 1990.

15. Учаев, З.В. Поговорим по-марийски. Русско-марийский разговорник/З.В.Учаев. - Йошкар-Ола: 1997.

16. Учаев, З.В., Акланов, Г.А., Патрушев, Г.С. Марий йылме. 6-7 класслан учебник/З.В. Учаев, Г.А.Акланов. Г.С.Патрушев. - Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 1991.

17. Учаев З.В., Петухова Л.А. Марийский язык. Марий йылме. Учебник для

5-6 классов/З.В. Учаев, Л.А.Петухова.- Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 1997.

18.Учаев, З.В. Марий йылме дене дидактический материал: Туныктышылан полыш/З.В.Учев. - Марийское книжное издательство, 1991.

19. Учаев, З.В., Сидорова, Г.Н. Йылме лывыртыме паша: 5-7 класслан тунемме книга/ З.В.Учаев, Г.Н. Сидорова. - Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 1995.

20. Петухова, Л.А., Чемекова, А.П. Кугыжаныш марий йылме дене дидактический материал. 5 класс/ Л.А.Петухова, А.П.Чемекова.- Йошкар-Ола: Марий туныктыш институт, 2003.