Антон Уержаа Аякта шай

Раздел Другое
Класс 6 класс
Тип Конспекты
Автор
Дата
Формат doc
Изображения Есть
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

Бирги кичээл.

Темазы: Антон Үержаа «Аякта хээлер» - тема, идеязы, утказының сайгарылгазы.

Кичээлдиң сорулгазы:

1Уругларны Тываның салым-чаяанныг шүлүкчүзү Антон Үержааның кыска допчу-намдары-биле таныштырбышаан, «Аякта хээлер» деп шүлүүнүң тема, идеязын, тодарадып, утказын сайгарар.

2.Шүлүктүң утказынга даянып, уругларга аалга келген аалчыга хамаарыштыр ёзу-чаңчылдарны тайылбырлаар.

3. Уругларның аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Кичээлдиң дерилгези: мультимедийлиг проектор, Тываның картазы, номнар делгелгези, саазында тест айтырыглары.

Кичээлдиң планы:.

I. Организастыг кезээ.

II. 1. Чаа теманың тайылбыры

А) Башкының киирилде сөзү.

Б) Сактыышкын-минутазы

2. Башкының тайылбыры

А) Тываның картазы-биле ажыл

Б) Номнар делгелгези

В) Чогаалчының хөрек-чуруу-биле таныштырылга.

3. Шүлүктүң сайгарылгазы

А) Шүлүктүң адынын сайгарылгазы.

Б) Шүлүктүң аянныг номчулгазы

В) Шүлүктүң утказының сайгарылгазы

III. Быжыглаашкын

А). Тест-биле ажыл.

IV. Түңнел

V. Бажыңга онаалга: Антон Үержааның «Аякта хээлер» деп шүлүүнүң дыл-домааның сайгарылгазын кылыр

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

Башкының киирилде сөзү.

- Экии, уруглар. Олуруңар. Бо хүн бистер Тываның комсомол шаңналының лауреады, Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү чораан, ховар дээн салым-чаяанныг шүлүкчү Антон Үержааның кыска допчу-намдары-биле танышпышаан, ооң «Аякта хээлер» деп шүлүүн номчуп, тема, идеязын тодарадып, утказын сайгаржыр бис, уруглар.Ынчангаш кыдырааштарыңар ажыткаш, ай-хүнүн демдеглеп,, теманың адын бижип алыылыңар.

Теманы бижип алган болзувусса, ам кичээлдиң эгезинде бичии сактыышкын-минуталарындан кылыптаалыңарам, уруглар.

Антон Үержаа деп кымыл, ооң дугайында кым чүнү билирил, уруглар? Бо чогаалчының чүү деп чогаалдары-биле таныш-тыр силер , сактып көрүңерем.

(«Хараган», «Ие-дылым»)

Ийе, сактып турарыңар эки-дир, уруглар. Ам мени кичээнгейлиг дыңнап, чогаалчының дугайында мээң тайылбырымдан кыска бижимелдерден кылып олурар силер, уруглар.

Башкының тайылбыры

Антон Үержаа дээрге тыва литературада үшкү салгалдың чогаалчызы. Ол аныяанда-ла, 39 харлыында, амылыг өртемчейден эрте чоруй барган ёзулуг салым-чаяанныг шүлүкчү.

Ооң төрүттүнген чер-чурту - Барыын-Хемчиктиң Хөнделең сумузу. Антон Үержаа 1957 чылдың декабрь 2-де төрүттүнген. Төрүмелинден салым-чаяанныг чогаалчы Антон Үержаа шүлүктерни, чечен чугааларны сески классчы тургаш-ла бижип эгелээн. Шүлүкчү дириг чорааш, «Хээлер» (1984ч), «Саарыг ыры» (1989ч), «Ногаан аът» (1992) деп шүлүк номнарын үндүрген.А чогаалчының сөөлгү «Ынак-тыр мен» (1997ч) деп аттыг дөрткү ному чогаалчы бистиң аравыска чок, өске оранче бурганнай берген үезинде чырыкче үнген. Чогаалчының кыска допчу-намдары-биле таныжарга мындыг-дыр ,уруглар.. Ам чогаалчының бодунуң хөрек-чуруу-биле таныжаалыңар. Антон Үержааның бо хөрек-чуруу М.П.Ховалыгның «Тыва республиканың чогаалчылары» деп номундан алдынган.Чогаалчының чуруунче кичээнгейлиг көрүп алгаш, ооң овур-хевирин чугаалаптаалыңарам, уруглар. Чогаалчы бо чуруунда кайы хире назылыг хевирлиг-дир, уруглар? (30 ажыг харлыг)

Ийе, шын-дыр. Ам ооң овур-хевирин боттарыңарның билип турарыңар-биле чугаалап көрүңерем.( Шевергин кылдыр таартып кестирген кара чаш дүктерлиг, кирбей салдыг, ооң карактары кыдырык, көрүжү топтуг, бодамчалыг, угаанныг. Карактарынче эки кичээнгейлиг көрүп орарга, көрүжү чымчак, бичии хүлүмзүргей-даа ышкаш. Ооң кеткен хеви байырымныг: кара костюм, ак хөйлең болгаш кара-хүрең шокарлыг галстуктуг.)

Шүлүктүң адының сайгарылгазы.

«Аякта хээлер» деп шүлүктүң автору-биле таныштывыс. Ам ооң шүлүү-биле таныжаалыңар. Шүлүктү номчуур мурнунда ооң адынче кичээнгейден салыптаалыңар, уруглар. Кым самбырага келгеш, шүлүктүң адының тургузүүн сайгарыптарыл? Тыва дыл кичээли-биле бичии холбаптаалыңар, уруглар.

Аякта хээлер - сөс каттыжыышкыны.

Бо сөс каттыжышкынында сөстерниң лексиктиг утказын тус-тузунда сайгарыптаалыңарам.

Словарьлыг ажыл:

Аяк - чем ижеринге таарыштыр кылган, колдуунда-ла төгелчик, ишти оңгар, туда чок азы тудалыг-даа болур сава аймаа.

Хээлер - угулзалар. Тыва чоннуң национал уран чүүлүнүң, ылаңгыя чурулга, каасталга уран чүүлүнүң онзагай бир хевири, чардынмас бир кезээ.

Шүлүктүң адын орус дылче очулдуруп көрээлиңерем, уруглар.

Чаа, эр-хейлер, шүлүктүң адын эки сайгарып билип алдывыс. Ам шүлүктүң аянныг номчулгазын кылып, утказын сайгаржыылыңар. Шүлүктү номчуп турумда, утказы билдинмес сөс бар болза, менден болгаш эш-өөрүңерден айтырарын билир силер але, уруглар. Шүлүктүң бирги номчулгазын мен кылыйн, силер кичээнгейлиг эдерти көрүп, канчаар аянныг номчуурун база экидир эскерип олурар силер, уруглар.

(Шүлүктүң аянныг номчулгазын башкы шээжи-биле кылыр.)

Шүлүктү чугаалап турумда утказындан чүнү билдиңер, уруглар? Шүлүк чүнүң дугайында-дыр? Чогаалчы шүлүкте кандыг бодалды илередип турар-дыр?

Ийе, шын-дыр, уруглар. Силерниң билип сайгарып турарыңар кончуг эки-дир. Ам кыдырааштарывыска шүлүктүң тема, идеязын бижип алыылыңар. Шүлүктүң темазы: ёзу-чаңчыл темазы

Идеязы (бодалы): Тыва чоннуң бот-боттарынга сагыш човангырын, хүндүткелдиин, эп-найыралдыын аяк шайга хамаарышкан ёзу-чаңчылдар дамчыштыр онзагай бижип көргүскен..

Бо бодалды ам чогаалчының шүлүүнүң одуруглары-биле бадыткап сайгараалыңар, уруглар.

Аякта шай бусталып турар болза-ла чүнүң демдээ деп бижип турар-дыр, уруглар?

Шын-дыр, амыдыралдың демдээ. Ол дугайын номчуптаалыңар.

Шайны хайындырарда канчаар хайындырар деп турар-дыр, уруглар?

(Ону хайындырарда кижи чурээниң ханызы-биле, сеткили-биле хайындырар.)

2-ги одуругда аякта шайны чүнүң демдээ деп турар-дыр, уруглар?

Аякта шай - хүндүткелдиң демдээ.

Бо одуругда өгге кирген аалчыга бир-ле дугаарында чүнү кудуп, сунар-дыр, уруглар?

Бир эвес аалга аалчы хамаанчок, чорумал кижи далаш-биле кире дүшкен болза, өгнүң ээлери-биле амыр-мендизин солчуп, чолукшаан сөөлүнде, өгнүң херээжен ээзи ак шайын кудуп,, хүндүлээр.

Аякта шай - хүндүлээчел ээлерни херечилеп турар.

Дараазында одуругда чүнүң дугайында бижээн-дир,уруглар?

Ава кижиниң хайындырган шайы чүүден артык амданныгчем дээн.

Ам чаа-ла шайны суксун деп чугаалаштывыс. Ам чүге чем деп адай бергени ол, уруглар?

Чүге дизе шай сүттүг болгаш дустуг болганы-биле онзагай шынарлыг. Ол кижиниң суксунун чандырар, аштаанын чидириптер күштүг

Аякта шай - чугаа-сооттуң эгези

Аяк шайы - ажы-төлүнге аас-кежикти күзеп оран таңдызынче чажар чеми.

Тыва чаңчыл ёзузу-биле өгнүң херээжен ээзи эртенги хайындырган сүттүг шайын шаажаң аякка куткаш, өөнден дашкаар үнүп кээп, чорук кылып аъттанган кижиниң ажыл-херээ бүдүп, база ажы-төлүнүң амыдырал-чуртталгазының оруу ак, эки чорзун дээш, шайын өргүп,чер-чуртунга, оран-таңдызынга чалбарып, тос карак-биле дөрт чүкче чажар чораан.

Антон Үержаа бо шүлүүнде кандыг хээлерниң дугайында бижип турар-дыр, уруглар? Хээлер деп сөс кандыг утказында ажыглаттынган-дыр?

Шын-дыр, доора утказында. «Аякта хээлер» дээрге-ле чүү дээн-дир, уруглар?

«Аякта амыдырал» дээн уткалыг.

Чогаалчының аяк шайга хамаарыштыр кандыг бодалдарын билип алдывыс, уруглар?

1-ги хээ - 1-ги бодал: аякта шай - амыдыралдың демдээ

2-ги хээ - 2-ги бодал: аякта шай -. суксун

3-кү хээ - 3-кү бодал: аякта шай - хүндүткелдиң демдээ

4-кү хээ - 4-кү бодал: авамның ак шайы - амданныг чем.

5-ки хээ - 5-ки бодал: аякта шай - чугаа-сооттуң эгези

6-гы хээ - 6-гы бодал: аякта шай - аас-кежиктиң чалбарыы.

Шүлүктүң утказын сайгарып чугаалаштывыс, уруглар. Эр хейлер! Ам бо кичээлде билип алган билиглеривисти быжыглап алыры-биле тест айтырыгларынга харыылаптаалыңарам, уруглар. Мен силерге саазында парлаан тест айтырыгларын үлеп бээримге, шын харыыны карандаштар-биле боттарыңар демдеглеп харыылаар силер .

Тест айтырыглары.

1.Антон Үержаа деп кымыл?Тыва литератураның үндезилекчизи

  1. Тыва литературада үшкү салгалдың шүлүкчүзү

  2. Тыва литературада ийиги салгалдың чогаалчызы.

2. Антон Үержаа каяа төрүттүнгенил?

  1. Барыын-Хемчиктиң Хөнделеңге

  2. Чөөн-Хемчиктиң Хөнднргейге

  3. Өвүрнүң Торгалыгга

3. Чогаалчының номнарын чырыкче үнген чылының аайы-биле чыскаап бижиңер : «Ногаан аът», «Ынак-тыр мен», «Хээлер», «Саарыг ыры».

2

3

4

4. Чогаалчының номнарының аттарын орус дыл кырынче очулдуруңар:

  1. «Хээлер»

  2. «Саарыг ыры»

  3. «Ногаан аът»

  4. «Ынак-тыр мен»

5.Чогаалчыны тывыңар (Экранда чогаалчылар чуруктарындан тывар)

6. Чогаалчының «Аякта хээлер» деп шүлүүнүң темазы

  1. Күш-ажыл темазы

  2. Ёзу-чаңчыл темазы

  3. Ынакшыл темазы

Кичээлдиң түңнели. Бо кичээлде шупту эки киржип, Антон Үержаа деп чогаалчының дугайында билип алганывысты ам чаа-ла хыналда тестиниң дузазы-биле хынап көрдүвүс. Эки-дир, уруглар. Ынчангаш демдектерни салыылыңар.

Бажыңга онаалга: Антон Үержааның «Аякта хээлер» деп шүлүүнүң дыл-домааның сайгарылгазын бердинген план ёзугаар бөлүктерге чарлып алгаш кылып эккээр 1.Шүлүкте дылдың чурумалдыг аргалары

  1. Шүлүктүң дылының лексиктиг онзагайы.

  2. Шүлүктүң дылының синтаксистиг онзагайы.

.

Ийиги кичээл.

Антон Үержаа «Аякта хээлер» - дыл-домааның сайгарылгазы

Сорулгазы: 1.А.Үержааның дугайында билирин быжыглап, катаптавышаан, шүлүктүң дыл-домаан сайгарар.

2. Уругларны тыва дылдың мерген байлаан эскерип билир чорукка чаңчыктырып, сөстерни шын ажыглаарынга өөредир.

3. Аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези : мультимедийлиг проектор, Тываның картазы, номнар делгелгези, саазында тест айтырыглары, компьютерде салган оожум хөгжүмнүг аялга, таблица, саазыннарда бижээн бот ажылдар даңзызы.

План:

  1. Организастыг кезээ.

  2. Катаптаашкын

1.Чогаадыкчы ажыл «А.Үержааның дугайында чүнү билир мен?»

III. Шүлүктүң дыл-домааның сайгарылгазы

  1. Дылдың чурумалдыг аргаларын ажыглааны

  2. Шүлүктүң дыл-домааның лексиктиг онзагайы

  3. Шүлүктүң дыл-домааның синтаксистиг онзагайы

IV Түңнел

V Бажыңга онаалга

Кичээлдиң чорудуу:

I Организастыг кезээ

Башкының киирилде сөзү:

- Экии, уруглар. Олуруңар. Эрткен кичээлде чүү деп тема-биле танышкан ийик бис, кым сактып чугаалаптарыл? Шын-дыр, А.Үержааның «Аякта хээлер» деп шүлүү-биле танышкан бис.А онаалгага чүнү алган ийик силер, уруглар? Ийе, шын-дыр.Ам бо хүн бистер эрткен кичээлде билип алган билиивисти хынавышаан, онаалгага белеткенип алганыңар - шүлүктүң дыл-домаан сайгарар бис, уруглар

1.- Шүлүктүң дылының сайгарылгазынче кирериниң мурнунда бичии чогаадыкчы ажылдан кылыптаалыңар Чогаадыг-миниатюра «А.Үержааның дугайында чүнү билир мен?» (Уруглар ажылды кылып олурар аразында бичии оожум хөгжүмнүг аялганы компьютерге салып каан турар)

2. Чогаадыгларның номчулгазы.

- Ам шупту шын дорт аянныг кылдыр олуруптуңар. Кым бодунуң бижип алган чогаадыгжыгажын номчуптарыл? А артканнарыңар эжиңерни кичээнгейлиг дыңнап, немээр чүүлдер бар апарза, эжиңерни төндүр дыңнапкаш, немеп болур силер.

3. Чогаадыгларны бижээниниң түңневишаан, бодунуң ажылын номчуп таныштырган өөреникчиге болгаш немээн өөреникчилерге демдектерни салыр. Артканнарынга кичээл төнчүзүнде кыдырааштарын дужаарын сагындырар.

III. Шүлүктүң дыл-домааның сайгарылгазы.

- «Аякта хээлер» деп шүлүктүң утказын эрткен кичээлде чугаалажып сайгарган болгай бис. А онаалгага бо-ла шүлүктүң дыл-домаан сайгарар деп даалганы одуруг бүрүзүнге тус-тузунда дааскан мен. Ам онаалганы кайы-хире күүсеткениңерни таблицаның дузазы-биле хынавышаан, шүлүктүң дылының сайгарылгазын кылыылыңар.

Шүлүкте дылдың чурумалдыг аргалары

Шүлүктүң дылының лексиктиг онзагайы

Шүлүктүң дылының синтаксистиг онзагайы

1.Эпитеттер: изиг шай; чүрээм оду хайындырып каан суксун; аштап-суксаан Кижи; ак өг; аяк ишти шай; чазык чаагай хүндүлээчел

ээлер; ак шай; амданныг чем; күжүр эжиң; сеткили ак үрен; эки, багай медээ; ак орук; ак аяк.

2.Метафоралар: Аякта шай амыдырал тыныжы-дыр; чүрээм оду хайындырып каан суксун чүве;

3. Деңнелгелер:

Авамның ак шайы ышкаш

амданныг чем амзаваан мен;

Сеңээ кудар агы ышкаш, сеткили ак үрен чүве.

1. шүлүкте синонимниг одуруг тургузар сөстер:

Бусталып тур - ышталып тур

Амыдырал - чуртталга

өңнүк - эжим,

ижип орар болганыңда - аартап орар болганда,

сактып кирип келир - бодап кирип келир

хүндүлээчел - эвилең-ээлдек,

авамның- иемниң, күжүр - хөөкүй,

өөн -аалын, бажыңын,

моорла - Кир

нарыыдавайн - адыыргавайн, чугаалаар сен - хөөрээр сен, дамчыдар сен.

Ажы-төлүн - уруг-дарыын,

Алгап үдээр - йөрээп үдээр;

2.Антонимниг одуруг тургузар сөстер: амыдырал - өлүм; изиг - соок; ээлер - аалчылар, хүндүс - дүне; ак - кара; дөр - эжик аксы, эки - багай; үдээр - уткуур.

3. хөй уткалыг сөстер: ак 1. ак өг (өң-чүзүнүн) 2. ак шай (сүттүг шай) 3. сеткили ак (эки) 4. ак орук (аас-кежиктиг) 5. ак аяктан (арыг) 6. акты чажып ( кылагар ажыг арага)

4.омоним сөстер

Ак I өң-чүзүн II. Чугаа аяны Хараадаар, буруузун миннир

III-ла турар, бүгү, хамык.

IV. к.с агар

Адалгаларлыг домактар:

Чүү кончуг изиг шай боор диве, аалчым…

Аалың кайдал,кандыг омак

Кижи сен деп айтырбас

мен, эргим өңнүк.

Аалчым, өрү дөрже моорла, нарыыдавайн, аяк шайны иже каавыт

IV Түңнел: Эр хейлер. Ам кичээлге эки ажылдаан эштеривиске демдектерден салыылыңар. Кичээлге эки ажылдап турар уруглар дээрге-ле бажыңга онаалганы эң эки күүседип белеткенген эштериңер-дир, уруглар. Олар эвес болза, бо кичээлде шүлүктүң дыл-домаан-даа эки сайгарып четтикпейн баар хире болдувус. Ам кыдырааштарыңарны дужаары-биле чыыптыңар, уруглар. Кижи бүрүзүнүң класска болгаш бажыңга ажылдааныңарны үнелеп , демдектерден салыр мен. Ам бажыңга онаалга кылдыр кижи бүрүзүнге А.Үержааның «Аякта хээлер» деп шүлүүнге хамаарыштыр кылып чорудар бот ажылдарның даңзызын берип каар мен. Оон кым кайы темага реферат кылырын боду шилип алгаш, ажылдарны кылгаш, меңээ дужаар Дужаар хуусаазы 2 неделя болгаш. Теманы шилип алгаш, кандыг литература ажыглаарыңарны менден азы библиотека ажылдакчыларындан айтырып, арга-сүмеден алыр силер, уруглар.

V Бажыңга онаалга:

А.Үержааның «Аякта хээлер» деп шүлүүнге хамаарыштыр кылып чорудар бот ажылдарның даңзызы:

1.А.Үержааның чогаадыкчы ажыл-ижи.

2. А.Үержааның «Аякта хээлер» деп шүлүүнүң утка-шынарының болгаш дыл-домааның сайгарылгазы

3. Шайның төөгүзү

4. Шайны хайындырып белеткээринге эргежок чугула эт-херекселдер, савалар.

5. Аяк шай-биле холбашкан ёзулалдар.

6. Шайның хевирлери

7. Шай - тыва улустуң аас чогаалында

Кичээл планнарын тургузарда ажыглаан литературалар:

1 Антон Үержаа «Хээлер» Кызыл - 1984

2 Антон Үержаа «Ынак-тыр мен» Кызыл - 1997

3 М.П.Ховалыг «Тыва республиканың чогаалчылары»

  1. А.К.Калзаң «Өзүлдениң демдектери» Кызыл - 1991

  2. Ч.М.Чап, А.Т. Бөлгүм-оол «Тыва угулзалар, хээлер» Кызыл - 2008

  3. О.О.Бартан «Тываларның национал чеми болгаш чем үнүштери» Кызыл - 1997ч

  4. Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институду «Тыва дылдың тайылбыр словары» Новосибирск «Наука» 2003

  5. «Шын» 1997 март 1.





Антон Уержаа Аякта шай

Антон Уержаа Аякта шай

Антон Уержаа Аякта шай

Кичээл планын

Тоора-Хем ортумак школазының

тыва дыл, чогаал башкызы

Алгыяк У.У. тургускан.

Ада-иелерге болгаш класс башкыларынга «Тыва дылывыска часпас бижиилинер» деп диктант бижилгезинге моорей-кичээл.

Моорейнин хевири - диктант бижилгези

Киржикчилери: Класс бурузунден бир-бир ада-иелер, класс башкылары

Дерилгези: экран, мульпроектор, хогжум аялгазы

Моорейнин сорулгазы:

1.Ада-иелерни болгаш класс башкыларын школада болуп эртип турар тыва дыл болгаш чогаал эртеминин неделязынга киириштирип, диктант бижилгезинге часпас бижиирлерни тодарадып илередири

2..Оларнын тыва дылынга сонуургалын оттуруп, ону унелеп, чарашсынып билир чорукче кыйгырбышаан, ажы-толунге торээн дылынга ынакшылды оттурар кижизидилгени оюп эртпезин дамчыдып чугаалаар.

.Моорейнин планы:.

  1. Организастыг кезээ.

А) Мендилежиишкин

Б)Моорейнин сорулгазы-биле таныштырылга

II. Диктантынын бижилгези

А)Ажылдын адрезин, ай-хунун, диктантынын адын бижиттирери

Б)Диктантынын созуглели-биле таныштырылга

В) Шын бижилгенин дурумнеринге кыска сактыышкын минутазы

Г)Диктантынын бижиири

Д) Диктантыны башкы-биле хынаары.

Е) Ажылдарын боттары хынаары, дужаары.

III.Моорей-кичээлдин туннели.

Моорей-кичээлдин чорудуу:

1.Чонум, Чуртум, Дылым - тыва

Чоргаарланыр чувем ол-дур.

Кайы-бирээзи турбаан болза,

Канчап мени тыва дээрил?

Ынчангаштын дылывыска

Ынак болуп корээлинер

Дылды, чонну, Тывавысты

Тынывыс дег камнаалынар!

Мында чыглып келген ада-иелер, класс башкылары - шупту экии.

Бистин школанын тыва дыл, болгаш чогаал неделязынга тураскааткан ада-иелер болгаш класс башкыларынын аразынга Тыва дылывыска часпас бижиилинер деп моорейге улуг сонуургал-биле киржип чедип келгенинер дээш четтиргенивисти илередип, моорейге чедиишкинни кижи бурузунге кузээр-дир мен. Ынчангаш моорейивистин сорулгазы болгаш негелделери-биле силерни кысказы-биле таныштырайн.

1. .Ада-иелерни школанын амыдыралынче киириштирип, диктант бижилгезинге часпас бижиирлерни тодарадып илередир база торээн дылывыс - тыва дылывысты унелеп, оон дузазы-биле ажы-толувусту чурум-сагылга


.


© 2010-2022