Реферат Цыдып Цырендоржиевай Папансаг гэһэн туужа

Цырендоржиев Цыдып Балданович

1949 ондо Хэжэнгын аймагай Үлзытэ нютагта ноябриин 15-да түрэhэн намтартай. Эсэгэнь - партийна, совет хүдэлмэришэ Сэрэн-Доржо Бадмаевич Балданов, эхэнь - гэгээрэлэй хүдэлмэришэ, багшын ажалай ветеран Гүнсэн Бадмаевна Цыдендоржиева болонод. Гэр бүлэдөө 11 үхибүүдэй эгээ ехэ ахань, гэртэхинэйнгээ урдаа хараха хүбүүниинь боложо түрэhэн. Үхибүүн балшар наhаниинь тоонто нютаг болохо Үлзытэдэ үнгэрhэн байна. Дунда hургуулияа дүүргэжэ, Д. Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай институтда орожо 1973 ондо эрхимээр дүүргэhэн.

«Буряадай залуушуул» сониной редакторой орлогшоор, « Буряад үнэн» сониной редактораар, партиин обкомой харюусалгата хүдэлмэрилэгшөөр ажаллаhан намтартай юм. СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Исай Калашниковай нэрэмжэтэ шангай лауреат, « Буряад Республикын соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ».

Шэнжэлэлгын гол зорилгонууд:

 Уран зохёолшын «Папансаг» гэhэн повесть hуралсалай программа соо оруулха.

 Үе сагай гуурhан дороhоо мүндэлhэн уран зохёолшын хэлэхэ, дамжуулха үгэ гэhэн hанал бодолыень hурагшадта гүйсэд дүүрэнээр ойлгуулжа үгэхэ болоно.

 Тойроод байhан байгаали, байгаалида хандаса, хүн байгаали хоёрой хоорондын тэнсүүри тухай бодолнууд дээрэ хүүгэдые хүмүүжүүлхэ.

Цыдып Цырендоржиевай зохёолнуудай удха шанар, онсо маяг.

Уран зохёол - ажабайдалай гэрэл гэжэ бултанда мэдээжэ. Һургуулида уран зохёол үзэхэдээ,ү хибүүд арадайнгаа түүхэ, соёл болбосорол, эрдэм ухаан ажабайдалай хүгжэлтын шатануудые тэрээнтэй нягта холбоотойгоор шудалдаг. Ургажа ябаа залуу үетэндэ уран зохёолой , литературын хүмүүжүүлхы үүргэ ямаршье үе сагта үндэрөөр сэгнэгдэдэгынь хэлсээнгүй эли.

«Саг сагтаа, сахилза хүхэдөө» гэдэгтэл сагай эрьесын жама ёhоор хүн түрэлтэнэй ажабайдал хубилан шэнэдхэгдэжэ, тэрээнтэй хамта уран зохёолнууд хубилалтада ородог. Буряад литература заадаг багшын урда: Ямар аргаар литература заахаб? Ямар зохёолнуудые үхибүүдтэ дурадхахаб? Урдань үзэhэн зохёолоо мүнөө сагтай яажа холбохоб? Мүнөө үеын үхибүүд хэр зэргэ ном уншанаб? г.м. олон асуудалнууд гаража ерэдэг.

Зүгөөр hурагшадые уран зохёол уншуулжа, тэрэнэй хэлэнэй, үйлэ хэрэгүүдэй, хүн зонойнь, мэдэрэлэйнь талаhаа гоё hайханиие харуулжа үгөөгүй hаа, гоё hайхан ордониие газаа талаhаань хаража hайшаагаад лэ, эгээл гоё досоо талыень сэгнэнгүй гараhантай жэшээлмээр бшуу.

Һургуулида ёhото зохёолые сэгнүүлжэ hургаагүй hаа, сагай түерөөн соо поэдэй, уран зохёолшын хэлэхэ гэhэн үнэтэй, сэнтэй үгыень ойлгуулжа hургаагүй hаа, багшаhаа бэшэ хэн hургахаб?

Цыдып Балдановичай зохёохы ажалайнь hанал бодолынь гэхэдэ, ажабайдал тухай үнэн сэхээр бэшэхэ ба тэрээн тухай ондоо зохёолшодhоо бэеэ даангяар тобшоло хэхэ, хэдыдэшье ондоо hанамжанууд доро байхагүй, өөрынгөө hанал ба үнэниие үсэд нэтэрүүгээр ба абьяастайгаар хамгаалха, хэзээдэшье ямар бэ даа ургалай барлаг болохогүй.

Тэрэнэй зохёолнууд нэгэшье гоёогдонхой ба абьяасгүй байдаггүй. Тиимэhээ тэдэниинь зоной досоогоо абажа ябаhан баялиг ба үнэнииень зүбөөр харуулдаг байна. Тэрэнэй өөрын онсо гар бэшэгэй маягынь хэнэйхидэшье адли бэшэ, тэрэ өөрөө зохёолшын гар бэшэгэй маягаа онсо өөрын болгожо шадаа. Тиимэhээ тэрэниие ондоо уран зохёолшонтой зэргэсүүлжэ ба сасуулжа, буруу танюулжа шадахагүйш. Тэрэниие бэлээр танихаш, юундэб гэхэдэ, өөрын онсо маягтай.

Уран зохёолшо «Папансаг» гэhэн повесть соогоо хэр угhаа буряад зоной ажамидаржа байhан мал ажал тухай, малай хойноhоо ямар харууhан хэрэгтэйб, яажа үбhэ тэжээлыень бэлдэнэб, энээнhээ гадуур үбэл зунгүй ямар ажал хүдэлмэри хүдөө нютагта, лаблан хэлэхэ болоо hаа - Худанай, Үлзытын, Баян-Хара, Хурайн дабаан, Тураасгайн орой г.м. нютаг нугада, тала дайдада - хэгдэнэб гэжэ эли тодоор харуулна. Нютаг соогоо хүндэтэй Дархан Сэдэндоржотон гээд алдаршаhан айлтай танилсуулан, тэрэ гэр бүлын эбтэй эетэй ажабайдал, үхибүүдэйнь дундахи харилсаан - «Ахань - ахашаг», «дүүнь дүү шэнгеэр» - гэhэн урданай үгын заабаряар хүмүүжэhые харуулжа шадаа.

Нютагайнгаа үхибүүдэй хэжэ ябаhан ажал харуулхынгаа хажуугаар, тэдэнэй харилсаан, аяг аашануудые, үхибүүдэй дунда болоhон hонин үйлэ хэрэгүүдые, ажал хэжэ хүдэржэхые харуулжа шадаhан байна. Өөрөө тэрэ үеын байдалые hайн мэдэхэ хадаа энэ баримтата повесть, нютаг соогоо болоhон юумые тобойсо харуулха, мүнөө үеын зондо, үхибүүдтэ ойлгуулха, ажал хүдэлмэридэ абьяастай байхын тула, Эхэ зургаан зүйл хамаг амитадта зөөлэнөөр хандаха, гамнажа ябахые уряалан ехэтэ оролдосо гарган бэшээ гэхэ байнаб.

Энээнhээ гадуур тоонто нютагайнгаа жэлэй дүрбэн сагта жэгдэ hэлгэн байдаг байгаалиие ехэ hайханаар зурагланхай. Түрэл байгаалидаа гамтайгаар хандаха, ойн амитадые зоргоороо хюдажа, алажа болохогүй гэжэ hургана. Түрэл арадайнгаа түүхэ - Бабжа Барас баатар тухай, Хүсы Баатар тухай домог уншажа байхада hонирхолтой. Повесть соо ёhо заншалнууд олоор үгтөөтэй. Сагаалган, обоо тахилган, эрын гурбан нааданай үхибүүдтэ ехэтэ хүлеэгдэн байдаг - барилдаан оруулагданхай. Урданай нааданууд шагай наадан, шатар, хоргодоо наадан, хадаhаа шарга, санаар hолжоролгон үгтэнхэй; арадай аман зохёолшье оролсоно.

Үбгэ эсэгэнэрэйнгээ абажа ябаhан ёhо заншалые нарин сахиха мэдэрэлтэй, аха захаяа хүндэлхэ, ажал хүдэлмэридэ дуратай ба арга дүйтэй, тоонто нютагаа, эхэ байгаалиингаа баялигые нангинаар гамнажа, сахижа ябаха гэhэн хүмүүжүүлхы удхатай повесть.

Минии hанамжа:

«Папансаг» гэhэн повестиие hургуулиин программа соо оруулжа, дунда классудта үзүүлээ hаа, hурагшадта hонирхолтой байха гэхэ байнаб. Мүнөөшье багшанар классhаа гадуур уншаха хэшээлдэ энэ зохёолтой танилсуулхадань болоно. Цыдып Балдановичай шүлэгүүдые хэшээлдээ хэрэглэхэ шухала гэхэ байнаб.

Тобшолол

Мүнөө үеын буряад уран зохёолой жасада нилээд ехэ хубитаяа оруулhан бэлигтэй уран зохёолшоноймнай нэгэн Цыдып Балданович Цырендоржиев прозо, поэзи адли тэгшээр бэшэдэг гэжэ тэмдэглэхэ хэрэгтэй.

Уран зохёолшо «Папансаг» гэжэ повесть соогоо үгтэhэн дүрэнүүдээр тайлбарилжа, үргэн ехэ дүн, хүн зоной ажаhуудалда , абари зандань хүмүүжүүлэгдэхэ шухала идей, нравственна удха гаргаха гэжэ оролдоhониинь эли.

Арад зонойнгоо ёhо заншал мандуулжа, уг гарбалаа удхалан хүндэлжэ, орон нютагаа дурлан hайшаажа, үндэhэн буряад хэлэеэ шудалжа, барагдашагүй баялигаа эдлэжэ, дундаршагүй хэшэгээ тогтоожо жаргая!

Литература

1. «Байгал» 2006

2. Дугаров Б-Ц «Өөрын онсо гар бэшэгэй маягтай» Хэжэнгэ №45 2009

3. Цырендоржиев Ц.Б. «Саг сагаараа» «Морин хуур» сэтгүүл, У-Ү, 2004

4. Цырендоржиев Ц.Б. «Папансаг» Буряадай номой хэблэл, У-Ү, 1990