Преподавателю
Другое
Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

Раздел	Другое
Класс	-
Тип	Другие методич. материалы
Автор	Байбулатова Г.Г.
Дата	26.10.2015
Формат	doc
Изображения	Есть

Поделитесь с коллегами:

РӘСӘЙ ФЕДЕРАЦИЯҺЫНЫҢ

МӘҒАРИФ ҺӘМ ФӘН МИНИСТРЛЫҒЫ

БАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ УНИВЕРСИТЕТЫ

Г.Ғ.Байбулатова

Р.А.Солтаҡаева

Р.Ғ.Алсынбаева

Ғәйнәләр:

халҡым, телем, тарихым

Башланғыс һәм урта класс уҡыусылары өсөн өҫтәлмә белем биреү буйынса

эш дәфтәре

Нефтекама

БДУ-ның РНБ

2013

УДК

ББК

Рецензенттары: С.А.Таһирова, педагогия фәндәре кандидаты,

доцент (М.Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты, Өфө ҡалаһы);

З.Ф.Махатова, Балалар ижады үҙәге педагогы (Пермь крайы, Чернушка ҡалаһы).

Алсынбаева Р.Ғ., Байбулатова Г.Ғ., Солтаҡаева Р.А.

С Ғәйнәләр: халҡым, телем, тарихым. Башланғыс һәм урта класс уҡыусылары өсөн өҫтәлмә белем биреү буйынса эш дәфтәре / Р.Г. Алсынбаева, Г.Г. Байбулатова, Р.А. Солтаҡаева. - Нефтекама: БДУ-ның РНБ, 2013. - 68 бит.

ISBN

Эш дәфтәре башланғыс һәм урта класс уҡыусыла-рының башҡорт теле, әҙәбиәте, тарихы, мәҙәниәте дәреслектәренә ярашлы программаға нигеҙләнеп төҙөлдө. Ул башҡорт теленең төньяҡ-көнбайыш диалекты ғәйнә һөйләше үҙенсәлектәре, әҙәби тел, мәҙәниәт, тарих буйынса эш төрҙәрен үҙ эсенә ала. Тәҡдим ителгән эш дәфтәре уҡыусыларҙың уҡыу материалын үҙ аллы үҙләштереү өсөн методик ярҙам булып тора.

УДК

ББК

ISBN © Р.Ғ.Алсынбаева, 2013

Авторҙан

Мәҙәни һәм тарихи мираҫ, тел нескәлектәре бихисап быуындың ижади эшмәкәрлеге нәтижәһе булараҡ, үҙенә ныҡлы иғтибар талап итә. Уларға һаҡсыл ҡараш, иң беренсе сиратта, мәктәптә тәрбиәләнергә тейеш.

Эш дәфтәрен төҙөүселәр башҡорт телен практик өйрәнеүгә бәйләп, балаларҙы башҡорт халҡының тарихы, мәҙәниәте, сәнғәте, әҙәбиәте, милли йолалары, башҡорт халҡының күренекле шәхестәре, уларҙың эшмәкәрлеге, ижады һәм башҡалар менән таныштырыуҙы, балаларҙы башҡорт донъяһына алып инеүҙе, башҡорт халҡына, үҙҙәре йәшәгән төйәккә ихтирам һәм һөйөү тәрбиәләүҙе бурыс итеп ҡуйҙы.

Тәҡдим ителгән эш дәфтәрендә Пермь крайында йәшәүсе ғәйнә башҡорттарының телен, әҙәбиәтен, тарихын, мәҙәниәтен һәм фольклорын өйрәнеүгә ҙур урын бүленде. Ул түбәндәге структура буйынса төҙөлдө: "Ғәйнә тамыры тарихтан көс ала", "Тел - халыҡтың мәңге тере тарихы", "Әҙәбиәт донъяһында", "Күңел байлығы - мәҙәниәттә", "Башҡорттарҙа биҙәү-ғәмәли сәнғәт", "Халыҡ ижады ынйылары".

Эш дәфтәрендә уҡыусыларҙың белемдәрен, күнекмәләрен нығытыу һәм тикшереүгә ҙур иғтибар бирелә. Ошо маҡсатта уҡыусының һөйләү күнекмәһен үҫтереү, телмәрен байытыу, камиллаштырыу өсөн ҡыҙыҡлы һәм төрлө ауырлыҡтағы күнегеүҙәр тәҡдим ителә. Был - уҡыусыларҙың үҙ аллы эштәрен уларҙың һәләттәренә ҡарап алып барыуҙы күҙ уңында тота. Күнегеүҙәр уҡыусыларҙың эҙләнеү, күҙәтеү, танып белеү һәләттәрен үҫтереүгә йүнәлтелгән. Уларҙы эшләр алдынан уҡыусыларҙың уҡытыусы менән берлектә Башҡортостан тарихы, әҙәбиәте, мәҙәниәте буйынса айырым темаларҙы үҙләштереүе, махсус әҙәбиәт һәм сығанаҡтар, һүҙлектәр менән эш итеүе мөһим.

Эш дәфтәрендә бирелгән картиналар, таблицалар, кроссвордтар һәм ребустар уҡыусыларҙың фекерләү ҡеүәһен, аң даирәһен үҫтереүгә булышлыҡ итәсәк.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

1. Тексты уҡығыҙ, төшөрөп ҡалдырылған һүҙҙәрҙе яҙығыҙ. Текста әйтелгән йылғаларҙы картанан табығыҙ.

Төньяҡ башҡорт ырыуҙарына ғәйнә, танып, ун, балыҡсы һәм Уран инә. Улар Каманың ҡушылдыҡтары Түлвә, Беүә, Танып һәм Ҡариҙелдең урта ағымында ойошоп ултырған. Сарс, Төй, Йүрүҙән ……………….ла йәшәй улар. Балыҡсы ырыуы Төй һәм Сарс йылғалары буйында уларҙың Ҡариҙелгә ҡойған урынына тиклем йәшәгән. Көньяҡтан уларҙың күршеләре ундар булған. Таныптар көнсығышҡа,…………. буйына тик ….. йылдарҙа күсенгән. Ундар XVI - XVII быуаттарҙа Ҡариҙел ……………Ағиҙелдең түбәнге ағымында ҙур ғына майҙанды биләгән. Һуңынан был төбәк бер ………бүленгән. Ундарҙың бер өлөшө Танып буйында ҡалған, байтағы Ҡариҙел буйына……………...

Менән, нисәгә, буйҙарында, күсенгән.Танып, 1715.

а) ғәйнә ырыуының ҡошон, ағасын һүрәткә төшөрөгөҙ.

Ҡошо

Ағасы

2. 1973 йылда Барҙым районы Ҡоҙаш ауылы аҡһаҡалы Бәшәр Шамғоловтан яҙып алынған текстан өҙөктө уҡығыҙ. Ғәйнәләрҙең килеп сығышы тураһында һеҙ ниндәй риүәйәттәр, легендалар беләһегеҙ. Яҙығыҙ.

"Ғәйнә халҡының ҡайан килеп чыкканын сүләгәннәре бар. Ҡазанға хәзәре ханлығында өч туған былған. Берсе ҡалған, икесе путешействовайт иткән, Изел (Кама) буйлап. Тулва йылғасы ҡойған йөрдә туктап, шушы Толба беле китмәк кәрәк, тип сүләшкәннәр. Алар уҡчы булғаннар үзләре. Йәннег атып ашап көн иткәннәр".

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3. Тексты уҡығыҙ. Кемдәр улар ғәйнәләр? Ниндәй башҡорт ырыуҙарын беләһегеҙ? Таблицаға (1-се бағана) уларҙың исемдәрен яҙығыҙ, картанан йәшәгән урындарын табығыҙ. Үҙегеҙ йәшәгән ерҙең ҡайһы ырыуҙыҡы булғанлығын, хәҙер унда кемдәр йәшәгәнлеген асыҡлағыҙ. Шул тирәләге үҙегеҙ белгән ер-һыу атамаларын (топонимдарҙы) (2-се бағана) яҙып сығығыҙ.

Ғәйнә - башҡорт ырыуҙары араһында иң боронғо һәм күп һанлыларҙан иҫәпләнә. Әлеге ваҡытта ғәйнәләр Башҡортостандың Асҡын һәм Тәтешле, Пермь крайының Чернушка, Ҡуйыҙа, Пермь һәм Барҙы райондарында йәшәй.

Башҡорт ырыуҙары

Топонимдар

4. Һеҙ йәшәгән Пермь крайында ниндәй ҡалалар һәм райондар бар? Хәҙерге Барҙым районына ниндәй ауылдар ҡарай?

5. Барҙы районына ҡасан нигеҙ һалынған? Дөрөҫ яуапты түңәрәктәр эсенә алыҡыҙ.

1912 йыл 1924 йыл 1932 йыл

6. Тексты уҡығыҙ. Башҡорт телендә һөйләргә өйрәнегеҙ. Үҙегеҙҙең шәжәрәгеҙҙе төҙөгөҙ.

Башкирские шежере - своеобразные письменные памятники XVI- XIX, а иногда и более ранних веков. Слово «шежере» означает «родословная» или «родословие». Башкирские шежере составлялись каждым родом. Позднее, в XVII-XYIII вв., когда род у башкир распался, шежере стали составлять жители группы родственных сел, одного села или даже члены отдельных семей. В такие шежере обычно записывались имена всех мужчин данного села или семьи на протяжении нескольких поколений. Гораздо интерес-нее шежере более крупных организаций башкирского общества - племени, рода, так как именно они включают сведения о важнейших моментах истории башкирского народа.

7.Түбәндәге тексты уҡығыҙ һәм һөйләргә өйрәнегеҙ. Дәрестә Батырша Алиев тураһында әңгәмә ҡороғоҙ.

Батырша Алиев

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

Башҡортостандағы 1755-56 йылдар ихтилалы идеологы, публицист Батырша Алиев (ысын исеме Ғабдулла Ғәлиев) тарихи әҙәбиәттә Абдулла Алиев исеме менән билдәле.

Себер даруғаһы, БР-ҙың хәҙерге Балтас районы Ҡарыш ауылында тыуған, заманына күрә яҡшы белем алған, бер нисә мәҙрәсәлә уҡыған, 1744-1749-сыйылдарҙа Усы даруғаһы Ғәйнә улусы һәм Исәт провинцияһы ауылдарында мөғәллим һәм мулла була. 1749-1755 йылдың майына тиклем Себер даруғаһының Ҡармышбаш ауылында мәҙрәсә тота, унда күп улустарҙан башҡорттар, татарҙар уҡый.

1755 йылдың яҙында Батырша Алиөв төбәктең мосолман халыҡтарына ҙур өндәмә менән мөрәжәғәт итә, унда хөкүмәттең мосолман ғөрөф-ғәҙәттәрен сикләүөнә, урындағы халыҡҡа ирекле һәм пошлинаһыҙ тоҙ сығарыуҙы тыйыуына, сиктән тыш һалымдар һәм йөкләмәләр һалыуына ҡаршы сыға.

1756 йылдың 8 авгусында Уҫы даруғаһы Әжәк ауылында (хәҙерге Борай районы Әжәк ауылы) Батырша тотолоп, Мәскәүгә, һуңынан Петербургка оҙатыла. Төрмәлә ултырған сағында императрица Елизаветаға, башҡорттарҙы ихтилал башлауға килтергән сәбәптәрҙе күрһәтеп, хат яҙа. 1758 йылдың декабрендә хөкөм сығарыла: ҡамсы менән һуҡтырырға һәм танау япрағын ҡырҡып алырға, ғүмерлеккә Шлиссельбург ҡәлғәһенә ябырға. 1762 йылда Батырша Алиев төрмә һаҡсылары менән бәрелештә һәләк була.

а) түбәндәге һүҙҙәрҙе рус теленә тәржемә итегеҙ:

мөғәллим - __________________ , өндәмә -___________________,

мөрәжәғәт итеү - _____________, азат итеү- _________________,

һалым - _____________________, ғәҙеллек - __________________,

ҡамсы - _____________________, ҡәлғә - _____________________.

б) Батырша Алиев тураһында белгән мәғлүмәттәрегеҙҙе ҡыҫҡаса яҙығыҙ.

8. Түбәндәге һүҙҙәрҙең аңлатмаһын бирегеҙ.

Аҫаба башҡорт - ________________________________________

Ырыу-_________________________________________________

Ҡәбилә-_______________________________________________

Бей -__________________________________________________

Ихтилал - ______________________________________________

Аҡһаҡал - ______________________________________________

Яһаҡ -_________________________________________________

Сәнәғәт -______________________________________________

Олоҫ йәки улус - ________________________________________

9. "Ғәйнәләрҙең күбеһе Салауат Юлаев отрядында көрәшә. Пугачев ихтилалында бөтәһе 900 Ғәйнә башҡорто ҡатнаша." Ғәйнә башҡорттары тағы ла ниндәй ихтилалдарҙа (восстание) ҡатнаша?

10. С.Злобиндың "Салауат Юлаев" романынан килтерелгән өҙөктө уҡығыҙ.

Пугачевтың яҡты ҡарашы, ялҡынлы һүҙҙәре, яғымлы тауышы күҙ алдына килде Салауаттың. Ул ауыр ҡайғыға батты…Ни өсөн ул Ҡазан яғына Пугачев менән бергә барманы икән? Бәлки, ошо һуңғы һуғыштарҙа Пугач батшаға уның өсөн ғүмерен ҡорбан итергә әҙер торған ҡыйыу дуҫ етмәгәндер!...

а) С.Юлаев исеме тарихта ниндәй осор менән бәйле? Кем ул - әбей батша? Башҡорттар кемде шулай атағандар?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________

б) Түбәндәге картинала Салауат образы нисек бирелгән? Яҙығыҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________

11.Түбәндәге даталарҙың тарихи ваҡиғаларын күрһәтегеҙ.

1735-1740-сы йылдар - __________________________________,

1755 йыл - _____________________________________________,

1798 йыл - _____________________________________________,

12. Түбәндәге фекерҙәр менән килешәһегеҙме? Килешһәгеҙ "+", килешмәһәгеҙ "-" билдәләрен ҡуйып сығығыҙ:

Ғәйнә башҡорттары тәүгеләрҙән булып үҙ ирке менән Рус дәүләте составына инә.
1912 йылдың 12 июнендә Франция ғәскәрҙәре Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлаған.
1865 йылдан Барҙым, Ҡуйыҙа, Чернушка ерҙәре Пермь губернаһы составына инә.
Батырша Алиев 1773-1775-се йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы етәксеһе була.
1773 - 1775 йылдарҙағы Кәрҫтиәндәр һуғышына Уса юлы башҡорттары туғыҙ полковник, ете атаман, 16 поход старшинаһын бирә.
Башҡорт халыҡ йыры "Тәфтиләү"ҙә һөргөнгә ебәрелгән шәхес тураһында һүҙ бара.
Пермь ҡалаһынан 25-30 саҡрым алыҫлыҡта Ҡуян ауылы (Тасим) урынлашҡан.
Ғәйнәләр умартасылыҡ менән дә ихлас шөғөлләнгән. Бигерәк тә тәүге осорҙа солоҡсолоҡ киң таралған булған.
Юрматы ырыуы төнъяҡ башҡорт ырыуҙары иҫәбенә инә.
С.Юлаевтың "Тыуған илем", "Уралым" исемле шиғырҙары бар.

13.Ә.Әсфәндиәровтың "Олатайҙарҙың бар тарихы" китабынан өҙөктө уҡығыҙ. Мәғдән һүҙенә аңлатма бирегеҙ.

Уса юлы Ғәйнә олоҫо кешеләре эре мәғдәнселәр булып таныла. Барҙы ауылынан Туҡтамыш Ишбулатов - ана шуларҙың береһе. Ул Ғәйнә олоҫо старшинаһы. Батырша һәм Пугачев ихтилалдарын баҫтырыуҙа ҙур булышлыҡ күрһәткән. 1767-1768 йылдарҙа Туҡтамыш Ишбулатов Өфө провинцияһы башҡорт-тарынан Екатерина II саҡыртҡан Уложение комиссия-һында депутат булып унда бер нисә тапҡыр сығыш яһаған, башҡорт старшиналарының халыҡ исеменән төҙөлгән "наказ"ын комиссияға тапшырған.

Мол-ғәйнә олоҫо Ҡуян (уны Тасим тип тә атағандар) ауылы кешеләре эре промышленниктар булып айырыуса дан ҡаҙана-лар. 1723 йылда Ягошиха заводы (хәҙерге Пермь ҡалаһы территорияһында) төҙөлгәс тә, был ауыл кешеләре ҡаҙылмалар һатыу һәм уны Ягошиха, Мотовилиха, Үрге Йоҡ (Юг), Түбәнге Йоҡ (Юг) заводтарына ташыу менән мәшғүл булғандар.

Мәғдән - ______________________________________________.

14. Өҙөктө уҡығыҙ. Туҡтамыш Ишбулатов тураһында нимәләр беләһегеҙ? Һөйләгеҙ. Түбәндәге һүҙбәйләнеште тәржемә итегеҙ.

Одним из неординарных представителей башкир XVIII в. был старшина Гайнинской волости Осинской дороги Туктамыш Ижбулатов. Уроженец дер. Барда, по скудным сведениям, он родился в семье богатого башкира Гайнинской волости Ижбулата Камышева и прожил долгую, сложную, яркую и полную драматизма жизнь, которая отражает судьбу башкирского народа второй половины XVIII в., особенно северо-западного региона Башкортостана.

Старшина Гайнинской волости - ________________________.

15. Билдәле руда сәнәғәтсеһе, Петербург ҡалаһында Тау училищеһына (хәҙер институт) нигеҙ һалыусы Исмәғил Тасимов ҡайҙа һәм нисәнсе йыл тыуған?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

16. Текты уҡығыҙ ҙа Тасимовтарҙың шәжәрәһен төҙөп ҡарағыҙ.

Ҡуян ауылы мәғдәнселәренән Тасимовтар ғаиләһе иҡтисади яҡтан ҡеүәтле, ҙуо йоғонтоло булған. Бына улар: Исмәғил Тасимов, уның улы Исхаҡ Исмәғилов, Мөхәмәтрәхим Тасимов, уның улы Захар. Тасимовтарҙың ата-бабалары бик борондан Пермь яҡтарында үҙ биләмәһен тотҡан. Өфө өйәҙе Уса юлы Ғәйнә олоҫо (волость) Ҡуян ауылы Исмәғил һәм Мөхәмәтрәхимдең атаһы Тасим Мәмәтов ошо ергә 1700 йылдың 5 авгусында Петр I-нән грамота алған. Ул ер Ғәйнә олоҫона ингән.

а) Р.Батырҡаев төшөргән картинаға ҡарап, Исмәғил Тасимов тураһында белгәндәрегеҙҙе яҙығыҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

___________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

17. Ребусты сисегеҙ.

1) башҡорттарҙың ырыу билдәһе;

2) төньяҡ башҡорттарының ырыу атамаһы;

3) Рәсәйҙә Тау институтына нигеҙ һалыусы (исеме);

4) Барҙым районына ҡараған ауыл исеме;

.5) "Уложенная комиссия" депутаты, Ғәйнә волосы старшинаһы;

18. Р.Исмәғилев "Мы - гайнинские башкиры" (Ватандаш. № 1, 2011) исемле мәҡәләһендә: "Гайнинские башкиры-конники сражались в Отечественной войне 1812 года, где отличились отвагой. 13 воинов из Гайнинской волости Осинского уезда Пермской губернии награждены медалью «В память войны 1812 года", - тип яҙа. 1812 йылғы Ватан һуғышы тураһында нимәләр беләһегеҙ, ниндәй китаптар уҡығанығыҙ бар? Түбәндәге картинаны файҙаланып белгәндәрегеҙҙе яҙығыҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

19. А.О.Орловскийҙың "Башҡорт яугиры Бородино алышында" (1823) картинаһында ниндәй тарихи осор һүрәтләнгән? Картинаға нигеҙләнеп, хикәйә төҙөгөҙ. (ғәйнә һөйләшендә).

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

20. Башҡорт яугирҙарын һеҙ нисек итеп күҙ алдына килтерәһегеҙ? Немец рәссамы В.Шадовтың "Башҡорт яугиры" (XIX) картинаһына ҡарап, башҡорт яугирҙарының һүрәтен төшөрөгөҙ. Түбәндәге текста уларҙың кейем-һалымдарының, хәрби ҡоралдарының атамаһын башҡорт теленең ғәйнә һөйләшенә тәржемә итегеҙ.

Воинское снаряжение башкир в разное время состояло из пики или копья, сабли, лука и колчана со стрелами, кистеня (сукмар), щитов различной формы, позднее огнестрельного оружия (ружья и пистолетов); некоторые воины надевали перед боем латы и кольчуги.

Боевым помощником воина всегда был конь. Башкиры должны были иметь две лошади (строевую и вьючную). Войска делились на тысячи (мен), сотни (йоз), пятидесятки (илле), десятки (ун), во главе которых стояли командиры (башлыктар).

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

Копье - ___________________, сабля - ______________________,

лук - _____________________, кистень - _____________________,

ружье - ___________________, пистолет - ____________________,

кольчуга - _________________, латы - _______________________,

21. Кем ул Шәрифйән Ҡазанбаев? Һеҙ уның тураһында нимәләр беләһегеҙ? Автобиографик белешмә яҙығыҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

_____________________________________________________________

22. Шәрифйән Ҡазанбаевҡа Советтар Союзы Геройы исеме ҡасан бирелгән? Уның күрһәткән батырлыҡтары тураһында яҙығыҙ.

23. Өҙөктө уҡығыҙ. Башҡорт телендә һөйләргә өйрәнегеҙ. Бирелгән һүҙбәйләнештәрҙе башҡорт әҙәби теленә тәржемә итегеҙ.

Гвардии старшина Казанбаев, - начал командир, - нам нужно продержаться час-полтора. В пяти километрах отсюда находится наша кавалерийская дивизия. Она спешит нам на выручку. Положение наше не из легких. Фашистов в восемь-десять раз больше нас. Они могут вот-вот прорваться сюда. На тебя возлагаю самую ответственную задачу - спасти знамя полка. Мы все перед святыней нашей части принимали присягу на верность Родине. Я верю в тебя! Ты - коммунист и все сделаешь, чтобы спасти знамя.

Кавалерийская дивизия - ________________________________,

наше положение - ______________________________________,

ответственная задача - __________________________________,

знамя полка - __________________________________________,

принимать присягу - _____________________________________,

верность Родине - ______________________________________.

24. Түбәндәге тексты башҡорт теленең ғәйнә һөйләше үҙенсәлектәренә нигеҙләнеп тәржемә итегеҙ.

Отец Шарифзяна Казанбаев Габдурахман Бадертдинович был крестьянином. Мать Шарифзяна умерла, когда ему было всего 3 года. С малых лет Шарифзяна и его сестру Рахиму и брата Шарифуллу воспитывала мачеха Казанбаева Минзямал Багаутдиновна. С малых летон помогал своему отцу в хозяйстве. Он был очень трудолюбивым. Но и как все дети, любил порезвиться со своими друзьями.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

1. Тел тураһындағы мәҡәлдәрҙе уҡығыҙ, уларҙың мәғәнәһен аңлатығыҙ.

1) Һөйҙөргән дә тел, көйҙөргән дә тел; 2) Теле барҙың - иле бар; 3) Тел ҡылыстан үткер; 4) Тәмле тел балдан татлы; 5) Бер телдә ун хикмәт, ун телдә йөҙ хикмәт.

2. Түбәндәге төшөнсәләргә билдәләмә бирегеҙ.

Туған тел -__________________________________________________

_____________________________________________________________

Дәүләт теле - _______________________________________________

_____________________________________________________________

Халыҡ теле - ________________________________________________

_____________________________________________________________

Әҙәби тел - _________________________________________________

_____________________________________________________________

3. Түңәрәктәрҙе тултырығыҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

4. Таблицаны тултырығыҙ.

Башҡорт теленең төньяҡ-көнбайыш диалектына ниндәй һөйләштәр ҡарай?

Башҡорт теленең ғәйнә һөйләше ниндәй территорияларға таралған?

5.Тексты уҡығыҙ, ҡалын хәрефле һүҙҙәрҙе әҙәби телдә яҙығыҙ.

Төнгүк авылына Барданан ерак түгел генә Төнгүк елгасы буенда, сазлыклы куе урман эчендә, түмгәкле урында нигез салынган. Табигать кочагында урнашкан авылның жире, суы, һавасы сихри һәм шифалыдыр. Биредә нурлы йөзле, кайнар хисле кызлар һәм егетләр, чын көрәш, ижат һәм хезмәт батырлары үсәләр. Авылдашларым кая гына китеп, кайда гына яшәмәсеннәр, туган жирләрен онытмыйлар, туган авыллары белән горурланалар.

_____________________________________________________________

6. Түбәндә энәлек «боярышник» һүҙенең синонимдары бирелгән. Төньяҡ-көнбайыш диалектының ғәйнә һөйләшендә ҡайһы вариант ҡулланылғанын яҙығыҙ.

Энәлек, еҙ емеш, әбей емеше, дунала, энәте, энәт, энә тел, һыуһар, һеүһәр, төлкө емеше, йемшегән, йәмшегән, ҡамыраш, ҡамыр емеш, ҡамырлауыҡ, ҡоморлауыҡ, мәмешкәк.

_____________________________________________________________

7. Уҡығыҙ һәм сағыштырығыҙ.

әҙәби телдә

ғәйнә һөйләшендә

ҡолон

тумыртҡа

тауыҡ

иңкеш

эремсек

ашъяулыҡ

бәшмәк

тырма

бесән

картуф, бәрәнге

көлөкәй

тумыртка

чебеш, тавык

дөңгөрөк

эрек, эремчек

ашйабыу

мәшкә

тырнавыч

печин

кәртүк, бәрәнге

8. Күп нөктәләр урынына тейешле һүҙҙәрҙе ҡуйып, мәҡәлдәрҙе уҡығыҙ, уларҙың мәғәнәһен аңлатығыҙ.

1. Жылыға жылан ................. (нимә эшләй?).

2. Өнәрленең бәхете - …………….. (нимәлә?).

3. ……… (нимә?) биргәнгә жүн биргән.

9. Ғәйнә башҡорттарының күпселеге Барҙы районында йәшәй. Түбәндә Барҙы районы ауылдарының пирамидаһы бирелгән. Ауыл исемдәрен яҙып сығығыҙ.

10. Күп нөктәләр урынына тейешле һүҙҙәрҙе ҡуйығыҙ. Шиғырҙы тасуири уҡығыҙ.

Алсуланып таңнар сызылганда

Сокланам мин авылым буена:

…………… урман, …………….. болыннары,

…………… сулары нурга коена.

…………… тирәкләрдә чут-чут иткән

Кошлар моңын килә отасым.

Каен кызларының ……………. кичтә

Серләшкәнен ничек онытасың.

(Хәтфә, бөдрә, яшел, айлы, Тол).

(М. Максиев «Авылыма»)

11. Ауылығыҙ (ҡала) тирәһендәге йылға, күл, шишмә исемдәрен яҙығыҙ.

_____________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________

12. Альбом битенә тыуған яғығыҙҙың тәбиғәтен төшөрөгөҙ.

13. Һүҙҙәрҙе таблицаға төркөмләп яҙығыҙ.

Яңылыҡ, томан, эшсе, арыҫлан, һабантуй, машинист, ямғыр, буран, юлбарыҫ, ыҙғыш, һыйыр, бәҫ, олатай, төлкө, халыҡ, тантана, дөйә, өләсәй, ысыҡ, тракторист, ҡуян, ҡырау, йыйылыш.

Кешеләр

Хайуандар

Тәбиғәт күренештәре

Ваҡиғалар

олатай

юлбарыҫ

бәҫ

тантана

14. Бирелгән һүҙҙәрҙе тәржемә итегеҙ һәм шаҡмаҡтарға тултырығыҙ: много, грязный, молодая сосна, клубника, пуговица,оса.

15. Кеше исемдәренән кроссворд төҙөгөҙ.

Өлгө:

й Й м й

16. Таблицаны тултырығыҙ.

Рус телендә

Башҡорт әҙәби телендә

Башҡорт теленең ғәйнә һөйләшендә

Мама

папа

бабушка

дедушка

хлеб

малина

угол

лось

утка

кошка

әсәй

атай

өләсәй

олатай

икмәк

ҡурай еләге

мөйөш

мышы

өйрәк

бесәй

17. Түбәндәге hүрәттәргә ҡарап, фразеологизмдар төҙөгөҙ hәм уларҙың мәғәнәләрен аңлатығыҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

1. ____________________________

______________________________

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

2._____________________________

_______________________________

_______________________________ _______________________________

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

3._____________________________

_______________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________

18. Нөктәләр урынына тейешле хәрефтәр ҡуйығыҙ.

Чып…ык, м…ктәп, у…ытыусы, сө…төү, …рек, дег…нәк, а…ай, ҡара …иләк, печ…н, ҡ…йо, …әй, ҡ…ләм, …албар, баш… орт теле, ҡ…ртәтәй, төт а…ач.

19. Таблицаны тултырығыҙ.

Йорт хайуандары исеме

Сәскәләр исеме

Балыҡтар исеме

Ҡала исемдәре

Йылға исемдәре

ат

астра

алабуға

Өфө

Ағиҙел

20. Башҡорт теленә тәржемә итегеҙ.

Тулвинские башкиры для приема пищи пользовались долбленными деревянными большими чашками тустаган или чара. Суп из казана вычерпывали деревянными поварешками кашык или ковшами чүмеч в тустаган, а затем из него разливали по маленьким чашкам күбәтә.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________

21. Һүрәттәр һәм күҙәтеүҙәрегеҙ буйынса «Баҡсала яҙғы эштәр» тигән темаға инша яҙығыҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

22. Был һүҙҙәрҙең күрһәтелгән мәғәнәләренең ҡайһыһы ғәйнә һөйләшендә ҡулланыла, шуларҙың аҫтына һыҙығыҙ.

1. Шиповник - гөл еме, гөлйемеш, дегәнәк, дегәнәк еме, бөрө, этморон, әлморон.

2. Земляника - яңғыҙаяҡ, ҡайынеләк, ҡайын еләге, турғай еләге, сауылйеләк.

3. Клубника - йөндө еләк, ерйеләк, ер еләге, кеше еләге, тупар, тупарбаш, шартый, шартылдаҡ, шарттама.

4. Черемуха - муйыл, шомырт.

5. Лягушка - баҡа, дәлбәржен, тарбағай, тәлбаҡа, тәлбе, тәлбеш, тәлмәрйен, әрмәнде.

6. Божья коровка - күсмәкүс, күсмәкәй, ҡамҡа, еңгәсәй, тәтәй тауыҡ.

7. Кесе ҡыҙ туғанына өндәшеү: апай, иркәм, ҡарындаш, туғанай, сеңлекәш, тәнә, һеңдекәш, һылыу, ҡәрендәш.

8. Кесе ир туғанына өндәшеү: ҡусты, мырҙа, мыртый, эне, энекәш.

9. Нисек атала: ойоҡбаш, башай, башальай, кәктәй, нәскей, йөнойоҡбаш, бәйҙәмойоҡбаш / шерстяные носки самовязки /?

10. Боҙ өҫтөндә ҡалҡҡан һыу: шәре, һыйа, шыйа, душ, мантама.

23. Килтерелгән өҙөктәрҙең ҡайһыһы ғәйнә һөйләшенә ҡарай?

1. Көҙ булһа, утынды шайҙайҙар, әрҙәнәне әҙерҙәп ҡуйалар ҙа ҡыштауға ҡайталар, йылҡыны тибенгә ҡалдырып китәһең. Ҡыш буйына ир гешегә көн бумай, өҫтө йаманыҡ та гейҙек, бесән ташый, оторо ҡырҡып утын ташый.

2. Мал асраҙы беҙҙең ауыл. Мал да иген. Бүтәнсә кәсебе булмады. Сит ауыл байы ҙа килеп сәскән. Үҙлләренең ней хәтле йер, ә үҙләре сайғаҡ (иҙән) салған да балчыҡ жәйгән, алабута басҡан өй түбәсен. Жир сатыб ашап, байларға мал ҡарап, урағ урып, пчән чабып көн иткән халыҡ.

3. Паланны, кан басымыннан эчәбез инде. Кан басымы күтәренке булган вакытта, кан басымын төшереү өчен, палан жимешен салып, шикәрле су иттереп, шуны эчәбез. Паланны шешәндереп ашасаң да бик әйбәт, палан бәлеше дә әйбәт. Күп итеп әлдән-әле ашадың исә, кан басымы төшә.

24. Бирелгән һүҙҙәрҙе, һүҙбәйләнештәрҙе ҡулланып, "Минең ғаиләм" темаһына хикәйә төҙөгөҙ:

ғаилә - семья

олатай - дедушка

өләсәй - бабушка

атай - отец

әсәй - мать

ағай - старший брат

апай - старшая сестра

ҡусты - братишка

һеңле - сестренка

бала - ребенок

ҙур - большой

бәләкәй - маленький

татыу - дружный

кеше - человек

эшләү - работать

уҡыу - учиться

уҡыусы - ученик

синыф - класс

_____________________________________________________________

25. Шиғырҙы тасуири уҡығыҙ.

Гасырлардан килгән жыр-моңнарын

Югалтмаган Гәйнәм - саклаган.

Бабаларым теле, дине исән -

Юк, кыйбласын ятка сатмаган.

Заманнарның хәтәр зил-зиләсе

Кагылмаган түгел - кагылган.

Әммә рухы аның һәр вакытта

Бөркет булып канат кагынган.

(М. Максиев)

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

Башҡортостандың төньяҡ-көнбайыш төбәгенән сыҡҡан ниндәй яҙыусыларҙы, шағирҙарҙы беләһегеҙ? Һанап сығығыҙ.

2. Ғәли Соҡорой тураһында автобиографик белешмә уҡығыҙ. Һөйләргә өйрәнегеҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

Соҡорой Ғәли

Ғәли Соҡорой (1826-1889) - (Мәхәммәтғәли Ғәбдессалих улы Кейеков) - башҡорт шағиры, мәғрифәтсеһе. 1826 йылда Өфө губернаһы Бөрө өйөҙе (хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Тәтешле районы) Иҫке Соҡор ауылында мулла ғаиләһендә тыуған.Уның ҡартатаһы Кейек старшина Ҡара Табын башҡорт ырыуында иң атаҡлы кешеләрҙең береһе булған. Мөхәммәтғәли үҙ тыуған ауылы, яҡын тирәләге һәм алыҫыраҡ мәҙрәсәләрҙә 22 йәшенә тиклем һабаҡ алған, дин ғилемен ныҡлы үҙләштергән. Китер булдым сығып илдән уҡырға, Ғилем эҫтәп ҡайтайым тип Соҡорға, - тип яҙа ул автобиографик бер шиғырында.

Бер аҙ ваҡыт Көньяҡ Урал, ҡаҙаҡ далаларында балалар уҡытып йөрөгәндән һуң 1849 йылда Стәрлебаш мәҙрәсәһенә килә һәм бер ни тиклем белемен камиллаштырып, үҙе шунда шәкерттәргә дәрес бирә башлай. Мәҙрәсәлә уҡытҡан шағир Шәмсетдин Зәки менән дуҫлаша, унан шиғриәт серҙәренә өйрәнә. Шулай ғилем эҫтәп, шәкерттәр уҡытып, ниһайәт, 1852 йылда тыуған ауылына әйләнеп ҡайта һәм ғүмеренең аҙағынаса шунда йәшәп, крәҫтиән эше менән шөғөлләнеп, балалар уҡытып ғүмер һөрә.

Шағирҙың ундан артыҡ китабы донъя күрә. Улар иҫәбендә түбәндәге шиғыр йыйынтыҡтары бар: «Ғәлиҙең ынйылары»,«Шәм яҡтыһы», «Оҡшашты өҫтәү», «Ҡаҙанды маҡтау», «Хуш киләһең, рамаҙан айы!»һ.б.

3. Тексты уҡығыҙ. Һөйләргә өйрәнегеҙ. Кем ул Шәйехзада Бабич? Һеҙ уның хаҡында тағы нимәләр беләһегеҙ? Белгәндәрегеҙҙе яҙығыҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

Шәйехзада Бабич 1895 йылдың 2 (15) ғинуарында Башҡортостандың хәҙерге Дүртөйлө районы Әсән ауылында мулла ғаиләһендә тыуған. Бабичтың тәүге шиғырҙары 1910-1911 йылдарға ҡарай. Бабич шиғриәте бай һәм төрлө. Уның шиғырҙары һәм поэмалары теленең еңел һәм тәрән мәғәнәле, фекерҙәренең асыҡлығы һәм тойғоларының эскерһеҙлеге менән айырылып тора.Бабич әҙәбиәткә ХIХ быуатта Аҡмулла индергән юмор һәм сатираны яңы бейеклеккә күтәрә алыуы менән дә дан яулай. Шәйехзада Бабичтың ғүмере бик ҡыҫҡа була (уны 1919 йылдың 28 мартында үлтерәләр). Әммә шағир башҡорт халҡының милли ғорурлығы булырлыҡ мөһим әҙәби мираҫ ҡалдыра.

4. Ш.Бабичтың "Ҡурайҡайға" шиғырын ятлағыҙ.

Һыҙғырт,ҡурай, үткән ҡайғыларҙы,

Өҙҙөрт, ҡурай, йөрәккәй ҡылдарын;

Һиҙҙерт, ҡурай, ҡайнар тойғоларҙы,

Һөйөрт, һөйләп башҡорт моңдарын.

Һөйлә Һаҡмар, Яйыҡ, Ашҡаҙарҙы,

Һөйлә йәмле Урал буйҙарын;

Һөйлә ожмах кеүек сәхрәләрҙе,

Йәйелеп ятҡан йылҡы, ҡуйҙарын.

Һөйлә йәйләүҙәрҙә йәйҙе йәйләп,

Ҡырҙан ҡырға күсеп ҡуныуҙы;

Һөйлә ҡашмау кейеп, селтәр бәйләп,

Ҡырҙа йырлап йөрөгән һылыуҙы.

Һөйлә, тарихыңдан, яуҙарыңдан,

Һөйлә ҡанлы башҡорт болаһын.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

а) һорауҙарға яуап бирегеҙ.

Ҡурай ҡайҙа үҫә?________________________________________

______________________________________________________

үҫеп ултырған ҡурайҙы күргәнегеҙ бармы?-__________________,

______________________________________________________,

Һөйлә ҡанлы башҡорт болаһын тигәнде һеҙ нисек аңлайһығыҙ? _

Унда ниндәй тарихи осорҙарға ишара яһала?_________________ ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

б) йылҡы, ҡуй, йәйләү, ҡашмау, селтәр һүҙҙәренең мәғәнәләрен аңлатығыҙ.

Йылҡы - ______________________________________________

ҡуй - __________________________________________________

Йәйләү - _______________________________________________

Селтәр - _______________________________________________

ҡашмау - ______________________________________________

в) ҡурай үләне табып, үҙегеҙ ҡурай эшләп ҡарағыҙ.

5. Әнғәм Атнабаев үҙе тураһында " Мин Башҡортостандың төньяғынан, Тәтешле районынан. Беҙҙең яҡ халҡын "ғәйнә башҡорттары" тип йөрөтәләр. Тыуған ауылымдың исеме ҡыҙыҡ ҡына - Күрҙем. Уны элегерәк Ялан Күрҙем тип тә йөрөткәндәр, хәҙер инде Иҫке Күрҙем тиҙәр, сөнки яңыһы ла бар " тип яҙып ҡалдырған. Ул нисәнсе йыл тыуа? Уның ниндәй шиғырҙарын беләһегеҙ? Яҙығыҙ.

_ Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________

6. Ә.Атнабаевтың "Күрҙем" шиғырынан өҙөктө уҡығыҙ. Шиғыр юлдарынан омонимдарҙы, антонимдарҙы табығыҙ. Нимә ул омоним, антоним?

Мин Күрҙемдә ифрат күпте күрҙем:

Йәшел ерҙе, зәңгәр күк йөҙөн;

Көндөҙ - ҡояш, төндә айҙы күрҙем,

Тәлгәш-тәлгәш йондоҙ теҙемен.



Ҡапҡа аҫтынан киң урамға сыҡтым,

Офоҡтарға тоташ юл күрҙем;

Юл буйында ҡыңғыраулы сәскә,

Ҡыңғырауҙар тағып йүгерҙем.



Яҡшыһын да, яманын да күрҙем,

Йырлатты ла донъя, илатты…

Бригадирҙар тырма тырматырға

Таң тишеге менән уятты.

Омоним-

____________________________________________________________________________________________________________Антоним-________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7. Ә.Атнабаевтың "Йәш ҡайын" шиғырын тасуири уҡығыҙ. Ҡайын ағасының һүрәтен төшөрөгөҙ.

Инде ташҡын һыуҙар тынды,

Инде яҙ үтеп бара…

Әсәһенең ҡосағында

Йәш ҡайын япраҡ яра.

Ботаҡтары нәҙек кенә, Япрағы нәфис кенә, Шатлыҡтары бик ҙур, буғай, -

Шаяра, уйнай, көлә.

Әкрен иҫкән таң еленә

Ләпелдәп ҡуйған була,

Артыҡ иркәләнеп китһә,

Әсәһе тыйған була.

Эҫе булһа, ҡоролоҡтан

Әсәһе һаҡлап ҡала;

Дауыл булһа, дауылдарҙан

Әсәһе ҡаплап ҡала;

Үҙе эсер һыуҙарын да

Ул уға биреп тора;

Бала өсөн әсә кеше

Күкрәген киреп тора.

Йәш ҡайынды күргән һайын,

Бала саҡ иҫкә төшә;

Бала саҡта ҡайындар ҙа

Ҡайғыны белмәй үҫә.

8. Назар Нәжмиҙең "Ҡапҡалар" поэмаһынан өҙөктө уҡығыҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

Эй ҡапҡалар… Ауыл ҡапҡалары,

Күпме генә тапҡыр асманым.

Асҡан саҡта, шунда һеҙҙең аша

Ҡайтмаҫ яҡҡа бала саҡтарым

Сығып китте, буғай… Мин һиҙмәнем

Танау аҫтын нисек кипкәнен,

Ә һуңынан мыйыҡ үҫкәнен,

Беҙҙең остоң иң-иң матурына

Үлә яҙып күҙем төшкәнен…

Тик хәтерҙә бер таң. Икмәк еҫе

Аңҡый ине өйҙә шул саҡта.

Әлеге шул әсәй, меҫкен әсәй,

Мейес янында бөтөрөлөп йөрөй,

Китә, тиеп, улым йыраҡҡа.

Әлеге шул әсәй тоҡсайыма

Һала икмәк, тоҙон, майын да,

Әлеге шул йорт ҡапҡаһын аса,

Ҡарап ҡала ҡапҡа янында.

Киттем…

Шул булдымы ғүмеремдең

Яңы бер таңы,

Эй, ғүмерҙең сәскәгә

Бөрөләнгән сағы!

Тыуған йорт еҫе тоҡсайҙа,

Мин юлға сығам.

Һау булығыҙ, ат-ат уйнап,

Баҫҡан үләндәр.

Болоттарҙы сабыштырып

Ятҡан сиҙәмдәр.

Һиндә телдәрем асылды,

Күп нәмә күрҙем.

Тау артында ла донъяның

Барлығын белдема) өҙөктән шағирҙың әсәһе тураһында ниҙәр белдегеҙ? Ул улын ниндәй юлға, нисек оҙата?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

б) тыуған яғы менән шағир ҡайһылай итеп хушлаша?

____________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________

в) Назар Нәжми ҡайҙа тыуған?

______________________________________________________

в) һуңғы ике юлды нисек аңлайһығыҙ?

9. «Рудасы Исмәғил Тасим улы» (1982) повесының авторы кем? Әҫәрҙә ниндәй тарихи шәхес тураһында һүҙ бара һәм ҡайһы осор һүрәтләнгән? Түбәндәге өҙөк ҡайһы әҫәрҙән алынған?

Исмәғил дә, ата-бабаларының хәҙер ҡыҫыла барған боронғо һөнәрҙәре менән булмайынса, руда кәсебенә тотондо.Ҡаҙнанан үтескә аҡса алып, үҙе рудник асып ебәрҙе. Быға ағай-энеләрен, ауылдаштарын йәлеп итте. Тасимовтарҙың рудниктары бер саҡ ун бишкә барып етте. Улар үҙҙәре ҡаҙыған баҡыр рудаһын үҙ ерҙәрендә һалынған Ягошиха, Үрге, Түбән Йоҡ заводтарына ташынылар. Һәр йөктән, тинләп булһа ла, төшөм килә торҙо. Меңәрләгән бот руданың тиндәренән һумдар йыйылды. Һумдар рудниктарҙы киңәйтергә, экономиканы нығытырға мөмкинлек бирҙе.

Ғәйнә башҡорттары үҙ ерҙәренән төрлө мәғдән таптылар, рудниктар ҡорҙолар, сығарған рудаларын заводтарға ташынылар. Ҡуян ауылынан - Тасимовтар, Ҡаҙмаҡтынан - Ишбулатовтар, Ҡолтайҙан - Ҡолтаевтар илленсе йылдарҙа рудопромышленниктарға әйләнеп бара ине инде.

______________________________________________________

а) таблицала өҙөктән алынған һүҙҙҙәр килтерелгән. Уларҙың рус телендәге тәржемәһен яҙығыҙ һәм мәғәнәләрен аңлатығыҙ.

Мәғәнәһе

Рус телендә

Руда кәсебе

Төшөм килеү

Yтескә алыу

10. Ғ.Хөсәйеновтың "Ҡанлы илле биш" әҫәренән алынған өҙөктө уҡығыҙ. Әҫәрҙең йөкмәткеһен ҡыҫҡаса яҙығыҙ.

Тулвы буйы Барҙым ауылын Ишбулат старшинаның ҡартатаһы Байбулат нигеҙләгән. Кама аръяғынан ҡыҫырыҡланып көньяҡҡараҡ күсер булғас, Тулвы буйҙарын "Барҙым-күрҙем - шәп ерҙәр", - тип әйткән, имеш. Ауыл исеме шунан ҡалған.

11. М. Ноғмандың "Үлмәҫ сәскә легендаһы" поэмаһы менән Р.Ғабдуҡаевтың "Даны ҡалды илде буйларға" шиғырын нимә берләштерә? Уларҙа кем тураһында һүҙ бара?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________

12.Мөршиҙә Минкина яҙған "Минем авылым" шиғыры һеҙгә оҡшаймы? Һеҙ үҙегеҙ ҙә тыуған ауылығыҙ тураһында дүрт юллыҡ шиғыр яҙып ҡарағыҙ.

Бик зур түгел - кечкенә,

Күреп туймас кем генә.

Минем авылым бер генә,

Чәчәк кенә, гөл генә.

Чишмә суы шифалы,

Тәмен татып кит әле.

Тәрәзәдә уйный кояш,

Бер күз салып үт әле.

Болыннарда чәчәкләр,

Шаулый кырда игеннәр.

Ә урманы тулы җиләк,

җыеп исләрең китәр.

Сандугачлар тугайда,

Һаваларда - тургайлар.

Авылымнан киткәндә

Озатып ук калалар.

13. Шиғырҙы тасуири уҡығыҙ.Алдағы күнегеү менән был күнегеүҙе нимә берләштерә? Телдән яуап бирегеҙ.

Кыр казлары кебек,

Канатларын жилпеп

Туган ягыма оча уйларым.

Түзәр әле димә,

Кайтам авылыма,

Авылымны өзелеп сагындым.

Аланнарда йөрсәм,

Суларында йөзсәм,

Кайгы - сагышларым югала.

Ташлы ярларына

Дулкын кага, кага,

Күңелләрне назлап Тол ага.

(М. Максиев)

а) Пермь крайына арналған әҫәрҙәр исемлеген төҙөгөҙ. Крайҙың тәбиғәтен, тарихын, сәнғәтен, тормош-күнкүрешен сағылдырған материал йыйып, уҡытыусы ярҙамында "Тыуған яғым - Ғәйнә илем" исемле альбом төҙөгөҙ.

б) тәбиғәт ҡосағына экскурсия яһағыҙ, мәктәптең (ауылдың, ҡаланың, йәғни үҙегеҙ йәшәгән ерҙең) тыуған яҡты өйрәнеү музейы менән танышығыҙ.

14. Рәшит Йәғәфәровтың "Китап - белем чишмәсе" шиғырын тәүҙә тасуири уҡығыҙ, аҙаҡ ошо темаға инша яҙығыҙ.

Китап!

Ул - кешеләрнең якын дусты!

Китап ачмый, очып килми күңел кошы,
Илем моңы, гомер яме, акын җыры,

Басылган тамга булып китапка шушы.

Бу дөньяны нурга манып, җан сугарган

Китап дигән бал чишмәсе бар ичмасам.

Ничек итеп басар идем җан сусавын,

Шул чишмәдән йотылып-йотылып су эчмәсәм.

__________________________________________________________________________________________________________________________

15.Мостафа Ноғмандың "Тол буйлары" шиғырына кем көй яҙған? Шиғырҙы уҡығыҙ ҙа йырларға өйрәнегеҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

Урал таулары артыннан

Кызарып таңнар ата.

Күк томаннарға күмелгән

Тол буйларын уята.

Эй, ямьле Тол буйлары,

Яңгырый җырда макталып.

Тол буенда хезмәт белән

Дәртләнеп яши халык.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

1. Нимә ул мәҙәниәт (культура)? Мәҙәниәттең төрҙәрен яҙығыҙ.

2. Милли кейем - халыҡтың эске булмышының сағылышы. Кеше үҙенең күңел донъяһын кейеме аша асып бирергә ынтылһа, милләттең дә йәшәү рәүеше, көнкүреше, эске донъяһы - тышҡы ҡиәфәтендә сағыла.

Ғәйнә ырыуы башҡорттарының милли кейеменә характеристика бирегеҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

XX быуат башы

3. Башҡорт костюмы ғәжәп күп төрлө һәм бай. Уның стиле күсмә малсылыҡ менән шөғөлләнгән йәмғиәт өсөн хас үҙенсәлектәре менән билдәләнгән.

- Башҡорттар кейем-һалымды нимәнән теккәндәр?

__________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________

- Йәш, урта быуын кешеләре һәм өлкәндәр ниндәй төҫлө кейем кейгәндәр?

__________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________

- Кейем-һалымды, баш кейемдәрен ниндәй таш менән биҙәгәндәр?

__________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________

- Ниндәй аяҡ кейеме кейгәндәр?

__________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________

- Башҡорт кейеме ниндәй?

__________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________

4. Бүрек, ҡама бүрек, ҡамсат бүрек, ҡушъяулыҡ, бәйләмес,көләпәрә, кәләпүш, ҡашмау, сәллә, таҫтар, тупый, түбәтәй, бишмәт,елән,камзул, сапан, түшелдерек, байпаҡ, кейеҙ ойоҡ, тула ойоҡ, бышым, ҡата,ҡуңысбау, ҡынйыраҡ, сарыҡ, ситек.

Был һүҙҙәрҙе ниндәй бер төркөмгә туплар инегеҙ?

_____________________________________________________________

5. Башҡорт халҡының ҡолаҡсын, бүрек, көләпәрә, ҡалпаҡ, түбәтәй кеүек баш кейемдәре булған. Мәҫәлән, байрам түбәтәйҙәре мәрйен, сигеү менән биҙәлеп, затлы баш кейеме һаналған.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

а) күрһәтелгән түбтәйҙәрҙең ҡайһыһы ғәйнә башҡорттарына хас? Уға характеристика бирегеҙ.

6. Ғәйнә башҡорттарының төп шөғөлдәрен һанағыҙ.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7. Ғәйнә башҡорттарында һөнәрселек (ремесленничество) ҙур үҫеш алған. Ғәйнә һөйләшсәһенең диалект үҙенсәлектәрен һаҡлап, һөнәрселек төрҙәре тураһында бәйләнешле текст яҙығыҙ.

__________________________________________________________________________________________________________________________

8. Башҡорттар борон-борондан йылҡысылыҡ менән шөғөлләнгән. Атһыҙ башҡорт булмаған. Нисек уйлайһығыҙ, ни өсөн башҡорт халҡының тарихы, ғөмүмән, йәшәйеше ат менән айырылғыһыҙ бәйләнгән?

__________________________________________________________________________________________________________________________

9. Ат тураһында ниндәй мәҡәлдәр һәм әйтемдәр беләһегеҙ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

10. Тимерлек-ювелир эше - башҡорттарҙа бик үҙенсәлекле кәсептәрҙең береһе. Ул боронғо сәнғәт төрҙәренең береһе һанала. Ғәйнә башҡорттары хужалығында кәсептең был төрө ниндәй роль уйнаған?

_____________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________

11. Ғәйнә башҡорттарына хас булған милли аш-һыу атамаларын һанағыҙ

_____________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________

12. Башҡорттарҙа яңы тыуған бала атлай башлағанға тиклем бишектә (сәңгелдәктә) ятҡан. Ул формаһы яғынан төрлө булған (1-се, 2-се, 3-сө һүрәттәр). Нисек уйлайһығыҙ, күрһәтелгән һүрәттәрҙең ҡайһыһы ғәйнә башҡорттарына ҡарай? Бишек нимәнән эшләнгән?

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена 1-се һүрәт. 2-се һүрәт. 3-сө һүрәт.

Бишек. Сәңгелдәк. Сәңгелдәк.

____________________________________________________________________________________________________________

13. Башҡорттарҙың ижтимағи тормошо милли байрамдарҙа, шул иҫәптән, балалар уйындарында, асыҡ сағылған, мәҫәлән, ашыҡ, һәре, туп, өсәт, түбәтәй көтөүсе, кәзә һөҙөш, өс бүкән һәм башҡалар. Ә һеҙ ниндәй уйындар беләһегеҙ, яҙығыҙ.

14. Башҡорт халҡының ҡарғатуй (ҡарға бутҡаһы), һабантуй тип аталған яҙғы байрамдары билдәле. Ғәйнә башҡорттарына хас булған байрамдарҙы һанағыҙ.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________

15. Ҡурай - башҡорт халҡының төп музыка ҡоралдарының береһе. Ҡурайҙы нимәнән һәм нисек яһайҙар?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________

16. Тағы ла ниндәй башҡорт халыҡ музыка ҡоралдарын беләһегеҙ?

__________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________

17. Ребустарҙы сисегеҙ.

.й

.н

ш.

1. Башҡорттарҙың милли аҙығы

2. Милли эсемлек

3. Башҡорттарҙың өҫкө кейеме

4. Милли музыка ҡоралы

5. Һабан байрамы

6. Ир - егеттәрҙең баш кейеме

18. Түбәндәге һүҙҙәрҙе тәржемә итегеҙ.

Занавес - ________________ Сени - ________________

Пасека - ________________ Нары - ________________

Котел - ________________ Двор - ________________

Жердь - ________________ Хлев - ________________

19. Боронғо дәүерҙәрҙән башҡорттар күсмә тормош алып барғандар.

Уларҙың торлағы нисек аталған?

Уның эске биҙәлешен

һүрәтләгеҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________

20. Х-ХV быуатта тәүге башҡорт ауылдары барлыҡҡа килә. Башта дүрт мөйөшлө өй һәм ҡара-ҡаршы өй кеүек йорттар иң таралған типтар була. Һуңыраҡ ХIX-ХХ быуаттарҙа биш мөйөшлө өйҙәр барлыҡҡа килә. ХХ быуаттың 30-сы йылдарында төкәтмәһе менән дүрт мөйөшлө өйҙәр киң тарала. Уларҙың интерьерында традицион һыҙаттар һаҡланған.

Ғәйнә башҡорттарының йорт-ҡаралтыһына һәм уның интерьерына характеристика бирегеҙ.

____________________________________________________________________________________________________________

Кроссвордты сисегеҙ.

1. «Рудасы Исмәғил Тасим улы» повесының авторы.

Гөбәҙйәнең (губадия) төп компоненты.
Ырыу исеме.
Башҡорттарҙың милли аҙығы.
Башҡорт руда сәнғәтсеһе, тау сәнәғәте буйынса тәүге уҡыу йорто асыуға күп көс һалған билдәле шәхес.
Милли музыка ҡоралы.
Ҡатын-ҡыҙҙарҙың баш кейеме.

8. Ерле һөйләш.

22. Түбәндә бирелгән тематик төркөмдәргә миҫалдар яҙығыҙ.

- йылҡысылыҡ, һыйыр малы, һарыҡ-кәзә, ҡош-ҡорт һәм уларға бәйле һүҙҙәр. Уларҙың төҫөнә, йәшенә, енесенә бәйле һүҙҙәр.

- игенселек, баҡсасылыҡ, урман хужалығы һәм бесән әҙерләүгә бәйле һүҙҙәр.

_____________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

- һунарсылыҡ, умартасылыҡ, баҡсаслыҡ менән бәйле һүҙҙәр.

- йөн, дебет (мамыҡ), күн, тире эшкәртеүгә, киндер һүғыуға бәйле һүҙҙәр. Уларҙы эшкәртеү өсөн ҡулланылған ҡорамалдарҙың атамалары.

_____________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

- йорт-ҡаралты, йыһаз атамалары.

_____________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

- һауыт-һаба, аҙыҡ-түлек өлкәһенә ҡараған һүҙҙәр.

- кейем-һалымды белдергән һүҙҙәр.

_____________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

23. Түбәндәге тексты уҡығыҙ һәм телдән рус теленә тәржемә итегеҙ.

Башҡорттар кейем-һалымды, баш кейемдəрен йыш ҡына мəрйен, ҡортбаш, мəрүəт, сəйлəн һəм көмөш тəңкəлəр менəн биҙəгəндəр. Селтəр-һаҡалдар, хəситəлəр, муйынсалар, сəс сулпылары - ысын-ысындан сəнғəт əҫəрҙəре.

Һүҙлек.

Мəрйен - коралл, бусина; ҡортбаш - ужовка (раковина, которая употреблялась для украшения одежды); мəрүəт - жемчуг; сəйлəн - мелкий бисер; селтəр, һаҡал - этн. нагрудник (женское украшение, сделанное из серебряных монет и красных кораллов); хəситə - этн. перевязь (женское нагрудное украшение в виде полосы ткани, плотно украшенное монетами и серебряными подвесками); муйынса - этн. женское нагрудное украшение (с монетами, бусами, подвесками, надеваемое на шею); сулпы - этн. накосник (женское украшение в виде узорчатой серебряной подвески из монет и вставками из цветных камней).

24. Үҙегеҙ белгән ерле композиторҙарҙың, йырсыларҙың исемен, фамилияһын яҙығыҙ.

25. Композитор Мәсгүт Имашев 1930 елның 5 июлендә Пермь өлкәсе Барда районының Каенавыл төбәгендә туа. 1950 еллар ахырында Казаннан килгән артислар аның талантын, көчле, матур тавышын күреп, Казанга укырга килергә тәкъдим итәләр. Яшьтән үк жыр-моңга тартылып, сәнгать дөньясына омтылып яшәгән яшь талантка, ниһаять, "күк капусы ачыла" ("Таң" газетасыннан).

Композитор М.Имашевтың ниндәй билдәле йырҙарын беләһегеҙ? Яҙығыҙ.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________

26. Картина буйынса инша яҙығыҙ.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

Р. Батырҡай . "Сыңрау торна" (Песнь журавля)

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

1. Тексты иғтибар менән уҡып сығығыҙ һәм һорауҙарға яуап бирегеҙ

Биҙәү-ғәмәли сәнғәт - (латинса decoro - биҙәйем) - сәнғәттең киң бер бүлеге. Биҙәү-ғәмәли сәнғәт өлкәләре бик киң: донъя көтөү өсөн йорт кәрәк-ярағы, көнкүреш өсөн тәғәйенләнгән, ғөрөф-ғәҙәт, йолаларға бәйле әйберҙәр эшләү һәм нәфис эшкәртеү (традицион йыһаз, мебель, туҡымалар, кейем, хеҙмәт ҡоралдары). Биҙәү-ғәмәли сәнғәт тармаҡтары материалға ҡарап (ағас, керамика, металл, текстиль һ.б.) йәки техникаһы буйынса (сигеү, семәрләү, биҙәү, һуғыу һ.б.) төркөмдәргә бүленә. Был сәнғәт өлгөләре халыҡтың сәнғәте, рухи һәм матди мәҙәниәтенән айырылғыһыҙ, уның йәшәү рәүеше, милли йолалары һәм фольклор традициялары, төбәктең тәбиғәте менән тығыҙ бәйле. Башҡорттарҙа был сәнғәт төрө төрки халыҡтарҙың күсмә мәҙәниәте традициялары йоғонтоһонда үҫешә, уның шарттарында көнкүреш әйберҙәренең ғәҙәткә ингәндәре һәм иң кәрәклеләре билдәләнә: йорт кәрәк-ярағы, кейем-һалым, аяҡ кейеме, ат егеү һәм һыбай йөрөү кәрәк-ярағы, дини-ғибәҙәт әйберҙәре һ.б.

а) нимә ул «Биҙәү-ғәмәли сәнғәт»? Аңлатма бирегеҙ.

____________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________

б) биҙәү-ғәмәли сәнғәт ниндәй әҫәрҙәрҙә сағылыш тапҡан, һанап сығығыҙ. __________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________

в) биҙәү-ғәмәли сәнғәт өлкәләрен һанап сығығыҙ.______________

__________________________________________________________________________________________________________________________

г) биҙәү-ғәмәли сәнғәт тармаҡтарын һанап сығығыҙ. ___________

__________________________________________________________________________________________________________________________

ғ) башҡорттарҙа был сәнғәт төрө нимә йоғонтоһонда үҫешә?

__________________________________________________________________________________________________________________________

2. «Биҙәү-ғәмәли сәнғәт» һүҙбәйләнешен рус теленә тәржемә итеп яҙығыҙ, уның башҡорт телендә дөрөҫ яҙылышын иҫтә ҡалдырығыҙ.

_____________________________________________________________

3. Башҡорттарҙа биҙәү-ғәмәли сәнғәттең иң популяр төрҙәренең береһе булып милли орнамент тора. Латин теленән орнамент «биҙәү» «семәр» тигәнде аңлата. Ниндәй предметтарҙы орнамент менән биҙәргә була, һанап сығығыҙ.

__________________________________________________________________________________________________________________________

4. Башҡорттар элек-электән атты егеү, хужалыҡ кәрәк яраҡтарын, кейем-һалымды, аяҡ кейемдәрен, йорт йыһаздарын орнамент менән биҙәгән. Бирелгән һүҙҙәрҙең ҡайһы төркөмгә ҡарағанлығын билдәләгеҙ һәм уларҙы тейешле юлға яҙығыҙ, һуңынан башҡорт теленә тәржемә итегеҙ: түшелдерек, ҡамыт-дуға, тәпән, йүгән, ҡата, йорт, сапсаҡ, арба, ашъяулыҡ, камзул, сүмес, түбәтәй, туҫтаҡ, сана, күлдәк, ситек, бүрек, таҫтамал, кәпәс, кейеҙ, сарыҡ, тирмә, шаршау, балаҫ, батман, күнәк, көбө.

атты егеү кәрәк-ярағы:____________________________________

хужалыҡ кәрәк-ярағы:____________________________________

кейем-һалым:___________________________________________

аяҡ кейеме:______________________________________________

йорт йыһазы:_____________________________________________

5. Ғәйнә диалектында бирелгән түбәндәге һүҙҙәр танышмы? Уларҙы әҙәби башҡорт телендә яҙығыҙ:

Ҡашаяҡ (посуда)_________________________________________

Ҡолға (шест)_____________________________________________

Тәртешкә (кочерга)_______________________________________

Йөргәк (пеленка)_________________________________________

Кәштә (полка)____________________________________________

Ыруда (перекладина для подвешивания одежды)_____________

_________________________________________________________

Сырма (стеганая верхняя одежда)__________________________

Ҡортара (пасека)_________________________________________

Созғоч/ҡорт ҡашыҡ (деревянный половник для роя)____________

_________________________________________________________

Ҡорол (ружье)____________________________________________

Тасҡаҡ (навес)___________________________________________

Баслыҡ (лестница)________________________________________

Ҡамыт-ҡуранта (сбруя)____________________________________

Шапкыч (тяпка)____________________________________________

Шеш/чеү (деревянный гвоздь)______________________________

6. Өй эсен биҙәүҙә төҫ мөһим урын алып тора. Буяуҙар араһында йыш ҡына - аҡ, һирәгерәк зәңгәр, асыҡ зәңгәр, йәшел, асыҡ йәшел, һарғылт төҫтәр урын ала. Өйҙәрен биҙәүҙә ғәйнә башҡорттары ниндәй төҫтәргә өҫтөнлөк биргән? Уларҙы башҡорт телендә яҙығыҙ.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7. Башҡорт милли кейемдәрен биҙәүҙә ҡулланылған материалдарҙы һәм алымдарҙы һанап сығығыҙ:

__________________________________________________________________________________________________________________________

8. Бирелгән һүҙҙәрҙе ҡулланып таблицаны тултырығыҙ: күлдәк, түшелдерек, камзул, ҡашмау, ситек, билбау, беләҙек, түбәтәй, кафтан, муйынсаҡ, елән, алъяпҡыс, селтәр, башмаҡ, яулыҡ, салбар, бүрек, кәзәкәй, сарыҡ, ҡаптырға, ҡайыш, ҡушаҡ.

Ҡатын-ҡыҙҙар кейеме

Ирҙәр кейеме

9. Нимә ул түшелдерек? Ул нисек биҙәлгән һәм нимә өсөн ҡулланылған?

_ Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена _______________________________________________________________________________

_____________________________________________________________

10. Ҡатын-ҡыҙҙарҙың байрам күлдәктәре нисек биҙәлгән?

_____________________________________________________________

11. Биҙәү-ғәмәли сәнғәт төрҙәрен һанап сығығыҙ:

_____________________________________________________________

12. Һүрәттәге башҡорт милли кейеме һеҙгә танышмы? Уның нисек аталғанын, кемдәр кейгәнен һәм нисек биҙәлгәнен аңлатып яҙығыҙ.

13. Бирелгән орнаменталь комплекстарҙың ҡулланылыш өлкәһен яҙығыҙ.

№ п/п

Орнамен-таль комплекс-тар

Ҡыҫҡаса характеристика

Ҡулланылыш өлкәһе

Миҫалдар

1-се

комплекс (иң боронғо)

Ябай геометрик фигураларҙан тора

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

2-се комплекс

Төрлө спиралдәрҙән, мөгөҙ, йөрәк һәм тулҡынды хәтерләткән фигураларҙан торған бормаслы биҙәктәрҙе тәшкил итә.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

3-сө комплекс

Үҫемлек биҙәүҙәре.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

4-се комплекс

Ҡатмарлы биҙәктәр төркөмөн берләштерә:һигеҙ осло йондоҙ, баҫҡыслы ромбтар йәки төрлө күпҡырҙар.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

5-се комплекс

Парлы ҡоштарҙы, хайуандарҙы һүрәтләүҙә үҫемлек орнаменттары менән айырылып бирелә.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

6-сы комплекс

Ябай һәм ҡатмарлы геометрик биҙәктәрҙе үҙ эсенә ала.

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

14. Ҡайһы бер символ һәм орнаменттарҙың айырым мәғәнәһе бар. Мәҫәлән, ҡусҡар - тәкә мөгөҙөн һәм үләнде символлаштыра (ҡусҡар - тәкә мөгөҙө кеүек бормасланып торған ҡырлы биҙәк).

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

Түбәндәге орнаменттарҙың мәғәнәһен һәм нисек аталышын яҙығыҙ:

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

1. Пермь өлкәһе Барҙы районында фольклорсы Ә. Н. Кирәев яҙып алған легенданы башҡорт әҙәби телендә һөйләргә өйрәнегеҙ. Легенданың башҡа варианттарын ишеткәнегеҙ бармы?

«Тол елгасы буена бертуган Гәйнә һәм Әйнә килә (бу легенданың бер варианты буенча, алар күктән тешәләр, ә икенчесе буенча - карлы илләрдән киләләр). Бертуганнар изге боланга утырып баралар. Бер урында болан туктап, аягы белән җиргә тибә. Шул урында явыз хуҗабикә Тулава яшергән ут (яисә кояш) бар икән. Ике бертуган шул ут өчен Тулава белән көрәш башлыйлар, көрәштә берсе үлә. Җиңеп чыкканы, Гәйнә исемлесе, җир астыннан утны (кояшны) алып, болан тиресеннән ясалган капчыкка салып, Тол елгасының көньяк ярына чыгып, анда җәйләү, ил корып, Гәйнә ыруына нигез сала».

2. Һаналған халыҡ ижады әҫәрҙәренең жанрын билдәләгеҙ:

«Урал батыр»__________________________________________

«Ғилмияза»____________________________________________

«Серле йөҙөк»_________________________________________

«Айҙағы ҡыҙ»__________________________________________

«Ете ҡыҙ бәйете»_______________________________________

«Бейек тауҙың үлгәне»_________________________________

3. Ғәйнә башҡорттары тарафынан йыл һайын үткәрелә торған «Ҡарға туйы», «Кәкүк сәйе», «Уңыш байрамы», «Йәйге нардуған» кеүек йола байрамдары тураһында һөйләгеҙ. Уларҙың ҡасан һәм нисек үткәрелгәне тураһында яҙығыҙ.

«Ҡарға туйы»________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________

«Кәкүк сәйе»________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________

«Уңыш байрамы»____________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________

«Йәйге нардуған»____________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________

4. Был персонаждар һеҙгә танышмы? Улар ҡайһы әҫәрҙәрҙән алынған? Шүлгән, Ҡатил, Һәүбән, Заятүләк, Барсынһылыу.

«Урал батыр»___________________________________________

«Алпамыша»____________________________________________

«Аҡбуҙат»______________________________________________

5. «Урал батыр» эпосындағы персонаждарҙы һанап сығығыҙ. Урал һәм Шүлгән образына сағыштырма характеристика бирегеҙ.

Урал____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Шүлгән__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6. Мәҡәлдәрҙе дауам итегеҙ:

1. Тырышҡан табыр, Ташҡа___________________________________

2. Айырылғанды айыу ашар, Бүленгәнде_______________________

3. Сит илдә солтан булғансы, үҙ илеңдә____________________

4. Йөҙ һум аҡсаң булғансы________________________________

5. Алйот дуҫтан аҡыллы___________________________________

6. Кейемдең яңыһы, Дуҫтың__________________________________

7. Ҡалған эшкә___________________________________________

8. Яҡшы һүҙ - ____________________________________________

9. Сәсән барҙа телең тый, оҫта_____________________________

10. Уйҙың күрке - тел, телдең_______________________________

7. Башҡорт халыҡ йырҙарының исемдәрен яҙығыҙ:

1. "Сыбай ҙа ғына ҡашҡа, баҫма ташҡа,

Юлһыҙ ғына ерҙән дә үткәндә".______________________________

2. "Ялан да ғына ерҙән болан килә,

Уйһыу ҙа ғына ерҙән түтә тип".______________________________

3. "Йәшел генә сана, сыңғыр дуға

Еткерһәнә, Фатимам, тура атҡа…"__________________________

4. "Таштуғайҡай, һинең ҡамышыңды

Сор ҡурайҡай итеп тартайым".______________________________

5. "Ҡайҙа бармай, ниҙәр күрмәй

Ир-егеткәй менән ат башы".________________________________

6. "Илкәйемә лә шул ҡайтыр инем,

Аяҡтарым талһа, имгәкләп".________________________________

7. "Ҡара ла ғына урман ҡая бите,

Шаулайҙыр ҙа кисен, ел саҡта.

Ташҡайҙарға соҡоп яҙҙым ҡарғыш,

Ейәндәрем уҡыр бер саҡта".________________________________

8. Йомаҡтарҙы сисегеҙ:

1. Йылан түгел - саға, ҡош түгел - оса________________________

2. Уны туҡмайҙар, һуғалар, ул иламай, һикерә генә __________________________________________________________

3. Үҙе үҫемлек, унан да моңло нәмә юҡ______________________

4. Бейек-бейек тауҙарҙа, икһеҙ-сикһеҙ ҡырҙарҙа йүгерә йөрөй аҡ сәкмән ___________________________________________________

5. Ҡулы юҡ, аяғы юҡ, тәҙрәмде ҡаҡҡылай, тартҡылай, һуҡҡылай, өйгә инергә һорай ________________________________________

9. Ниндәй башҡорт халыҡ әкиәттәрен беләһегеҙ, һанап сығығыҙ, бирелгән өҙөктәрҙе уҡып, нөктәләр урынына батырҙың исемен яҙһағыҙ, ниндәй әкиәттән алынғанлығын белерһегеҙ. Әкиәтте тулыһынса белһәгеҙ, һөйләп күрһәтегеҙ.

1. «Борон-борон заманда бер ауылда бер ир менән бер бисә булған. Улар бик ярлы йәшәгәндәр, ти. Бер ваҡыт быларҙың бер ир балалары донъяға килгән. Был малай түбәһенән алып ҡалаҡ һөйәктәре араһына тиклем етеп торған ап-аҡ оҙон сәсле, ти, үҙе. Шуға ҡарап уға ………………….. батыр тип исем ҡушҡандар».

________________________________________________________

2. «Элек ………………….. исемле бер кеше булған. Ул үҙенең әҙәм затынан булған барлыҡ дошмандарын - байҙарҙы, муллаларҙы, хандарҙы - алдап бөткәс, туҡта әле, шайтан затынан берәйһе тура килмәҫме, тип, тау башына, урманға, менеп киткән».

___________________________________________________

3. «Борон-борон заманда йәшәгән, ти, ……………… тигән бер һунарсы. Уның булат ҡылысы менән һәпәләк эте булған. Ата-әсәһе күптән донъя ҡуйғандар. …………………. ҡулында ҡарындашы тәрбиәләнгән.

……………….. бер көн һунарға киткән. Китер алдынан:

Һылыу, бесәйеңде һуҡма, бер-бер хәл булып ҡуйыуы бар, - тип, ҡарындашына иҫкәртеп киткән. Ҡарындашы ағаһына ашарға әҙерләп ҡуйыр булған, ти».

__________________________________________________________

10. Ниндәй һынамыштар беләһегеҙ, яҙығыҙ. Бирелгән һынамыштарҙы дауам итегеҙ.

Һынамыштар:__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1. Ҡыш көнө бәҫ күп булһа,_________________________________

2. Ҡыш ҡарһыҙ булһа,______________________________________

3. Имән сәтләүеге күп булһа,________________________________

4. Августа аяҙ булһа,_______________________________________

5. Февраль буранлы икән, ___________________________________

6. Әгәр ғинуар айында боҙбармаҡтар оҙон һәм күп булһа,

__________________________________________________________

11. Тел көрмәлдергестәрен тиҙ һәм дөрөҫ уҡырға өйрәнегеҙ, үҙегеҙ ҙә уйлап бер нисә тел көрмәлдергес яҙығыҙ.

1. Ҡапҡаның ҡыйығын ҡаҡҡандар.

2. Ҡомаҡтар ҡапҡанға ҡапҡандар.

3. Үгеҙегеҙ үҙегеҙҙекеме, мөгөҙө үгеҙегеҙҙекеме?

Үгеҙебеҙ үҙебеҙҙеке, мөгөҙө үгеҙебеҙҙеке.

4. Бисара бесәй бысраҡ баҫҡыс аҫтына боҫҡан.

5. Өҫтәге өс өҫтәлде өс оҫта яһаны.

Тел көрмәлдергестәр:

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

12. Таҡмаҡ - халыҡ ижадының иң киң таралған жанрҙарының береһе.Уны яңғыҙ ҙа, күмәкләп тә башҡарып була. Таҡмаҡтар, ғәҙәттә, 6-8, 7-8, 8-7 үлсәменә ҡоролоп, бейеү ритмына тура килеп тора. Башҡорт фольклорында исемле һәм исемһеҙ таҡмаҡтар бар. Бирелгән таҡмаҡтарҙы үҙегеҙ дауам итеп ҡарағыҙ:

Иртән тороп , тышҡа сыҡһам,

Һыйыр сәпәкәй итә. _____________________________________

Йәш ғүмер уҙа тиҙәр,

Уҙғанын күрһәң ине.

Уҙған саҡта_________________________________________________

Аҡтыр кәзә йөндәре,

Күктер кәзә йөндәре.

Ҡунаҡтары _________________________________________________

Иҫке мунса босмағы,

Яңы мунса босмағы.

Етәр инде __________________________________________________

13. Һанашмаҡтар - балалар уйын уйнай башлағанда, көтөүсе һайлау өсөн ҡулланған ауыҙ-тел ижады.

Күмәк балалар ҡатнашҡан уйындарҙа ике тигеҙ төркөмгә бүленеү процесын ишләшеү (уҙаҡлашыу) үтәһә, һанашмаҡ, ғәҙәттә, бер көтөүсе һайларға кәрәк була.

Балалар түңәрәк яһап баҫалар, араларынан берәү уртаға сыға ла үҙенән башлап, һәр һүҙҙе бер кешегә тура килтереп, һанап китә:

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

Гәрәй бабай юлға сыҡҡан,

Тәгәрмәсе ватылған,

Уны йүнәтеү өсөн,

Нисә сөй кәрәк булған?

"Булған" һүҙе сыҡҡан бала тиҙ генә бер һан әйтә, әйтеүсе ошо һан буйынса һанап, әйтелгән һанға барып етә, ошо бала сыға. Һанашмаҡ йәнә башлана һәм түңәрәктә бер бала ҡалғансы дауам итә.

Тиҙ ойошторолған уйындарҙа (йәшенмәк, баҫтырыш, һ.б.) беренсе булып сыҡҡҡан бала көтөүсе була.Һанашмаҡтарҙың оҙондары һәм ҡыҫҡалары була. Улар, ғәҙәттә, уйнаусылар һанына ҡарап әйтелә.

Эш: үҙегеҙ уйын уйнағанда ҡулланған һанашмаҡтарҙы яҙығыҙ.

Для заметок

Рабочая тетрадь по башкирскому языку для начального и среднего звена

Учебное издание

Алсынбаева Рита Габитовна

Байбулатова Гульфира Галимьяновна

Султакаева Раушания Абдулхаевна

Гайнинцы:

мой народ, мой язык, моя история

Учебно-методическое пособие

Корректоры: Алсынбаева Р.Г.,

Султакаева Р.А.,

Байбулатова Г. Г.

Технический редактор: Бутусова О.В.

Лицензия на издательскую деятельность

ЛР № __________ от _________ г.

Подписано в печать __.__.2013 г. Формат 60x84/16

Усл.-печ. л. __. Уч.-изд. л. __.

Тираж 100 экз. Заказ __.

Редакционно-издательский центр

Башкирского государственного университета

450074, РБ, г. Уфа, ул. Заки Валиди, 32.

Отпечатано в редакционно-издательском отделе

Нефтекамского филиала БашГУ.

452683, РБ, г. Нефтекамск, ул. Трактовая, 1.

Телефон (34783) 2-35-80.

Факс (34783) 2-35-80, 5-40-46.

E-mail: [email protected]

загрузить