5 класс. Хуулгаазын тоолдар. Тос оолдуг Доктагана кадай

Сорулгалары: 1. Тоолдуң утказын уругларга билиндирери.

2. Сөзүглелди дамчыштыр чоннуң чаңчылдарын билир, ону

хүндүлеп чоруур кылдыр; эртем-билигниң кижиге

ажыктыын тайылбырлап, эптиг-демниг чорукка

кижизидери.

3. Чугаа сайзырадылгазынче кичээнгейни угландырары.

Дерилгези: слайдылар, чуруктар.

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезек. Өөреникчилерниң кичээлге белеткелин база класстың арыг-шеверин көөр. Четчелээшкинни чорудар.

II. Онаалга хыналдазы. Мурнунда кичээлде «Кускун биле Үгү» деп тоолду уруглар өөренген.

1. Куштарның аттарын орус дылче очулдурар. Кускун-ворон; үгү-сова, филин; чашкаадай- каменка плясунья.

2. Оларның дурт-сынын, деңзизин, чалгынын, чурттаар назынын Интернеттен дилеп тывар, тодарадыр.

Кускун

Үгү

Чашкаадай

Дурт-сыны

60-65 см.

30-60 см.

15-16 см.

Деңзизи

1400-1560 гр.

1120-1600 гр.

27-31 гр.

Чалгыны

47-50 см.

80 см.

9,4-9,7 см.

Чурттаар назыны

10-15 чыл

12-18 чыл

5-7 чыл

III. Чаа тема.

1. «Эки санакчы» деп оюн.

- Үшке үштү көвүдедирге каш болурул? (9).

- Ийи хол, ийи буттуң салааларындан 11-ни казыырга, каш болурул? (9).

- 63-тү чедиге үлээрге, каш болурул? (9).

- Үш ожуктуң азыгларының саны чежел? (9).

- Кижиниң кулактарын, карактарын, холдарын, буттарын база бажын кадыптарга, каш деп сан болурул? (9).

- Шупту айтырыгларның харыыларында чүге 9 деп сан үнүп турар деп бодаар силер, уруглар?

Уругларның боттарынга өөренир темазын тыптырар.

2. Кичээлдиң тема, сорулгалары-биле таныштырылга.

3. Тоолдуң сөзүглелиниң номчулгазы.

4. Өөреникчилерге айтырыглар:

- Доктагана кадайның оолдарының саны чүге 9 болган деп бодаар силер, уруглар? (9 - тыва улустуң ыдыктыг саннарының бирээзи: тос дээр, тос чүк, тос чүзүн мал, тос-тостуң соогу, тос берге, тос эм оът…).

- Бо тоолда тыва улустуң кандыг чаңчылын көргүскенил? (Доктагананың оолдары Караты-Хаанга дузалажып турар. Дузааргак чорук - эң буянныг чаңчылдарның бирээзи. Бо чыл - Тывада чаагай чаңчылдар чылы…).

- Кадай хеймер оглун чүге эң эртемниг дээнил?

- Хаан Доктагана кадайны канчаар хүлээп алганыл?

- Кадайның оолдары Хаан-Херети куштан хаанның уругларын канчаар камгалап алган-дыр?

- Хаан оларны сүмележиңер дээш үндүрүпкен соонда, улуг акызының: «Бир кижиниң чөп, бир кижиниң буруу дээр арга чок, шупту дөмей-дир бис, аал-чуртувус, ававыс бар-ла болгай…» - деп чугаазында чүнү көргүскен деп бодаар силер?

(тыва улустуң бодундан улуг кижиниң чугаазын дыңнаар; эр кижи аал-оранын, чуртун ээлээр; азыраан ада-иезин азыраар ужурлуг деп чаңчылдарын көргүскен).

- Бир алышкылар боттары тус-тузунда (аңгы- аңгы хаанның уруун камгалаар дээш чоруп турган болза, кандыг түңнелдиг болур турганыл?

(Сула шимчээшкиннер чорудары. «Тоолдар маадырлары» деп оюн. Уруглар тоолдар маадырлары болгаш оларга хамаарышпас аттарны ылгаар: Багай-оол, Өскүс-оол, Өнер-оол, Чылбыга, Чечек, Доктагана, Боралдай, Бошкажык,

Караты-Хаан…).

IV. Быжыглаашкын.

1. Тоолдан эпитеттерни хамааржып чоруур сөстери-биле кады тывар (эжеш ажыл). Чижээ: алдын ча, чогун; хеймер оглу; эртемниг оол… (слайд 1).

2. Кыдат улустуң «Лю алышкылар» деп тоолу-биле деңнелге.

Лю бирги бүдүн далайны ишкеш, дедир аксыптар.

Лю ийиги оттан кортпас.

Лю үшкү буттарын каяа-даа чедир көстүптер.

Лю дөрткү каң дег кадыг-быжыг.

Лю бешки куштарның, аң-меңнерниң дылын билир (слайд 2).

Оларның чурттап турган черинге бай чагырыкчы аңнап чедип кээр. Ол үеде Лю бешки арыгдан ыяштап чоруур. Чагырыкчы элик адар деп баарга, оол аңга дузалажыр. Аң дезе бээр. Оолду туткаш, аш пар кырынче киириптер. Оол чугааланы бээрге, пар аңаа дегбейн баар. Оон бажын кезер деп баарга, Лю дөрткү дуңмазын солуптар… Сөөлүнде далайга дүжүрүп өлүрер деп баарга, улуг акызы дузалажыр… Шак ынчаар алышкылар каржы чагырыкчыны тиилеп алыр (слайд 3).

Кайы-даа тоолдарда алышкылар:

1). Эртем-билиглиг.

2). Демниг.

Ынчангаш олар коргунчуг Хаан-Херети кушту болгаш каржы чагырыкчыны

тиилеп алганнар…

3. Тоолдарга кыска үнелел бижиир (бөлүктеп ажылдаары).

V. Кичээлдиң түңнелин үндүрүп, демдектер салыры.

VI. . Бажыңга онаалга.

1. «Тос шилги аъттыг Өскүс-оол» деп тоолду номчуур.

2. Өөредилге, эртем-билиг дугайында үлегер домактар чогаадыр.