Конспект на казахском языке Әбіш

АҒАСЫҢ ЕЛГЕ АЯУЛЫ!

Қазақстан халық жазушысы, жерлесіміз Әбіш Кекілбайұлының

60 жылдық мерейтойына арналған жинақ

Жинақ - дарабоз дарын, сөз зергері Әбіш Кекілбайұлының

замандастары мен оқырмандарының естелігі

Аса қадiрлi Әбiш Кекiлбайұлы!

60 жасқа толған кемел күніңізде Сiздi әкелерімізге бұйырмаған, табиғат тұлғасының, өмір өзегінің бейнесi, алақаныңа салып аялайтын тyған жерiмiздiң бiр уыс топырағымен, көлеңкесімен қорғай жүрер бiр шөкiм бұлтымен, бүкiл ұлыс-әулетiмен, бүгiнгi дүреген елімен, көрікті қалаларымен, мұнайлы, малды өңірімен тyған жерiң төбесiне көтерiп, құшағына алады. Fылыми тезден өтпеген, сын безбенiне шегілмеген, бұл жинағымызды Сiзге деген тyған елдің азаматтарының жүрек жылуы, махаббаты деп бiлерсiз.

Құрметпен, Киев Мырзабай

Лебен Сәдуақасов, Қазақстан Журналистер Одағының мүшесi

ӘБIШТІҢ ӨМIРБАЯН БЕТТЕРIНЕН

1. Балалық шағы

Әбіш Кекілбайұлы 1939 жылы 6 желтоқсанда Маңғыстау ауданы, Онды аулының Мырзайыр жеріндегі Мырзайыр құдығының маңында дүниеге келді. Сол құдықты шаруагер ел әлі күнге дейін пайдаланады, бәлкім, жердің аты да сол су көзіне байланысты қойылған болар.

Әбіштің әкесі Кекілбай Қоқымұлы жас кезінде домбыра шертіп, өлең айтқан деседі.Ұлы Отан соғысында қайтыс болды, анасы - Қоқымова Айсәуле Таушықтағы көмір кенішін игеруге алғаш атсалысқандардың бірі, ұжымшарда мал бақты, пішен шапты, құрылыс салды, Әбіш Алматыға көшіріп алып кеткенше (1963ж) ауыр еңбек жолын бастан кешкен кісі. Әбіш - Кекілбай шаңырағында ер кіндіктен жалғыз, екі апасы, бір қарындасы бар.

Жетi жылдық мектептi Онды орталау мектебiнен /Маңғыстау ауданы/ бiтiрдi. 8-сынып­ты Шахта орта мектебiнде аяқтады. 9-сыныптың екiншi тоқсанынан бастап Ленин атындағы орта мектепте оқыды, оныншы сыныпты да сонда аяқтады. Қазiр қайсы бiр деректерде Әбiштiң оныншы сыныпты Шахта орта мектебiнен бiтiргендiгi жайында айтылады. Оның мынадай жайы бар.

1957 жылы жазда Мәскеуде жастардың дуниежүзілік фестивалi өттi. Оның алдында сондай шаралар ауылдарда, ауданда, облыста, республикада өткізілген болатын. Облысқа баратын өнерпаздар арасында Әбiш те болды - өлең оқитын. Оныншы сыныптағы емтихандардың аяқтала келген кезi, физика пәнiне дайындалып жатқан болатынбыз. Бiр күнi Гурьевке /Атырауға/ фестивальға бара жатқан өнерпаздардың бiр тобы машинамен Ленин колхозына келе қалды, Әбiш солармен жүретiн болды. Физика пәнiнен емтиханды Әбiш облыс орталығынан оралғаннан кейiн Шахта орта мектебiнде тапсырды, деректi орындардың сондай нұсқауы болған шығар. Соңғы емтихан тапсырған мектепте Әбiшке кәмелеттiк аттестат жазылды.

Ленин атындағы орта мектепте математика пәнiнің мұғалiмi Жұмағазин Бектұрған деген бәрiмiз қадiр тұтатын оқытушы болды. Әбiшке үнемі "сен журналист болуың керек, басқаны қой, соған дайындал," деп, үнемі айтып жүретiн. Сол ағамыз "Бiр ғана емтихан үшiн Әбiштің құжаттарын Шахта орта мектебiне бекер жiберген eкенмін. Өзiм алып жiберетiн кiciмін ғoй" /емтихан туралы/ деп, eciнe алады. Біздiң ойымызша Онды, Шахта, Ұштаған мектептерiнің Әбiштi "Бiздiң түлегiмiз" дeyiнe болады. Аталғандарды Ақтау қаласындағы "Әбiш мектебiнің" базалық мектептері peтіндe жабдықтай, жарақтандыру қолға алынып жатыр деген құлағымызға шалынады. Аяқсыз қалуға тиiстi емес iстің бiрi деп бiлемiз.

Әбiш бала кезiнде елтең-селтеңге елiге бермейтiн сабырлы, салмақты болды. Бала кездегi ойындардың көбiне қатынасқан жоқ. құрбылары шулай, ауылды басына көтерiп, азан-қазан болып жатқанда, ол үйде кiтап оқып немесе сурет салып отыратын. Достары ойыннан қолдары қалт етсе, Әбiшке келетiн, әңгiмесiн тыңдайтын, оның тақырыбы - оқыған кiтаптары едi. Оны өзi де жақсы көретiн. Балалардың арасында Әбiшке елiктеп кiтап оқуға құмар болғандар қатары да аз болған жоқ. Жас кезiнен-ақ енжарлықпен қарсы болды, бәрiне де мән берiп, тұжырым жасап, сергек қарайтын, мүмкiн ерте көрінген ойшылдық белгiсi болар.

Оның қоғамдық белсендiлiгi жас кезiнен көpiндi. Мектепте оқып жүрген кезiнде оқу­шы, пионер, комсомол ұйымдарын басқарды, түрлi үйiрмелерге жетекшiлiк еттi. Қабырға газеттерiне редактор болды. Шығармашылыққа әуестенушiлердің басын бiрiктiрiп, газеттерде жүрдi. Әбiштің жанына көбiнесе сондай балалар топтасатын, оны ақылшысындай сыйлап, қадiрлейтiн.

Мектепте сабақты жақсы оқыды және барлық пәндерге бiрдей қабiлеттi болатын. Мұғалiмдер осынысы үшiн де жақсы көретін. Әбiш оқып бiтiрген университеттің доктор, профессорлары да оның барлық пәндi бiрдей жақсы меңгергендігін айтып отыратын-ды. Университет демекші, Әбiш мектеп бiтiргеннен кейiн, Бекең ағамыз айтқандай, журналистикаға түсу үшiн емтихан тапсырды, бiрақ, өте жоғары балл алса да, оған түсушiлер өте көп болып, сол бойда оны тiл мен әдебиет факультетiне қабылдаған болатын. "Соның өзi дұрыс болды-ау деймiн, М.Әуезов сынды көптеген ғұламалармен осында көбiрек жүздесiп, дәрiс тыңдайтын болдық" деп жүретiн Әбiш.

Әбiштiң қоғамдық белсендiлiгi оның тума талантына байланысты болса керек. Газет жұмысына ерте араласты, хабарлары, жаңалықтары, сын мақалалары аудандық "Сталин жолы" /"Жаңа өмip" /, облыстық "Социалистiк құрылыс" /"Атырау"/, республикалық "Лениншiл жас" /"Жас алаш"/ газеттерiнде жиi жарияланып тұрды. "Екпiндi eгін екпей ме" деген сын мақаласын Әбiш алтыншы сыныпта оқып жүргенде жазған болатын. Оны талқылау үшiн пионер Әбiштiң партия ұйымының жиналысына қатынасуға шақырылғанын айтып отыратын үлкендер.

Дәл сол жылдары жазғы демалыста Таушықта жүргенде кiтапханашы Елеуова Жәмидің жалғыз ұлы өліп, қаралы ана Орал облысындағы туысқандарынa барып қайтпақшы болды. Айына бiр-екi рет қатынайтын ұшақтан орын алу қиыны болатын. Сонысын бұлдаған бiр ұшқыш апаның қолындағы билетiн желге ұшырып жiберiп, өзiн балағаттайды. «Балыбай тақыр» басындағы ұшу алаңында тұрғандар таласып-тармасып ұшаққа отырғанына мәз болып, бұл бассыздыққа мән бермедi. Тек қана бала Әбiш Жәми апайға басу айтып жұбатады. Арада жарты ай өтпей жатып, Ақтөбедегi әуе тобының командирiнен кешiрiм cұpaғaн хат алып, бейбастақ ұшқыштар бiр жылға дейiн ұшу құқынан айрылғанын естидi. Сөйтсе, ұшқыштың бейбастақтығына ызаланған Әбiштің жай-жапсарды айтып жазған хатын "Комсомольская правда" газетiнiң редакциясы тексерiп, тентектi жазалатып тындырыпты. "Жалғызыммен жолдас болғаныңды ақтадың" деп қуанған Жәми апай оған алғыс жаудырады.

Алғашқы публистикалық шығарма-очерктер "Лениншiл жаста", "Социалистiк құры­лыста" жарияланды, аудандық" облыстық газеттерде өлеңдерi де шығып тұрды.

Әбiш жазғы демалыстың көп мезгiлiн пiшеншi ауылда өткiзетiн. Оның өзi бос мезгiлiн кітап оқумен, жаңа кітаптар iздеуге жұмсайтын Әбiштің ырқынан тыс болатын. Пiшен шабудың барысы жайындағы "жауынгерлiк" әзiл-сықақ бетшелерiн апта сайын шығарып тұруды колхоз әкiмшiлiгi ылғи да Әбiшке тапсыратын, бала да болса үлкен адамдардай ceнімгe ие болды. Бала кезiнде геолог болуды армандап жүрдi, тарих, жердің жаралу тарихына байланыс­ты кiтаптарды да оқып, жинай жүретiн. Оның да өзiндiк себебi болатын.

Елуiншi жылдардың басында, Маңғыстауды зерттеудi жалғастыру үшiн экспедициялар көптеп келе бастады. Солардың бiр тобы - академик Қаныш Имантайұлы Сәтпаевтың тапсырмасымен Онды маңындағы таудағы "Жездiбасқа" орналасқан едi ... Оны Қаныштың әрiптес досы Иван Иванович Бок басқаратын. Сол кici бiр күнi қасында бiр топ адамдары бар, "Екпiндi" ұжымшарының орталығында болып, көлеңкеде кiтап оқып жатқан Әбiшке кез болады. Кітап орыс тiлiнде екен. Орысша кiтап оқып жатқан ауыл баласына қызығып, ол кici Әбiшпен бiраз әңгiмелеседi, соңында өзiне жолбасшы болуды ұсынады. 13 жастағы бала астанадан келген геологтарға ерiп жүре бередi, жаз бойы солармен бiрге болады. Бiрде Айсәуле шешемiз /Әбiштің анасы/ "бауырларыңды iздемейсiңдер ме" деген соң, Асан Әбдiров екеумiз күн шығып тұрған талтүсте Әбiштi iздеп, "Жездiбастағы" экспедицияға барғанымыз eciмдe. Олар да "Әбiштiң достары келдi" деп қуана қабылдаған-ды. Сонда Әбiш бұлақтың басында отырып, Асан екеумiзге беймәлiмдеу тiлмен геологтар өмipi, туғaн жерiнің жер асты байлығы, болашағы жайлы көп қызығарлықтай, әpi ceнiмдi етiп, әңгiмe айтып едi. қазiр ойлап отырсам, ол өзiнің шежiре даласын сол бала кезiнің өзiнде оқи бастаған сияқты. Маңғыстау тарихын шұқшия зерттеуден Әбiш қазiр де қол үзген жоқ, әлемдiк бiлiм тepeңiнe бойлап, салыстыра отырып тамсандырып, таңданттырып жазады, айтады. "Ұйқыдағы арудың оянуын" еске түсіріңізші. 1992 жылдың күзінде қыркүйекте Маңғыстауды Республика Жоғарғы Кеңесiнің ұлт саясаты және тiл мен мәдениеттi дамыту жөнiндегi комитетiнің төрағасы Ә.Кекiлбаев болатын. Тарихи-мәдени мұраларды сақтау жене пайдалану проблемаларына байланысты жүрмелi мәжiлiсi өткiзiлді Оған комитет мүшелерiмен бiрге елiмiздiң көрнектi ғалымдары, атақты жазушылары, журналистерi, басқа да белгiлi зиялы қауым өкiлдерi қатынасқан болатын.

Солардың бiрi - Герольд Бельгер өзiнің әcepін " ... Әбiш досымның алдында Маңғыс­таудың әрбiр тасы, қолат-қайнауы, тауы мен төбесi, қыраты мен қамалдары, құдығы мен шыңырауы, мешiттер мен күмбездерi, caғaнa тамдары - барлығы да өздерiнiң сыры мен шежiрелерiн айтып жатқандай едi ... " деп, бiлдiредi.

Балалық дәуренде адамда арман аз болмауға тиiс. Дегенмен, Әбiштiң алдында анық eкi таңдау тұрды. Соңғысы - "адам жанының инженерi боламын" деген арманы оны әдебиет деген өнердiң үлкен отауының бiрiне бастаған-ды.

Шығармашылық қызметi

Ә.Кекiлбайұлының жұртшылыққа мақалаларымен ғанa емес, ақындығымен де кeңiнeн танылғаны айтылды. 1957 жылы КазГУ-дiң студентi болғанынан кейiнгi жылдары оның шығармаларын көбiнесе, өлеңдерi республикалық баспасөз беттерiнде жиiрек көpiнe бастады. "Лениншiл жас" газетi қазақ поэзиясының пайғамбары Әбдiлда Тәжiбаевтың беташарымен өлеңдер топтамасын жариялады, шығармалары жас ақындардың жинақтарына ендi. Әдеби орта Әбiштi ақын peтiндe тани бастады. 1962 жылы 23 жасында "Алтын шуақ" атты өлеңдер жинағы шықты. Баспасөзде жылы лебiздер айтылды. Сол жылдарда Әбiштің сын мақалалары газетте жиi жарияланып тұрды. Оның көркем шығармаларын бағалаудағы эстетикалық талғам талабы, көркемдік төңіpeгiндeri өзiндiк ой-пікірлерi әдеби жұртшылықты елеңдетіп тастайтын. Қайсыбiр ретте назар аударарлық жаңа кiтап шыққанда, көркем әдебиет проблемалары жайында әңгiме болып жатса, Әбiштің пiкiрiн eстiгici келетiндер, қазiргiдей, сол кездiң өзiнде-ақ көп болатын. Сын мақалаларынан кейiн оны қocтaғaн болмаса, пiкiрлерiмен келiспеген мақалалар да шығып жататын. Әбiштің "Өлi жандарды Пушкин неге жазбады" деген сын мақаласы шығармашылық ортаны едәуiр елең еткiздi, Жазушылр Одағындағы кезектi талқылаудың тақырыбы болып едi. Әбiш ғaнa емес, оның қатар кұрбыластары - З.Серiкқалиев, А.Сүлейменов, Қ.Ысқақов, Р.Тоқтаров, т.б. оқырмандарды да ғана емес, жазушы қауымның өзiн ойландыратын сын мақалалар, эсселер жазып жүрдi.

60-жылдары әдебиетке, оның сынына да жаңа леп, соны тыныс әкелген жастардың талантты тобы және едәуiр белсендi шоғыры да осылар болған едi. Бұл менің ғaнa пiкiрiм емес. Айтылғандардың барлығы да қазiр әдебиет деген ауылдың айтулы да белгiлi тұлғаларына айналды.

Әдеби процессте oғaн келген таланттар да кейде беделдi жазушының талантты шығармасының өзi де бiрден қабылдана бермейтiнi бар. Сол жылдарда Ә.Нұрпейiсов өзiнiң "Қан мен тер" трилогиясының бiрiншi кiтабын жазып бiтiрдi. Қазiр қазақ романының классикалық туындысы болып аталатын осы шығарма жөнiнде мақала жазып, алғашқы пiкiр айтқандардың бiрi Әбiш болатын. Оның диплом жұмысының тақырыбы да осы кiтап болды және оны жоғары бағаға қорғады.

Ә.Кекiлбайұлы сыншылық тiзгiндi көпке дейiн босатқан жоқ, жазушылығымен қатар ұстап келдi. Жылт еткен таланттарды "ана ауылдың баласы" деп алаламай, қолтығынан сүйеп, жол болсын айтудан жаңылған жерi жоқ. Қазiр белгiлi Д.Исабеков, Б.Нұржекеев, Т.Әбдiқов, Т.Медетбеков, Н.Оразалин, Иран­ғайып, Д.Қанатбаев, т.б. басқалардың талантты туындылары Әбiш назарынан тыс қалмады. Әбiштің сыншылық қызметiмен танысқысы келiп, ынта бiлдiргендер оның "Дәуiрмен бетпе-бет" деген кiтабын oқyынa болады.

Ойшылдығы, болмаса, тереңнен суыртпақтай суырып, қопарып суреттеу машығы әсер еттi ме, әлде қалам қарымын тaныған әрiптес ағалары мен тұрғыластарының "проза жазып көрсейшi" деп қолқалауы себеп болды ма екен, Әбiш прозалық шығармалар жаза бастады. Дегенмен, ол бұрын да осы жанрға қалам тартыпты. Оған дәлел, "Жалын" журналының 1984 жылғы 6-санында жарияланған үш әңгімесінің бiрi - "Аққайың" 1959 жылы жазылған, бiрақ, бұрын еш жерде жарияланбаған. Оған қоса кешелi-бүгiнгi жазушылардың өлең жазбағаны, менің ойымша, кемде-кем. Сонымен, оның бiрiншi прозалық кiтабы "Бiр шөкiм бұлт" 1964 жылы жарық көрдi, оған аталған хикая және бiрнеше әңгiме енгiзiлдi. Хикаяда соғыс кезiндегi ауыл өмipi, адамдардың бiр-бiрiне сүйенiштi тағдырларымен бiрге, Әбiштің кейiнгi шығармаларына өзек болып келе жатқан адамгершiлiк, әлеуметтiк проблемалар арқау болады.

Әбiштiң 27 жасында "Күй" кiтабы оқыpманғa ұсынылды. Қазiр Әбiш қазақтың әйгiлi, шебер прозашысы. "Күй" хикаясы оны осылай танудың басы болды десек қателеспеймiз ... 34 жасында жарық көрген "Аңыздың ақыры" /"Махаббат мұнарасы"/ романы Әбiштi талантты романист peтiндe танытып қана қойған жоқ, мойындатты.

Аталған шығармалардан "Ханша-дария хикаясы", "Шыңырау", "Бәсеке", "Құс қанаты" повестері жазылды. Олардың бiрде-бiрi атаусыз қалған жоқ, талантты шығармалардың қатарын толықтырған таңдаулы дүниелер peтiндe қабылданды. Шығармалардың бiр қатары орыс тiлiне аударылғаннан кейiн жетпiсiншi жылдарда Әбiш Кекiлбайұлы жөнiнде Мәскеудегi бiлiктi орыс сыншыларының сол туындылардың көpкeмдiк қасиетiн, жазушының шеберлiгiн талдаған сын мақалалары әдеби және басқа да басылымдарда бiрiнен соң бiрi шығып жатты.

"Күй" /"Баллада забытых лет"/ туралы "Дружба народов" журналы бас редакторының орынбасары, сыншы Л.Теракопян "Оставаясь верный духи историзма, воспроизводя страничку далекого прошлого, повесть Абиша Кекилбаева отвечает и нынешнему злобу дня. Она утверждает в человеке творческое начало, право на самостоятельное мышление". Ал неміс сыншысы Герберт Кремпиен былай дейдi " .. .хотя казахский писатель обращается в древней национальной истории, он тем не менее затрагивает актуальнейшие вопросы современности, имеющие значение, скажем, дня народов Африки" /Г.Бельгерд "Заметки о прозе Абиша Кекилбаева "Конец легенды". Изд-во "Жалын", 1979г., г.Алма-Ата/.

Г.Бельгер Ш.Айтматовтың "Аңыздың ақыры" жөнiндегi мынадай пiкiрiн келтiредi: " ... книгу талантливого казахского прозаика Абиша Кекилбаева, где автору с помощью мифологических систем и структур удалось затронуть существенные проблемы истории и современности. Это книга - на очень высоком уровне мышления, есть сплав мифов, легенд, современности, силов опыта исторического и наших дней, и на мой взгляд, все эти компоненты /плюс, конечно, талант прозаика/ сделали про изведение не только насыщенным содержательно, но и художественно значительным".

"Күй" туралы қазақ әдебиетiнiң жанашыр бiлгiрi мәскеулік сыншы Зоя Кедрина "Шын өнердiң басты мiндeтi - өзiнің адамгершiлiк рухын жоғары ұстау. Өнер барлық зұлымдық атаулымен күресте үстем болуға тиiс, Ә.Кекiлбаев ocығaн үндейдi" деп жазды. Осылар ғaнa емес Әбiш шығармаларын М.Әуезов, F.Мүсiрепов, Е.Сидоров, Болдаренко, Десняк-Рудченко, Мамаладзе, Нүрпейiсов, Ахтанов сияқты елiмiздің, сырт елдiң атаулы жазушылары, бiлiмдi әдебиетшiлерi жоғары бағалады.

Әбiш 1978ж. бастап 1983 жылы аяқтаған "Үркер", "Елең-алаң" романдары үшiн 1986 жылы Абай атындағы Мемлекеттiк сыйлығына ие болды. Сөйтiп, шығармашылық жолындағы өзiнің тaғы бiр биiк белесiне көтерiлдi. Романдар жайында талай-талай жақсы лебiздер кезiнде баспасөзде көп айтылды, жалпы оқырман қауым жылы қабылдады. Ә.Кекiлбайұлы көп қырлы жазушы екендiгiне сыншылдығы, ақындығы, прозашылығы да дәлел бола алады. Сонымен бiрге ол - аудармаға жемiстi ат салысқан жазушы.

1963-64 жылдары Ги де Мопассаның "Пьер мен Жанын" "Өмipiн" аударды, Толстойдың "Соғыс және Бейбiтшiлiгiн" аударуға қатысты. Одан кейiн В.Шекспир, А.Чехов, Д.Ибсен, К.Гоци, М.Фриц, А.Бунин, М.Карим, Ш.Айтматов, т.б. таңдаулы шығармаларын қазақша сөйлеттi. Пьесалар театрларда қойылды. Әбiштің көп қырлы талантына Астанада қойылған "Абылай" атты тарихи қаhармандық дастанының өзi де дәлел бола алады.

III. Мемлекеттiк және қоғамдық қызметi

Ә.Кекiлбайұлы аса дарынды жазушы, жарқын тұлға ғана емес, сонымен бiрге жалпы жұрт таныған көрнектi қоғамдық мемлекеттiк қайраткер. Алғашқы еңбек жолын "Қазақ әдебиетiнде" бастады, ол кезде бесiншi кypстың студентi болатын /1962-1963ж./. "Лениншiл жас" газетiнде бөлiм басқарды /1963-1965/. Сол тұста газетте сын материалдар, жас ақын-жазушылардың шығармалары жиі жарияланып тұрды. Әдеби газет болмаса да, әдебиет проблемалары жайындағы қызықты материалдар жиi жарык. көpeтiн. Мәдениет министрлiгiнде репертуарлық коллегия мүшесi /1965-1968ж./, "Казахфильм" киностудиясында бас редактор болды. Осында жұмыс жасаған кезде "Атаманның ақыры", "Қыз Жiбек", т.б. қазақ киносының алтын тұғырындағы туындылар жасалды. Содан кейiн Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетiнде нұсқаушы, сектор меңгерушiсi /1975-1984/, Республика мәдениет министрлiгiнiң орынбасары /1984-1986/, Қазақстан Жазушылар Одағының екiншi хатшысы /1986-1988/, тарихи және мәдени ескерткiштердi қорғау орталық кeңeci Президиумының төрағасы /1988-1989/, Қазақстан КП Орталық Комитетiнде Ұлтаралық қатынастар бөлiмiнiң меңгерушiсi /1989-1990/, Қазақстан Республикасы Президентi аппаратының мәдениет және халықаралық қатынастар жөніндегі Референтурасының жетекшiсi /1990-1991/, "Егемен Қазақстан" газетiнің бас редакторы /1992­1993/, Қазақстан Республикасы мемлекеттiк кеңесшiсi /1993/, Қазақстан Республикасы Президентiнің мемлекеттік кеңесшісі /1995/ болып жұмыс жасады. Қазiр жазушы Мемлекеттiк хатшы, ұлттық саясат мәселесiмен тiкелей айналысады.

Үш рет қатарынан Қазақстан Республикасы Жоғарғы кеңесiнің депутаты болып сайланды. Қазақстан Республикасы Жоғарғы кeңeciнің төрағасы болды /1994-1995/. Сонымен бiрге, КСРО және Қазақстан Жазушылар Одағының басқарма мүшесi, Африка және Азия жазушылары халықаралық комитетiнің мүшесi, Жазушылардың "Лотос" Халықаралық сыйлығы жюри мүшесi, Мәскеудегi "Дружба народов" жене "Художественная литература" орталық кiтап баспаларының басқарма мүшесi сияқты қоғамдық қызмет атқарды.

Әбiш - өзiнің жазушылық мiндетiне қаншалықты жауапкершiлiкпен қараса, мемлекет­тік, қоғамдық қызметiн де зор азаматтық парызбен адал атқарған кici. Халық мәдениетi, ұлт тiлi, ұлттар достығы, ел мен жердің тарихы мен тағдыры, ұрпақ тәрбиесi тәрiздi әлеуметгiк мәселелер жайында егiле сөз айтып, төгiлтiп тер төккeнiн дәлелдейтiн талай мысалдар бар.

Әpiгe бармай-ақ, соңғы тәуелсiздiк алған жылдардағы тындырған, тiкелей араласқан жұмыстарына шолу жасайтын болсақ, «Тiл туралы» Заңның қабылдануы, «Eгeмендік туралы» Декларация, Тәуелсіздiк туралы Конституциялық Заң, Ата Заңның дайындалуы, қабылдануы /оны дайындау жөнiндегi Комиссияның мүшесi болды/ егемендi елiмiздің Мемлекеттiк рәмiздерiнің және теңгемiздің өмipre келуiне күш-жiгер жұмсады. Өзi айтқандай, "депутат халық қалаулысы емес, «халық қызметшiсi" бола жүріп тындырған icтepi айта қаларлықтай. Оның үш рет қатарынан Жоғарғы Кеңеске депутат болып сайланғанын жоғарыда айтып өттiк. Кеңес Одағының кезiнде Әбiш депутаттыққа Павлодар облысының Баянауыл ауданынан түсті. Ол кезде депутаттыққа қайдан дауысқa түceтiнi жоғарыдан - Орталық комитеттен белгiленетiн. Не мақсат ойлағанын кiм бiледi, Әбiш Баянауылдан дауысқa түceтін болды. Талай сыннан сүрiнбей өтiп келедi емес пе, тағы бiр байқап алғысы келген болар!? Ендi, қазаққа әйгiлi Қ.Сәтпаев, С.Торайғыров, Ш.Айманов, Е.Серкебаев сияқты саңлақтарды берген, сөздің майын тамызған талай дүлдүлдердi тәрбиелеген қасиетті жерден дауысқa түсу бiр басқа аз жүк емес қой және ол кезде демократиялық үрдiстің жаңа қаулай бастаған кезi едi.

Сайлаушылармен кездесуде елдiң бiр салиқалы қарты "Шырағым, бұл жерден Сәтпаев та дауысқa түспеп едi. Елiң бар емес пе, қалай келдің" десе керек. Сонда Әбiш: "Бапкерлiгiіңдi сынағың келсе, жүйрiк өcipreн елге бар, "құлын кезiңдi көрген жоқпын" деп жалыңнан сыйпамай қалмас! Жiгiттiгiңдi сынағың келсе, азамат өcipreн елге бар, "атаңмен табақтас болмадым" деп сағыңды сындырмас деп ойладым" дейдi.

Баянның барлық жерiн аралай, Алматыға қайтар кезде, жаңағы қарт бастаған бiр топ ақсақалдар келiп, "Шырағым, тeгiн емес - тектi екенiңе көзiмiз жеттi. Артық ауыз сөзiмiз болса, көңілiңе ала көрме. Анаңа сәлем айт, ешнәрсеге алаңдама, ойыңдағы болады" деп баталарын берiп, шығарып салыпты. Шынында да, Баянауылдықтаp Әбiштiң көңiлiн қайтармады, қазаққа ортақ адам екендiгiн танытты..

Олардың тапсырмасын орындау жолында Әбiш те күш-жігерін аяған жоқ. Кейбiр мысалдары мынадай:

- Майқайың кенiшiн пайдалану мәселелерi шешiлдi.

- Облыс тұрғындарының сұрауы бойынша Маңғыстау тacынан Сұлтанмахмұт Торай-

ғыровқа кесене тұрғызылды. Шеберi - Маңғыстаулық жiгiт.

- Екiбастұздың экологиялық жағдайы туралы арнайы Үкiмeт шешiмi алынды.

- Павлодар облысының Семеймен шектесетiн аудан, совхоздағы ядролық жарылыстан

зардап шеккендер қатарына қосылды.

Рас, Әбiш елiм деп келiп, eкi рет Маңғыстаудан депутаттыққа дауысқa түсті. Жерлесте­pi eкeyi дe маңдайынан сыйпады. Ол депутат болсын, болмасын жазушы ретiнде де, азамат peтiндe де әркез "жұртының тар жерде - таяуы, тайғақ жерде - тipeyi" бола бiлдi. Жаңаөзен оқиғасын еске түсiрiп көрелiкшi. Оның әpi-cәpi болып "қайтып кетер екен" деп, қызып тұрған кезiнде өзiмен тiлеулес, пiкiрлес, aғa-iнi болып сыйласып жүрген Ә.Нүрпейiсов, З.Қабдолов, Ә.Әлiмжановтармен бiрге келiп, Маңғыстау халқына тағылғалы тұрған бiр қарғыбаудан, таңбадан арашалай алды. Ә.Әлiмжановпен бiрге КСРО Мұнай министрлiгiне Ашық хат жолдады /"Казахстанская правда" газетi, маусым-шiлде 1989ж./. Жаңаөзендiктердің ашу-ызасын келтiрген жайлардың барлығын бұлтартпас дәлелдермен ашып көрсетiп, республикалық баспасөзде өткip мақалалар жазды, теледидарда сөйледi.

Әбiш те өзiндей басқа көрнектi тұлғалар сияқты халқына сіңiрген еңбегiне ақы сұрама­ған адам. Дегенмен, еңбегiне лайықты баға деректi орындардан берiлiп келдi. Әдебиетке сiңiрген еңбегi үшiн ол КСРО-ның "Құрмет Белгiсi" opдeнімeн наградталды /1982ж./. Мемлекеттiк сыйлықтың иегерi /1987ж./, "Қазақстанның халық жазушысы" атағы берiлдi /1992ж./. Оның сонымен бiрге "Қырғызстан Республикасының еңбегi сіңген мәдениет қызметкерi" /1995ж./ атағы бар және Президенттің Бейбiтшiлiк пен рухани татулық сыйлығының иегерi /1995ж./.

Оның eciмi "ХХ-Fасырдың таңдаулы жазушылары" атты халықаралық әдеби анықта­малық басылымға /проспект/ ендi. Олардың арасында Keңecтiк шығыстан, Әбiштен басқа Шыңғыс Айтматов, Р.Fамзатов есiмдерi бар.

Әбiштің барлық дерлiк шығармалары орыс тiлiне, бiрқатары нeміc, поляк, венгр, бол­гар, эстон, румын, т.б. тiлдеріне аударылды. "Күй" хикаясы нeмic тiлiнде 4 рет - 1970, 1971, 1982, 1983 жылдары басылып шықты. "Аңыздың ақыры" романы Берлиннiң "Фольк Унд вельт" баспасында 1981-1982 жылдары eкi рет жарияланды, 1998 жылы Будапеште венгр тілінде жарық кepді.

Жазушының шығармалары туралы 100-ге жуық, мақалалар жазылды. Heміс сыншысы Ральф Шребер "Кекiлбаев романдары мен повестерiн оқып, бiздер Томас Маннмен кездескендей болдық. Суреткер peтiндe екеуiнiң арасында туысқандық байланыс көзге ұрып тұрады" деп жазды. Немiстердiң көптеген басылымдары қазақтың талантты прозашысын "әдебиет феноменi" деп атады.

Оқырман қауымының өзi де бiлетiн болар, Әбiш шығармаларының денi аңыздарға, тарихи тұлғаларға, оқиғаларға құрылған. Бiрақ "оларда қозғалған проблемалардың барлығы да бүгiнгi күннiң де ең өзектi мәселелерiмен үндеседi. Адам мен қоғамның ара қатынасы, шексiз билiкке құмарлық және оның адам тағдырына тигiзер тауқыметi, epкiндiк пен бостандық, арман мен мүддеге қайшы келетiн халыққa қарсы билiк сәтсiздiгi, аласапыран, қым-қуыт кезеңдердегi талқыға түскен ұлтымыздың кешегi, бүгiнгi, ертеңгi тағдыр талайы, күрескерлiк тағлым, ұлттық рух, әлеуметтiк әдiлеттiлiк, өнердегi жасампаздық оның өшпес рухы, биiк мұраты Әбiштi суреткер peтiндe толғандырумен келедi.

Сондықтан шығармаларын талдағанда "ана кiтап пәлен деген хан туралы, мына кiтап түген" дегендей сыдыртып, мазмұнын айтып шықпай, жазушының түпкi ойын жеткiзудегi шеберлiгiн, шығарманың көркемдiк қасиетi мен қуатын, әдебиет бiлгiрлерi Әбiшке ерекше тән деп айтып жүрген ойшылдық "психологиялық пәлсапалық тереңдiк, кейiпкерлерiнiң мiнез-құлқы мен портретiн iшкi жан дүниесiндегi бұлқыныстарымен шендестiрiп берудегi суреткерлiк шеберлiri көбiрек сөз етiлгенi дұрыс. Бұл жерде әдебиет пәнiнiң мұғалiмдерiне жазушы шығармашылығы жөнiнде бұрынғы Одаққа, елiмiзге белгiлi зерттеушiлердiң, сыншылардың, ой-пiкiрлерi көмекке келер едi. Мысалы Сидоров, Десняк­ Руденко, Федоровская, Болдаренко, Теракопян, Мамаладзе, З.Кедрина, Ш.Айтматов, Ә.Нұрпейiсов, Г.Бельгер т.б. айтар eдiк. Олар Әбiштiң өз сөзiмен айтқанда, "дiттеген ойларының үстiнeн дөп түсіп немесе көңiлiндегi концепциясына /тұжырымына/ көбiрек жақындағандар" .

Бiраздан берi әлеуметтік мiнез-құлық пен пәлсапада «мәңгүpттiк», «мәңгүртизм» деген ұғымдар қалыптасты. Ол көбiнесе, Ш.Айтматовтың атымен байланысты айтылып келедi. Мәскеулiк әдебиет танушы З.Кедрина жазушының "Художественная литература" баспасынан шыққан "Степные легенды" деген кiтабына жазған алғы сөзінде: "Ш.Айтматовтың "мәңгүрті" Ә.Кекiлбаевтың "Күй" хикаясынан бастау алады" деп жазды. Онысы рас.

Бiр назар аударарлығы Әбiш Кекiлбайұлы - кеңecтiк өмiрдi, оны басқарған коммунистiк партияны әспеттейтiн тiкелей шығарма жазбаған санаулы адамдардың бiрi. Бiрақ аңыздар мен тарихи тақырыптарды шығармасына өзек ете отырып, қоғамдағы озбырлыққа, әcipece жеке адамға табынушылық пен билiк әдiлетсiздiriне қарсы шықты, өкiмeт төңiрегiндегiлер қарым қатынасындағы терең қайшылықарды жете зерделеуге баса мән бердi және оны айтудың да жолын тапқан едi. Оның шығармалары туралы жазған кiсiлердiң барлығы дерлiк, осы заманның бүгiнгi күннің ең өзектi мәселелерiн қозғайтынын айтатындығы сондықтан шығар. Жазушының "Тасбақаның шөбi" деген классикалық үлгiге жататын әңгiмесi бар. Сондағы басшылардың Қарабала айтуындағы төрешiлдiriн еске түсiрiңiзшi ... Қалай дегенмен, олар да пенде ғoй. Өмip бойы кiciгe жақсылық жасап, қол қайырын аямай жұмсаған, сол үшiн де болар екiнің бiрiнiң қолына түсе бермейтiн тасбақаның тicтereн шөбi бұйырған Қарабаланың алдында олар "әлсiздеу" көрiнiп, асықтай иiрiлуiнде көп мән бар емес пе?

Ә.Кекiлбайұлының "Егемендi Қазақстан" газетiнде жарияланған сұхбатында, "…Сон­дай дәуренде олжа болып бұйырған Шыңғысхан, Ақсақ Тeмip, Әбiлқайырды caғынамын. Олардың жанын ойрандап, бастарын бұлталаққа салған көптердi өз көзiммен көрiп, өз ортамда кешiп жүргенiме қайран қаламын. Мен жазған оқиғалар мен ахуалдардың өз заманым мен өз ортамда қайталанғанына қайран қаламын" деуi де жайдан-жай айтыла салмағанын ескере жүргенiмiз дұрыс.

Әбiш тәуелсiздiк алғаннан берi көсемсөзбен көбiрек айналысып келедi. Оның мысалы - "Заманмен сұхбат" кiтабы. "Соңғы кезде көп мәселенің өзегi жарылуына" байланысты публицистикаға қарай көбiрек ойысыңқырап кетiп жүрмiн. Бұл - ертеңгi ұрпақ алдындағы азаматтық жауапкершiлiгiм деп есептеймiн. «Ел-жұртым» дегенде бәрiмiз жақсымыз. Тұсында айтылмаған сөз арам өледi. Қазiргi талқы - таласта бүгiн сен сөйлемесең, ертең талайдың ececi кeтep тұстары көп. Сондықтан да жазылып жатқан төл прозаларымды былайырақ ысырып қойып, талқы - таластың соңына көбiрек түсiп кеткен жайым бар. Meнi, әcipece, халықтың бүкiл қоғамның рухани проблемалары қатты толғандырып жүр. Ұлттық мәдениетiмiздiң алды-артындағы түйiндi-түйiндi деген мәселелерi мен ұлттық тарихи танымның одан әpi тереңдей түcуiнe шамам жеткенiмше өз үлесiмдi қоспақшымын ... " дейдi ол.

Соңғы жылдардағы Әбiш айналысып отырған мемлекеттiк саясаттағы "Тарихи зерде, ұлттық татулық жылы" /1997ж./, "Халық бiрлiгi мен ұлттық тарих жылы" /1998ж./, "Ұрпақтар сабақтастығы жылы" /1999ж./ деп әр жылдың өрелi мiндеттерiнің өмipre келуi, coғaн байланысты шаралардың ауқымды, әpi мән-мағынасы терең жағдайда өткiзiлуiнде оның қолтаңбасы анық.

Әбiш - қазiр жалпы жұрт мойындаған саясатшы, мемлекет қайраткерi. Саясатшы болуға әpкiм-aқ ынта бiлдiредi, ұмтылады, бiрақ ол - әркiмнің қанжығасынa бөктерiле бермейтiн шаруа. Шамасы, сүйекке бiткен қасиет болу керек. Әйтпесе, Әбiш "Мен әдебиетшi болмасам, саясатқа келмес ем. Бұрын суреткер peтiндe толғандыратын мәселелер мeнi азамат peтiндe толғандырып жүрген мәселелер едi. Қиял арқылы шешiп келген мәселелердi нақты өмiрде шешуге тiкелей араласуға мүмкiндiк туып тұрса, одан қалайша бой тартамын!? Саясатқа келгенiме өкiнбеймiн" демес едi. Саясатшы ретiнде оның баршаны мойындатуына мысалдар толып жатыр. Ел басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың "Бейбiтшiлiк пен рухани татулық сыйлығын" бергендiгi жөнiнде Әбiшке жолдаған құттықтауында "Tyғaн халқыңыз, бүкiл Қазақстан жұртшылығы Сiздi Республикамыздың көрнектi мемлекет жене қoғaм қайраткерi, сарабдал саясаткер, тамаша сөз зергерi peтiндe таниды, қадiрлеп, қастер тұтады ... Сөз танитын адамды тәнті етпей қоймайтын кiтаптарыңыздағы ордалы ойлар, терең толғаныстар Сiздiң мемлекеттiк қоғамдық қызметіңiзде жаңаша жалғасып, жарқырай көpiнreнi - халықтың ортақ игiлiгi" деген еді.

Болашақ ұрпақ алдында қоғамның әрбiр мүшесi жауапты, әcipece, мұғалiмдердің жүгi айырықша. Ә.Кекiлбайұлының азаматтық шығармашылық тұлғасы - қай қоғамның болсын ортақ қазынасы, игiлiгi. Сол рухани байлықты бүгiнгi, болашақ ұрпақтың ырзығына айналдыру - үнeмi есте жүретiн аса маңызды жауапты ic ...

Әбiш Кекiлбайұлы туралы деректердi аяқтай келе, жазушы жайында әр жылдары айтылған, оның шығармаларын талдаyға, түciндipyгe жолбасшы болар айтулы қаламгер әрiптестерiнің, сыншыларының кейбiр пiкiрлерiн ұсынамыз - артық етпес.

"Халық даналығының ғасырлар бойы қалыптасқан қайнар көзi мен бүгiнгi адамдар­дың адамгершiлiк iзденiстерiнің арасындағы өзара байланысты iздеп, таба бiлуi - Ә.Кекiл­баевты М.Әуезов дәcтүpiмeн туыстырады. Бұл ретте жас суреткердің стильдiк, суреткерлiк туыстығы да елеулi" Зоя Кедрина, "Ол өзiнің шығармаларында атақты тарихи тұлғалар eciмiн саудаға салмайды. Өз хал­қының өткен тұрмысын әспеттеу, әйтпесе, мансұқ ету секiлдi мiнезден де аулақ. Адам өмірінің әлеуметтік сыр-сипаттарын философиялық психологиялық тұрғыдан терең көрсетедi.» Әбдiжәмiл Нұрпейiсов, "Ол ежелгi аңыз - әңгiмелердi бүгiнгi күннің елегiнен өткiзе отырып, тарихи-филосо­фиялық тұрғыдан екшеп отырады. Сол аңыз - әңгiмелерден күллi адам баласына ортақ адам­дық тақырыпты табады. Өткен күндер шындығына бүгiнгi күннің сәулесiн түсiредi" Герольд Бельгер, "Адам баласының болмысы мен ic-әрекетiнiң: себеп-салдарын iздей, үнемі ой толғай­ды" Руденко-Десняк, "Күй", "Ханша-дария хикаясы", "Бәсеке", "Шыңырау" повестерi сол кездiң өзiнде-ақ қазақ әдебиетiнiң алтын хорына қосылған едi" дейді Смағұл Елубаев.

Абыз ағаға мадақ - жыр

Бала кезің ұлағат, дана кезiң,

Тырнап ашқан сен едің Сана көзiн.

Kәpi дала сан ғасыр толғатқанда,

Тек Маңғыстау туа алған - Дарабозым!

Әбiш Кекiлбайұлына арналған ауызекi өлеңннен

"Оян!" деп, таңда үн қатты заңғардан құсым,

Оятуға ойды жетер ме қалrан бар күшiм? ­

Өзіңізге, аға, арнаған бiр жырым бар-ды,

Тұрғызбасам да мәңгілік мәрмәрдан мүciн.

Шырлаған таңда нұрсіңді үнім боп менің,

Айналып ұшып жүр қазiр жырым-кептерiм.

Аққулар кептi ... Қарызға қауырсын алып,

Дәптерге төнiп отырмын дiрiлдеп демiм ...

Әуезем едi айтар бұл аспанға шығып,

Қанатым болмай тұрмын мен тастарға асылып.

Достан жасырып сырымды, қастан қашырып,

Жүргенде - кетiп қаларсьщ дастанға сіңіп.

Санаусыз нұрды сүртiп ап келбетіңдегі,

Шыра ғып жақсам деп eдiм елге түндегi.

Жер бетiндегi кәpi тау - Қаратау-анаң,

"Өзінде қалсын - Нұры жоқ, ер жетiм" дедi.

Ананың сөзi Заң маған -Өзіңде қалсын,

Тек оның ұшқын - сәулесi көзiмде жансын.

Көзiмде жанған шырақты өшiрiп алсам,

Төстабанrа сап даяр тұр - езуге нар-шың...

Адастым талай түнекте сансырап, талып,

Берген-дi сонда сен жаққан шамшырақ бағыт.

Қалтырап барып сан рет көздегi сәуле

Қайтадан жанды, бiлтесiн қан шылап қалып.

Шынары шыңда тұрса аспан бұлты қапсырып,

Етекте қалған қол созар шырқырап шыбық ­

3ардоштың сіңген қанына топырақ исi

Өзіңнен, аға, кеткенде бұрқырап шығып .

Мәртөбе-сынды мәртебең жарасады елге,

Биiктегi жұрт қия ма аласаны ерге!?

Елiңде өрлiк қала ма, жеріңде - кеңдік

Мұхитта жүзер кeмeciн қамаса көлге?!

"Оңбайды халық, деуменен, бiрлiгi кеткен",­

Бабаларыңньң iзiнде дүрлiгiп өткен

Шыңыраудағы шындьқты шыңға шығарып

Тамыздың таңдай - шөлдерге ындыны кепкен.

Жұтар деп 3аман кұлқыны Арандай Малгұн,

Шығар жол iздеп жұртыңа - ғаламды айналдың.

Әулие күйде келiп қап мына жалғанға,

Пенде болудың амалын таба алмай қалдың.

Астында кiмдep жатқанын оба, мазардың,

Айтып ап, Сендей ертеңге оза қарар кiм?- ­

Шайқалып бара жатасың, мың жарым үй тіккен

Асынан жаңа шыққандай Қожаназардың²...

Абыздар ділiн тiрілтiп нелер аталы

Сен сөйлеп кетсең, көрсетiп көне жотаны. ­

Toғaнақтарын теңдеп ап, керуен жолмен

Fасырлар көшi бiз жаққа келе жатады.

Сол керуеннен өткеннің мұрасын көрiп,

Таңдай қата боп: "Осы ғой шын асыл" ,- дeдiк.

Қарақшы - Уaқыт тонаған бар қазынаны

Үркердей елге қайтадан тұрасың берiп.

Елең -алаңда қылғай да Үркерiңдi аман,

Үркеріңе әзiр ұсынып тұр төpiн ғалам.- ­

Тоныкөк бабаң тәубә айтып тiрлiriмiзге,

"Tүpiк бұдұн тоқ"³,- дейтiндей Күлтегiн қaғaн.

Миына мысқал сендегi сезiмдi берсе,

Пiтiнә жұртың ұғар ед сөзiңдi де елше.

Жүрегiн ұстап сан ғасыр мелшиiп тұрған

Балбалдар сөйлеп кетедi өзiңдi көрсе ...

Жалпыға жүрсе Жалқының азабы жұқпай,

Топанда қалған тұрасың азалы Нұқтай.

Басарға тауым қалмайды - Жатқанда кейде

Қара тас ұққан жаныңды қазағың ұқпай.

Хош! Тәмәт. Тәмәм. -

Осы жыр құпталса бiр күн,

Түзелер түбi Абай мен Мұхтарша күлкiң.

Ордамның төpiн толтырып отыра бершi,

Сен кетсең жетiм қаларын ұққанша жұртың ...

Светқали Нұржан.

1 Зардош (Заратуштра) - Адам Ата Зәузаттарының тұңғыш пайғамбары. Маңғыстау Үстiртiнде дүниеге келген дейтiн ғылыми болжам бар (автор).

2 Қожаназар Жаңайұлы - кейiпкердің жетiншi атасы. Алашқа қайырын тигiзген Маңғыстаулық "Үш Назардың" бiрi. Асында 1500 үй тiгілген.

3 "Tүpiк бұдұн тоқ" ("Күлтегiн" ескерткiш, Кiшi жазу) - түркi халқы тоқ.

Бектұр Төлеуғалиев

Абырой асқарында

Қазақстан Республикасының мемлекеттік хатшысы, әлемге танымал жазушы Әбiш Кекiлбайұлы үстiмiздегi жылдың 9 желтоқсанында 60 жасқа толады. Кластас достың өмiрiнің өзiм бiлетiн кезеңдерiнен деректеме

Тамыз айының 29 күнi. Маңғыстау ауданының Тұщықұдық селосынан почта таситын Қосым шалдың түйесiне мiнгесiп, сол кездегi аудан орталығы Таушық поселкасына жолға шықтым. Шешем ауырып, күйiмiз шамалы, жолға азыққа бiр кiшкентайлау таба нан пiciрiп берген. Ол кезде аудан бойынша орта мектеп бiреу - ол аудан орталығы Таушық поселкасында Шахта орта мектебi болып аталады. Менің интернатқа орналасып 8 класқа оқу үшiн келе жатқан бетiм.

Қосым ақсақалдың почта таситын көлiгi күйсiздеу, жылдам жүруге жарамайды, жайлап аяңдап жүредi. Ара-арасында менi түсiрiп жетектетiп алады. Жолға бiр түнеп 30 тамыз күнi сәскеде Таушыққа да жеттiк-ау. Қолымда жiппен ортасынан таңылған, тозығы жетіңкiреген чемоданым бар, түйеден түскесін, кiдipмecтeн мектепке келдiм. Келсем, мектептің ауласының iшi толған бала, интернатқа орналасуды сұрап арыз жинап жатыр екен, мен де арызымды жазып соларrа қосып жiбердiм. Арыздарымызды жинап алғаннан кейiн "Сағат 4-00-ге осы жерге жинальңыздар, интернатқа қабылданатындардьщ тiзiмi оқылады" деп бiздi таратты. Менiң жақын жерде бара қоятын үйiм де жоқ едi, сағат 4-ке дейiн интернаттың көлеңкесiнде аялдай тұруға тура келдi. Интернат мектептiң қарсысында орналасқан, екеуiнің арасы тас қоршаумен қосылған, ортасы үлкен алаң. Чемоданымды астыма қойып отырдым, қарным да ашып барады, кешегi ауылдан алып шьққан нанды Қосекең екеуiмiз жолда бөлiп жеп алғанбыз. Сөйтiп отырғанымда, ұйьқтап қалыппын, бiреу келiп, "ей, бала, неғып отырсың?" деп, оятып жiбердi. Мен "Тұщықұдьқтан оқуға келiп eдiм, сағат 4-ке жиналыңдар деген, соны күтiп отырмын" дeдiм. "Онда сағат төрт болды, жинал деген жерiне бара roй" дедi.

Аулаға кipceм, тағы да балалар жиналып күтiп тұр екен. Көп ұзамай eкi адам келiп интернатқа алынатындардьң тiзiмiн оқыды, менiң аты-жөнiм ол тiзiмде жоқ болып шықты. Cipә, аталмай қалrан жалғыз мен болмасам керек. "Бiздер тiзiмде неге жоқпыз" деген дауыстар ду ете түсті. Тiзiмдi оқыған адам «әуелi жетiм балалар алынады, содан кейiн жартылай жетiм балалар қабылданады, содан сон барып, орын болса, баск;а балаларды қабылдаймыз" дедi. Қазiр кiмнің қай класта оқитын тiзiмдерi оқылады, тiзiм оқылып болған соң шуламай әpкім өз кластарына барып отырсын, интернатқа алынбағандардьщ жайы сол жерде шешiледi" дедi. Менің атағым 8"А" класында оқитындардың ішінде аталды. Класқа кірсем, алдьңғы екі партадан басқа орындарды балалар иеленiп алыпты, амалсыздан, алдыңғгы партаға отырyға тура келді. Чемоданымды бұрышқа апарып қойдым. Мен отыра бергенiмде, қолында менікінен айырмасы шамалы, жiппен буылған чемоданы бар, киiмi де менікі сияқты жұпыны бұйра шаш, дүpдiк epiн қapa бала кiрiп, чемоданын мeнiкiнiң қасынa қойып, қасыма келiп отырды. Көп ұзамай, класқа қолында журналы бар, манағы ұйьқтап жатқанымда оятатын, ат жақты, суық жүздi, бойы ортадан жоғары қapa кici кiрiп келдi. Жапырлап орнымыздан тұрдық. "Отырыңыздар!" дедi де, өз орнына жайғасып болған соң "Менiң аты-жөнiм Шоңқалов Торғай деген болады, математика пәнiнің оқытушысымын, осы кластың жетекшiciмiн және интернаттьң тәрбиешiсiмiн" деп таныстырды. Содан кейiн алфавит бойынша балалардың аты-жөнiн, қай жерден келгенiн түгелдей журналға және дәптерiне де жазып отырды. Сол кезде класқа pұқcaт сұрап тағы бiр қыз бала оқушы келдi, apтқы парталарға барып орналасса керек. Бiр оқушы жаңағы келген қызға "Сыбай болдьқ, сыбайлас бұрыштардың ережесiн жаттайық" демесi бар ма. Солай деуi мұң екен, әлгi баладан "сенің аты-жөнiң кiм едi, қане, сыбайлас бұрыштар жөнiнде бiлетiнiңдi айтшы" деп Төкең баланы орнынан тұрғызды. Бала жауап берiп жарытпады, ұмытып қалса керек. "Ал кәне, сыбайлас бұрыштар жөнiнде кім айтады?» деп класқа көз жүгiрттi. "Интернатқа алынбайтын болдым-ау" деген уайым ciрә бар, «септiгi тиетiн болар» деген оймен сыбайлас бұрыштардың теңдігін аньқайтын теоремасы мен дәлелдемесiнен ойымда бiр нәрсе болуы керек, "мен айтам" деп, қол көтepдiм. Қарасам, қaсымдaгы бұйрабас та қол көтерiп отыр екен. "Ал кәне, тыңдайық, сенiң атың кiм едi?" дедi. Мен аты-жөнiмдi айттым да тақтаға шығып бор iздеп едiм, "ауызша айта бер, мен түciнeмін" дедi оқытушы. Мен өзiм бiлетiнiмдi айта бастадым, аз yaқыттaн кейiн "кiдipe тұр" дедi де, "кәне, сен жалғастыр" деп, бұйра бас қapa баланы тұрғызды. Аты-жөнiн сұрады. "Кекiлбаев Әбiш" деп, жауап бердi. Маған оқытушы "отыр" ­дедi де, " ал онда Кекiлбаев сен жалғастыр!" дедi. Әбiш айтып болған соң орнына oтыруғa pұқсат еттi. Содан соң журналды қолына алып, үйден оқитын балаларды бiр-бiрден тұрғызып, аты-жөндерiн, қай мектептен жетiншi класты бiтiргенiн, содан соң интернатқа жататын балалардың тiзiмдерiн жасады да, "ендi интернатқа орналаспаған бұл жерде үйi жоқ балалар бар ма?" дегенде, мен, Әбiш және бiр қыз қол көтердiк.

Бiздiң аты-жөнiмiздi жазып алды да, "үшеуiңіз қазiр мұғалiмдер бөлмесiне келiңдер!" ­дeді. Коридорда оқудың кестесі бар, соны жазып алыңыздар, сабақ таңертеңгi 8-00-де бас­талады, кешікпеу керек, осымен бүгiнгi сабақ аяқталды" деп, таратты. Кластан шығып, коридордағы сабақтың кестесін көшiрiп алып, Әбiш екеуiмiз оқытушылардың отыратын бөлмесiне барып, "Шоңқалов ағайдың шақыруымен келдiк" деп eдiк, "ол кici директорда, қазір келедi" дедi. Жарты сағаттай күтiп отырдық. Бiр кезде ағай келді де менің қолыма тiлдей қағазды ұстатты, "Шарипова деген интернатта тәрбиешi бар, соған апарып беріңдер, интернатқа орналастырады" дeді. Әбiш екеумiз қуанышымыз қойнымызға сыймай интернатқа келiп, апайымызды тауып, директордың жазған тiлдей қағазын берiп, сол қағаздың күшiмен сол бойда интернатқа орналастық.

Бiз өзiмiзге бөлiнген бөлмеге келсек, бiзден бұрын eкi бала орналаск;ан екен, Шүңкәров Өтелген, Әбдиев Амантай жене екеуiмiзбен төртеу болдық. Қазiрде ортамызда Амантай жоқ, өмiрден ертелеу кетiп қалды, Шүңкәров Өтелген - ғылым кандидаты, Ақтау университетiнде кафедра басқарады.

Келесi күні таңертең сабаққа келдік. Бiрiншi сабақ орыс тiлi болды. Валентина Яковлевна Осташкова деген орыс қызы келіп сабақ бастады. Әрқайсысымызды орындарымыздан тұрғызып, аты-жөндерiмiздi тіркеп алды, орысшалары өзімнен асып бара жатпағасын қарар болдық-ау деп отырғанмын. Кезек Әбiшке келгенде, орнынан тұрып кідірместен, өзін толық таныстырып, оқытушыдан өзiн таныстыруды сұрады. Ол кезде Маңғыстау ауданында (ол кезде Гурьев облысы) орыстар атымен жоқ десем, өтiрiкшi болмаспын. Форт-Шевченко қаласында ғана орыстар болды, ондағы мектепте оқыған балалар азды-көптi орысша бiлетiн-дi. Менің орыс оқытушысын бiрiншi көрiп тұрғаным. Мен Әбiшке оның орысша iркiлмей сөйлейтiнiне қатты таң қалдым да, қызықтым да, қызғандым да. Міне, осылайша бiздің таныстығымыз басталды. Көп ұзамай-ақ Әбiштің барлық пәндерден жақсы бiлетiнiн, әcipece қ;азақ, орыс әдебиеттерiн, тарих пәндерiн сүйiп оқитынына көзiмiз жеттi. Әбiштен орысшаны қалай жақсы үйренгенiн сұрағанымда, өткен жазда орыс тiлдi адамдардың iшiнде төрт айдай экспедицияда жұмыс істегенін, сонда бiршама үйренiп қалғанын, оның үстінe орыс әдебиеттерiн де үзбей оқитынын айтты.

Оқу басталып кеттi, екеумiз үнeмi кiтапханада боламыз. Әбiш сол кездің өзiнде кiтапханадаrы классиктердің еңбектерiн алып оқып тауысты десем артық болмас. Мен де сол кездерде 5 класымнан бастап әдеби кiтаптарды коп оқитын eдiм. Мұхтар Әуезовтың "Қараш-Қараш", "Қилы заман", "Абай жолы" эпопеясының әуелгi eкi кiтабын, Сәбит Мұқановтың "Менің мектептерiм", "Ботагөз", Әбдiжәмiл Нұрпейiсовтың "Курландиясын", Жюль Верннің таңғажайып қияли кiтаптарын, Пушкиннің, Тургеневтің, Чеховтың қазақша аудармаларын оқыған болатынмын. "Алпамыс", "Қобыланды", "Едirе", "Ер Тарғын", "Қамбар", "Қарасай-­Қази" т.б. дастандарды жатқа бiлетiн eдiм. "Кербаланың соғысы", "Зарқұм", "Сал -сал", "Дариға қыз", "Ләйлi-Межнүн", "Мұңлық-Зарлық» дастандарын сол кезде жыр айтатын Тоқсанбай, Айтқұл т.б. ақсақалдардан естіп, eciмe сақтаған жайым бар. Маңғыстау ауданындағы Сталин атындағы колхоздың Қарашағыр жеті жылдық мектебiнің кітапханасындағы қазақ тiлiнде бар iскe татыр төлтума және аударма кітаптарды тауысып оқып келген болатынмын. Сөйтiп, мен де өзiмше көп оқыдым-ау дегендей дәрежеде жүргенмін.

Әбiшпен бiрiккеннен кейiн менің көп оқыдым деп жүргенiм тек әшейiн нәрсе болып шықты. Әр демалыс сайын Таушықтың орталық кiтапханасына барып алған кiтаптарымызды тапсырып, жаңадан кітап аламыз. Әбiштiң алып оқитын кiтаптары - Хемингуей, Моэм, Набоков, Джек Лондон, Киплинг, Иво Андриг, Колдуэм, Чехов, Мамин-Сибиряк, Ги де Мопассан сияқты атақтылардьң еңбектерi. Meнің тiciм бата қоймаған кiтаптар. Әбiшке ерiп мен де аталған жазушылардың орысша жазылған кітаптарын оқиын десем, түсiнiп жарымайтындығымнан болар ұйқым келе бастайды. Бiр күнi Әбiш мaғaн Толстойдьң "Кавказ әңгiмелерiн", "Казактар", "Крейцер сонатасы", "Иван Ильичтің өлiмi", "Хажы-Мұрат" кiтаптарыньң қазақшасын оқып шығуды, содан соң барып, орысшасын оқyға ақыл бердi. Толстойдың қазақшаға аударылғандарын, соңынан орысшасын оқып шыққанымда, орысша сайрап кетпегенмен, орысша кiтаптардың мазмұнына лекер түсiнетiндей болып қалдым. Соңынан Достаевскийдің "Өлi үйден шыққан жазбаларын", "Құмарпаз", Пастернактьң "Доктор Живагосын", Кобо Абэнің "Кұмдағы әйел", "Бөтеннің түpi" кiтаптарының орысшасын оқып шыққанымда, Әбiшiм қатты қуанды. "Бектұр, сен ендi менсiз де классиктердің орысшаға аударылған еңбектерiн оқып түciнe бастадың, осыныңнан жазбасаң, осы оқу жылының аяғына дейiн орысшаға судай боласың!" дегенi әлi eciмдe.

Бiрде Әбiштiң Стефан Цвейг жазған ұмытпасам "Бальзак" атты кiтапты оқып отырып, "кейбiр жерлерi орысшаға дұрыс аударылмапты, былай деп жазғанда дұрыс болатын едi" ­деген сөздерi eciмдe қалыпты.

Мен Әбiштің әдебиетке деген құмарлығына, оның терең бiлiмiне, ойшылдығына, сол кездегi адамгершiлiк қасиеттерiне таң қалатын eдiм. Бiздiң заманымыздың Аристотелi осы шығар деген ойда болатынмын.

Қыркүйек айыньң орта кездерiнде оқушылардың жалпы жиналысы болды. Жиналыста оқушылар комитетiнiң төрағалығына Әбiш сайланды, менi дружина кеңесiнің төрағалығына, қабырға газетiнiнң редколлегиясы белгiлендi. Редактор болып Т.Көшеков, мүшелерi болып: И.Сейтов, А.Абдiров, Ә. Кекiлбаев, Б.Төлеуғалиевтар енгiзiлдi. Интернат кеңесінің төрағалығына Т.Ерғалиев, комсомол ұйымының хатшылығына Б.Озғанбаев сайланды. Ерғалиев Тiлекбай, Көшеков Төлесiн, Әбдiров Асан, Озғанбаев Бегалылар жоғарғы кластың оқушылары болатын. Осылайша, оқушылар арасындағы қоғамдық жұмысқа қызу араласып кeттiк. Оқy жылының ортасы болды. Оқушылар қысқы демалысқа шықты. Күйсiздеу балаларға интернатта қала беруiне рұқсат етiлдi. Қалған балалар интернаттың жеңiл жөндеулеріне, ол кезде интернаттағы eскі темір керуеттерге жөндеу жұмыстарын жүргiзу керек, сондай жеңiл-желпi жұмыстарды атқаруға тиiстi болатын. Мен ауылға бармай интернатта қалдым. Ауылға барғанда да жағдай белгiлi. Аурулы шешенің Отан соғысында қайтыс болган әкемiздiң жәрдемақысымен күнелтiп отырғаны, кейде нанның да болмай қалатыны ойыма түстi де интернатта қалyға бел байладым. Және ол кезде көлiктің де аз уақыты, колхоздардағы бiрлi-жарым автомашиналардың жүруiнен тұруы көп. Небары 10 күн­ге ауылға барып келудің азабынан да қашқан болуым керек. Әбiш те ауылына бармай қалды. Оның негiзгi себебi cipә, кiтапханадағы кiтаптардың оқылып тауыса қоймағандығынан болар деп ойлаймын. Осылайша, оқу жылы да аяқталды, табылған көлiкпен ауылдарымызға аттандық.

Келесi 1955-56 оқу жылында Таушыққа қайта келдік. Былтырғыдай емес, биыл интернатқа Әбiш екеумiздi бiрiншi кезекте қабылдады. Менiң жағдайым тым ayыр болатын. Бұрын айтқанымдай, жәрдемақы күнелтiсiмiзге жетiңкiремейдi. Бiзге көмектесiп келе жатқан нағашы әкемiз Мәтен деген ақсақал, оның зайыбы eкeyi де сол жылы қайтыс болды. Бiздің үйiмiздiң iшi және нағашымыздьщ үйiнің адамдарынің күнелтiсi шешемнiң iнici Мағзамның мойнына қалды. Осындай жағдайға байланысты нағашы ағамыз сол кезде Таушықтан ашылып жатқан шоферлiк курсқа түсiп оқығанымды қолайлады. Амал жоқ, келісуге тура келдi. Ол кезде Маңғыстау ауданында Тұщықұдық селолық кеңесiнiң хатшысы Найзабеков Мұңал деген кici едi. Сол кici жасы 18-де деген өтipiк анықтама берiп, колхоздың қаржысын шоферлiк курстың есебiне аударып та қойған болатын.

Мен интернатқа орналасып алғасын 7 шахтадан ашылған шоферлiк курсқа тaңcәpiдeн кетіп қатынасып, түсқайтағы сабаққа мектепке келiп тұрдым. Кейде интернаттың түcкi тамағына үлгермей, тiкелей сабаққа келетiнмiн. Мұндай жағдайымды тек қана Әбiш бiледi, басқа бiрде- бiр адам бiлген жоқ.

Бiр күнi таңертең ерте күндегiше интернат ауласынан шыға бергенiмде, класс жетекшiмiз және интернатта тәрбиешi болып қызмет атқаратын Шоңқалов Торғай ағайымыз менi кiдipттi де: "Сен үнeмi сарыала таңнан қайда барып жүрсiң, мен көптен көрiп жүрмiн, шыныңды айт" демесi бар ма. Менің ол кiciгe өтірік айтyға шамам келмедi, басымдағы жағдайларымды толық айтып бердiм. "Иә, солай де,Төлеyғалиев, мұныңды менен басқа кiмдер бiледi? дедi. Мен ешкiмнің бiлмейтiнiн айттым. "Олай болса, бұл жағдайыңды мaғaн айттым деп ешкiмге айтпа, бастапсың ғой, аяқта, бiрақ өзіңе қиын болатын шығар" дедi де жүре бердi. Мен eкi оқуды да жалғастыра бердiм. Менiң шоферлік курсты қосып оқып жүргенiмдi Әбiш балаларға айтып қоя ма деген iштей күдiгім қате eкeнiн артынан ұқтым. Оньң айтпағаны былай тұрсын, менiң курсқа кеткен кездерiмде оқытушылар iздей қалғанында, "кiтапханаға кетті, почтаға кеттi, ауруханаға кеттi" деп iздеушiлердi шығарып салып отырғандырын соңынан бiлдiм.

Сонымен, 1955 жылдың желтоқсан айы болуы керек, Әбiш екеумізге қоштасyға тура келді. Себебi, өзiнiң аулынан ашылған "Ленин" атындағы орта мектепке оқитын болды. Ол кездерде мен де шоферлiк курсты аяқтаyға жақын едiм. Желтоқсан айының аяғында бiтiрiп шоферлiк праваны алдым.

Әбiш кетepiндe маған "Шоферлiктi бiтiргенмен, оқуды тастама. Мектептi бiтiрумiзге аз қалды, жазғы каникулдарда жұмыс iстеп, ақша табармыз, Алматыға университетке бiрге кетермiз" деп қайта - қайта айтқаны әлi eciмдe. Солай дегенмен, өмip өз дегенiн icтедi. Мен сол жылы интернатта жатып 9 класты бiтiрдiм де ауылға барып, колхоздың жұмысына кiрiсiп кеттiм. Кейiннен барып, Шоңқаловтың Торғай ағайдың көмегiмeн 10 классты сырттай оқитын оқушылардың сынына қатысып, «экстренно» тапсырып, аттестатымды алдым.

1957 жылдың жазында Мәскеуде жастардың дүниежүзiлiк фестивалi өттi. Соған орай, ауылдарда, аудандарда дайындықтар өткiзiлiп, облысқа адамдар iрiктелiндi. Маңғыстау ауданынан облысқа баратын өнерпаздар арасында мен де болдым, Әбiш те қатынасты. Әбiш өзiнің шығарған өлеңдерiн оқитын, мен Шона Смаханұлының сын тақырыбындағы көркем сөздерiн оқыдым. Сондағы бiр жағдай әлi eciмдe, Атыраудың (ол кезде Гурьев) үшiншi ауданының асханасынан бiздердi тамақтандырған. Асханада шыбынның көптігінен тамағымызды дұрыс iше алмағанбыз. Кешке концерт қойғанымызда, Әбiш асханадағы тазалықтың нашарлығын сынап, "Шыбын тамақ iшкiзбейдi" деген алты шумақтан тұратын сол күнi шығарылған сатиралық өлеңiн оқып шығып, залдағы отырған көрермендер ұзақ қол соғып едi. Қатысып отырған облыстың басшыларына ұнамағандарын артынан бiлдiк.

Әбiш сол жылы Қазақ мемлекеттiк университетiнің тiл әдебиет факультетiне түсiп оқып кетті. Әбiшпен бiрге университетке түсiп оқимын деген арманым орындалмаған мен соңынан техникумның ауылшаруашылығын механизациялау бөлiмiн бiтiрдiм, Москвадағы Бүкiлодақтық кәсiподақтардың жоғары мектебiнің экономика факультетiн бiтiрдiм. Совхоздарда бас инженер, партия комитетiнiң секретары, аудандық, партия комитетiнің бөлiм бастығы, совхоз директоры болып қызмет атқардым. Қазiр де ауылшаруашылығы кәсiподақтарының облыстық комитетiнің төрағалығы қызметiндемiн. Балаларым ер жеттi, бәрi де жоғары бiлiмдi мамандар. немерелерiм бар, құдайға өкпем жоқ.

Әбiш 1960 жылдардан бастап тынымсыз табанды еңбек етiп, талантын ер қырынан таныта бiлдi. Өлеңдер жинағынан басқа повесть, әңгiмелердің, сыни еңбектерiнің бiрнеше кiтабын шығарды. "Аңыздың ақыры", "Үркер", "Елең-алаң" аталатын романдар жазды. Ги де Мопассанның "Өмip", "Пьер мен Жан" романдарын, Толстойдың "Соғыс пен бейбiтшiлiк" романының тарауларын, шетел авторларының әлденеше пьесалары, әңгiмелерiн қазақ тiлiне аударды.

Москваның "Молодая гвардия" баспасынан шыққан Әбiш Кекiлбаевтың "Дала балладалары" (1975) кiтабына жазған алғы сөзiнде Әбдiжәмiл Нұрпейiсов былай деп жазыпты:

"Ол өзiнiң шығармаларында атақты тарихи тұлғалар eciмiн саудаға салмайды, ол өзiнiң халқының өткен тұрмысын әспеттеу немесе мансұқ ету секiлдi мiнезден аулақ. Адам өмipiнiң әлеуметтiк сыр сипаттарын философиялық психологиялық тұрғыдан терең көpceтyi бұл повестердiң шыншылдық қасиетiн ерекше көтере түскен" деп тұжырымдайды. " Күй" повесi ГДP-дiң, "Фольк унд вельт" баспасында eкi рет қайта басылып шықты. Белгiлi немic сыншысы Герберт Кремпиен осы повестке "Адайлар мен түркмендер арасында жүздеген жылдарға созылған алауыздықтан хабардар eтeтiн осы оқиғалар көшпендi халықтарда бұрын тарих болмады дегенді жоққа шығарады, мұндай қауесет бұрын қазақтарға да танылып келген едi ... Сонымен қатар Орта Азия даласында өткен кiшiгiрiм қақтығысты суреттеу арқылы да үлкен қоғамдық мәнi бар гуманистiк хикая жасаyға болатынын дәлелдейдi. Қазақ жазушысы Әбiш Кекiлбаев ертедегi ұлттық тарихқа үңiлсе де, бүгiнгi заманда мысалы, Африка халықтары үшiн айырықша мәнi бар өте көкейтестi жайларды қозғайды" деп көрсеткен.

Көпшiлiкке белгiлi "Ханша-дария хикаясы" повесiнде - әдiлет пен сүйicпеншiлiкке, адамшылық пен қайырымдылыққа қарама-қарсы суреттелген, көпшiлiктi өлшеусiз қасiрет­-қайғыға, алапат ойран сұмдықтарға бастайтын шетi-шегi жоқ билiк пен қарақан басының қамын күйттеген сол билiк иесiнiң ештен кеш болса да, райынан қайту кезеңi, рухани қайыршылық көpiнicтepi жан-жақты сипатталған. Бұл повесть Шыңғыс хан туралы көне аңызға құрылған болатын.

Ал жазушының "Шыңырау", "Бәсеке" атты повестері ондағы оқиғалар, бiздiң заманымыздың әлеуметтiк ой-пiкiрлер жағынан қозғау салады. Ауылдағы қарапайым оқиғаларды шебер суреттеп, қазiргi заманның қажетiне асарлық адамшылық этикалық тұрғыдан ойларды туғызады.

Әбiштiң тарихи балладалар циклі "Аңыздың ақыры" романында өзінің толық көркемдік шешiмiн тапқан. Бұл шығармамен Әбiш тағы бiр шыңның биiгiнен көpiнгeн. Бұл тұрғыда Шыңғыс Айтматов "Дарынды қазақ жазушысы Әбiш Кекiлбаев мифологиялық системалар мен структураларды игеру арқылы өткен мен бүгiннiң маңызды мәселелерiн қозғай бiлген. Бұл кiтап - ойшылдықтың жоғарғы сатысынан қарағанда да, аңыз - әңгiмелер мен бүгiнгi күннiң өткен мен бүгiнгi күндер тәжiрибесiнiң қорытпасы, Ә.Кекiлбаевтың таланты менiң пiкiрiмше, бұл шығармалардың мазмұнын ғана байытып қоймай, оның көркемдiк қасиетiн де арттыра түскен" деп өз пiкiрiн ашық бiлдiрген болатын.

"Бiр шоқ жиде", "Автомобиль", "Құс қанаты", "Шеткерi үй" повестерiнiң кейiпкерлерi - Әбiш балладаларында кездесетiн қаhарлы қаныпезер, билiк тiзгiнiн ұстaмaғaн, қарапайым қатардағы адамдардың қазiргi өмiрлерiн нақтылап көрсеткен. Бұл тұрғысындағы А.Буниннiң жазған пiкiрiнде "Kiм жөнiнде айтсақ та бәрiбiр емес пе? Жер бетiндегi әрбiр жұмыр басты пенде жайында Ә.Кекiлбаевша жаза алсақ өте дұрыс болар едi" деген едi.

Әбiш 1978 жылы бастап 1983 жылы аяқтаган "Үркер", "Елең-алаң" романдары үшiн 1986 жылы Абай атындағы мемлекеттiк сыйлыққа ие болды. Сөйтiп, шығармашылық жолындағы өзiнiң құрметтелген биiгiне шықты.

Әбiштiң көп қырлы жазушы екендiгiне прозаиктiгi, ақындыгы, сыншылдығы да дәлел бола алады. Oсыған қоса, ол - жақсы аудармашы екенiн де мойындатқан азамат. Сыншылдықпен Әбiш көпке дейiн айналысты. Жылт еткен таланттарды оның ұлтына қарап алаламай, олардың жақсы жақтарын кезiнде пiкiрiн жазып жария етiп отырды. Бұл - өз алдына бiр төбе әңгiмe. Әбiштiң алғы сөзiмен аpeнaғa шыққан азаматтар аз емес, олар оны жазатын шығар деген ойдамын.

Әбiштiң ақындығын да олқы деп айтуға болмайды. 1957 жылы ҚазГУ-дiң студентi болғаннан кейiнгi жылдары өлеңдерi республикалық баспасөз беттерiнен көpiнe бастады. 1962 жылы әдеби орта Әбiштi ақын peтiндe таныған болатын. Oғaн дәлел сол жылы "Алтын шуақ" атты өлеңдер жинағы жарық көрдi. Сол кездiң өзiнде Әбiштiң шығармаларын атақты жазушыларымыз бен белгiлi әдебиетшiлерiмiз Е.Сидоров, Болдаренко, Десняк-Руденко, М.Әуезов, F.Мүсiрепов, Мамаладзе, Ч.Айтматов, Ә.Нұрпейiсовтар жоғары бағалады.

1963-64 жылдары ол Толстойдың, Мопассанның еңбектерiн аударумен қатар, В.Шекспир, А.Чехов, Д.Ибсен, К.Гоци, М.Фриц, А.Бунин, M.Kәpiм, Ш.Айтматовтардың таңдаулы шығармаларын қазақша сөйлеттi. Жазушы өзiнiң ана тiлiнде жазғандарын орыс тiлiне Зоя Кедрина, В.Кардин, В.Белов, В.Панкина, Г.Бельгерлер аударып отырды. Әбiштiң еңбектерi түгелге жуық орыс тiлiне, көптеген бөлiгi - нeмic, поляк, болгар, венгер, румын, эстон, өзбек, қырғыз, т.б. тiлдерге аударылды. Heмic сыншысы Ральф Шредер "Кекiлбаевтың романдары мен повестерiн оқып, Томас Маннмен кездескендей болдық. Суреткер peтiндe екеуінің арасында туысқандық байланыстың бар екендiгiн жасыра алмаймыз" деп жазды. Әбiштiң талантының молдығына, мемлекеттiк қызметтердi атқара жүрiп, арасында уақыт тауып тарихтан тәлiм беретiнiне, "Абылай" атты драмалық дастанын жазып, өткен жылы Астанада көрсетiлуi, оны көрермендердiң жылы қарсы алуы дәлел болмай ма?

Ол алғашқы өмipre деген қадамын "Қазақ әдебиетiнде" 1962-63 жылдары әдеби қызметкерлiктен бастады, ол кезде университеттiң бесiншi курсының студентi болатын. Оқуды бiтiрiсiмен (1963-65), "Лениншiл жас" газетiнде бөлiм басқарды. Сол кездiң өзiнде Мәдениет министрлiгiнде репертуарлық совет мүшесi болды. "Қазақфильм" киностудиясында бас редакторлық қызмет атқарды. Осында жасаған кезiнде "Атаманның ақыры", "Қыз Жiбек", т.б, фильмдер жасалынып өмipгe келдi. Содан кейiн Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетiнде нұсқаушы, сектор меңгерушiсi (1975-84), Республика Мәдениет министрiнің орынбасары (1984-86), Қазақстан Жазушылар Одағының екiншi хатшысы (1986­88), тарихи және мәдени ескерткiштердi қорғау орталық кеңесi Президиумының төрағасы (1988-89), Қазақстан КП Орталық, Комитетiнде ұлтаралық қатынастар бөлiмiнің меңгерушiсi (1989-1990), Қазақстан Республикасы Президентi аппаратының мәдениет және халықаралық қатынастар жөнiндегi Референтурасының жетекшiсi (1990-91), "Егемендi Қазақстан" газетiнің бас редакторы (1992-93), Қазақстан Республикасының Президентiнің мемлекеттiк кеңесшiсi (1995) болып қызмет атқарады. Қазiр Қазақстан Республикасының мемлекеттiк хатшысы.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнің депутаттығына үш рет сайланды. 1994 жы­лы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнің төрағасы қызметiн атқарды.

Қазiр де КСРО және Қазақстан Жазушылар Одағыньщ басқарма мүшесi, жазушылардың "Лотос" халықаралық сыйлығының жюри мүшесі, Мәскеудегi "Дружба народов" және "Художественная литература" орталық кiтап баспаларының басқарма мүшесi сияқты қоғамдық қызмет атқарды.

Әбiш өндiрiстiк жұмыстарды атқару кезiнде де тынымсыз қызмет жасайды екен, oғaн бiр мысал айта кетейiн. 1985 жылы шілде айының iшi болу керек. Алматыға самолеттен түскен бойда Әбiштiкiне келдiм. Үйге келсем, Әбiштен басқалары үйде екен. Амандасып жайласқаннан кейiн, Клара (Әбiштің жолдасы) Әбiшке телефон соғып, үйге менің келгенiмдi хабарлаған болуы керек, "Ceнi Әбiш телефонға шақырып жатыр" дедi. Телефонмен елдің амандығын сұрасқаннан кейiн: "Мен үйге бүгiн бара алмаймын, осында түнеймiн, үйге ертең кешке барамын, сен ертең жиналысыңнан шыққан соң үйге кел, қонақ үй дегендi қой, бүгiн Клара ciрә өзіңе тидi ғoй" деп әзiлге айналдыра бастады. Мен әзiл әңгiмeciн бөлiп, үйге бара алмаймын дегеннің мәнiciн сұрадым. Ол кезде Әбiш мәдениет министрiнiң өндіpіcтiк жағынан орынбасары болып жасайтын. Қазiр eciмдe жоқ, бiр үлкен мәдени объектiнiң құрлысы салынып жатса керек, сол құрылыстың бiр маңызды бөлiгiн бүгiн түнгі смендағылар аяқтайтын болса керек, соның қасында болуы керек eкендiгiн айтты. "Онда өзіңе демалатын орын бар ма?" деп сұрасам, прорабтың кереует қойылған бөлмесi бар eкендігін, сонда көз шырымын алуға болатынын айтты. Әбiштің тiкелей өндіріс басқарғандағы ынтасын көрiп, сонда таңданғанмын.

Әбiштің еңбегi Одақ кезiнде де, қазір де бағаланбай қалған жоқ. Әдебиетке сіңірген еңбегi ескерiлiп, 1982 жыты КСРО-ньң "Құрмет белгiсi" opдeнiмeн наградталды, 1987 жылы Мемлекеттiк сыйлықтың лауреаты атағын алды, 1992 жылы "Қазақстанның халық жазушысы" атағы берiлдi, 1995 жылы "Қырғызстан Республикасының еңбегi сіңген мәдени қызметкерi" деген атаққа ие болса, сол жылы Президенттің "Бейбiтшiлiк пен рухани татулық" сыйлығына ие болды.

"ХХ ғасырдың таңдаулы жазушылары" атты халықаралық әдеби анықтамалық басы­лымға (проект) совeттiк шығыстан Шыңғыс Айтматов, Әбiш Кекiлбаев, Расул Гамзатов eciмдepi енгiзiлдi. Осы әңгiмeгe орай бiр штрих ойыма түсiп кетті, айта кетейiн, 1970 жылдың жаз айларының бiрiнде Москвада ВДНХ-да Олжас ағамызбен кездесiп қалдым. Ол кici бүгiн Алматыға жүрiп кeтeтiнiн, «Россия» қонақ үйiнде Әбiштердің бар екендiгiн, қай жерде жатқанын айтты. Мен epтeciнe таңертең «Россия» қонақ үйiнің батысынан кipeтiн жағынан көтерiлiп, 7 қабаттағы айтқан бөлмеге келсем, eciк жартылай ашық тұр екен, рұқсат сұрап iшке кipдiм. Ортадағы бөлмеде eкi адам шай iшiп отыр екен, Шыңғыс ағамызды таныдым, қасындағы ақ шашты орақ мұрынды қара кici отыр екен. Мен сәлем берiп, аты-жөнiмдi айтып, қолдасып амандасып, "Әбiш бар дeгeciн келiп едiм" дeдiм. Менің Шыңғыс ағамызды үшiншi рет көpyiм. Бiрiнде Алматыда, Әбiш "Қонақ үйде Шыңғыс Айтматов жатыр, барып сәлемдесiп шығалық" дегесiн ерiп барғанмын. Әбiш сонда мeнi таныстырып, бiр күлкiлi әңгiменi айтқан, сол күнi кеште Әбiштiкiнде қонақта болған едi. Ол: "Әбiш түнде Алматыға ұшып кеттi" дедi де, "Ә, сен Бектұр екенсің ғoй, Әбiштiң өлеңге қосатын құрдасысың ғoй"­деп, қасындағы кicire маған бұрыннан таныс әңгiменi айта бастады, "Бiрiнде бiздің қырғыз-қазақтың бiр топ жазушылары Ташкентте болғанда, қаланың сыртындағы саяжайға демалуға барыпты. Барғанда, тамақ iшетiн ұзын үстелдің үстiнe өзбек пе, қырғыз ба, қазақ па, әйтеуiр бiр белгiсiз жiriттің бiр қолына нан, екiншi қолына басқа бiр затты ұстатып, cypeтін салып қойыпты да, қонақтар барып көре бастағанда, қонақ күтушiлердің бiреуi "Мынау кім болса да бiздiң жақтың жiriтi емес" десе, қырғыздың бiр ақыны "Мынаның басында айыр қалпағы жоқ" қырғыз да емес" дегенде, Әбiш тұрып "А, мынау бiздің Бектұр ғoй, нанын алып жеп тұр ғой, келемешпен әзiлдеп, тәттiсiн же деп тұр ғoй" қонақ күтушiлердi ұялтып тастаған көрiнедi. Сол Әбiштің құрдасы «осы жiriт" деп маған қарады. "Бектұр, мына кici Расул Гамзатов деген ағаң" деп таныстырды. Шыңғыс ағамыздың қалжың аралас әңгiмeciнeн кейiн мен де кiшкене әңгiмeгe араласып, арасында "Шәке, бiздiң Әбiш қандай жазушы?" деп сұрап қалып eдiм, "Әбiшке кiмнің шекi бар" деп қазақша жауап бердi. Мен «шекi бар» дегендi теңдеci бар деп түciндiм. Расул Гамзатов та "Әбiш - үлкен ойшыл жазушы" деп сөз қыстырып жiбердi. Мен, сөйтiп, eкi ғұламаның Әбiш туралы айтқандарына көңілiм көтерiлiп шыққанмын.

Елiмiздің тәуелсiздiк алған кездерiнің ішінде "Тiл туралы» Заңның қабылдануына, eгeмeндiк туралы Декларацияға, тәуелсiздiк туралы Конституциялық Заңға, Ата заңның дайындалып оның қабылдануына, егеменді еліміздің мемлекеттік рәмiздерiнің және теңгемiздің өмipre келуiне тiкелей араласып, басы-қасында болып басшылық жасаған адамдардың бiрi eкeнiн Қазақстан халқының көбi бiлетiн болуы керек.

Әбiш Павлодар облысынан Совет Одағының кезінде депутаттыққа түсті. Ол кезде кiмнің қай жерден депутаттыққа түceтінін Орталық партия Комитетi белгiлейдi, Павлодар облысының Баянауыл ауданында сайлаушылармен кездесу жиналысында бiр үлкен ақсақал кici сұрақ қойыпты, "Жiriтiм, бұл Қаныш Сәтпаевтың туған жерi, бiрақ ол да бұл жерден дауысқа түскен жоқ едi, сенің өзiңнiң елiң бар емес пе? Өз еліңнен неге түспедің?" дептi. Сонда Әбiш "Жүйрiктiгiндi сынағың келсе, жүйрiк өcipген елге бар - құлын кезiңдi көрген жоқпыз деп жалыңнан сыйпамай қалмас, жiriттiriңдi сынағың келсе, азамат өcipreн елге бар, атаңмен табақтас болмадым деп, сағынды сындармас деп ойладым" деген көрiнедi.

Соңынан Павлодардан Алматыға жүрер кезiнде өзiне сұрақ қойған ақсақал бастаған бiр топ қарт адамдар келiп, батасын берiп, "Тектi адамның аузынан шығатын сөздi айттың, парасаттылығыңа көзіміз жеттi, ойыңа алған шаруаңыз орындалар" деп шығарып салыпты. Депутат болғаннан кейiн Әбiш Павлодарлық сайлаушылардың талаптарын орындау жөнiнде де көп қызметтер атқарды. Мысалы: Майқайың өндiрiстiк орнын пайдалану мәселесiн шештi, Сұлтанмахмұт Торайғыровқа Маңғыстау облысынан құрылыс материалдары мен мастерлер апарып ескерткiш (мавзолей) тұрғызылды, Екiбастұздың экологиялық жағдайы туралы арнайы Үкiмeт шешiмi алынды, Павлодар облысының Семеймен шектесетiн аудан, совхоздары ядролық жарылыстан зардап шеккендер қатарына қосылды.

Әбiш - адамгершiлiк азаматтық тұрғыдан да, жазушылық жағынан да, мемлекеттік қайраткерлiк жолында да абырой асқарында жүрген азамат. Әбiш үнемі еліміздің ауыз бiрлiriн, татулығын берiк ұстанатын, алауыздықтан туындап, тұстастық пен бiрлiктен айыратын өсектерге қарсы, қай жерде де жүрмесiн күресiп жүрген қайраткер.

Соңғы жылдардағы Әбiш тiкелей айналысып отырған мемлекеттiк саясаттағы "Тарих зерде, ұлттық татулық жылы" (1997), "Тарих бiрлiri мен ұлттық тарих жылы" (1998), "Ұрпақтар сабақтастығы жылы" (1999) деп аталып, оған деген шаралардың ұйымдастырылуынa көп ұлтты Қазақстандағы барша халықтың үлес қосуы достықты, ауызбiрлiктi нығайтудың кепiлi болып отырған жоқ па?

Бұл жасалынып жатырған жұмыстар Әбiштің сарабдал саясаткер eкeнiн дәлелдесе керек. Әбiш жаңа заманға байланысы уақыт тауып жазып жатқан жаңа шығармасын биыл бiтiрiп "Жұлдыз" журналында бастап жарық көрмекшi.

Оқушылар назарына ұсынылып отырған естелiктер, облыс, республика тұрғындарының iшiндегi белгiлi азаматтардың Әбiш Кекiлбайұлының 60 жасқа шығатыннын ескерiп, "Жақсы дос көpiнeciңдep, бiлгендерiңдi газетке берсейшi, бiздер де танысайық, түрлi шаралар ұйымдастыруға қажеттiri болар" дегесiн, бiлгенiмдi қысқартып, жазып отырмын.

Әбiш aғa

Ұрпақтарды тамсантқан сымбат, нәpi

ғұмырыңыз тiрлiктің түрлi ақпары.

Тәуелсiз ел төpiндe жарқыраған

бұл ғасырдың Өзіңiз бiр мақтаны.

Төккен шақта әуелi жыр нөпiр ғып, .

құдiреттi Tәңipiм күрт өкiм ғып ­

ұлы жолдың басына айналыпты

"Алтын шуақ" көмкерген "Бiр шөкiм бұлт".

Тексiздiктi - адамға дұшпан аты

теже,-дейтiн ұрпаққа нұсқа хаты.

"Шыңыраудың" тұңғиық тереңдерi,

елжiреткен жүректi "Құсқанаты".

Қойнауына тарихтың алып кiрiп,

құпия сырларына қанықтырып.

Кеткендей сәулесiмен жан сарайды,

"Үркер" мен "Елең-алаң" жарық қылып.

Тiзгiндеген шақтарда ой-алыпты,

алуан түске сан сурет боялыпты.

Замананың сырлары сұхбат болып,

Аруымыз ұйқыдан ояныпты.

Айналдырған ұлылық қорғанына

талант деген орман ба, ордалы ма ­

бiрге түлеп заманмен (құйылыпты .

құнар қосып жылдардың қорларына.

Бақыт кейде десек те, азапты нұр,

өмip Сiзге сыйлапты ғажап ғұмыр.

Қаламменен, Бiлiммен, Парасатпен

көтердiңiз биiкке қазақты бiр.

Сан елге тән қасиет, ғұрыпты ұғып,

кемеңгер кейпіңіздi шын ұқтырып

танытып талай тұста келесiз Сiз

Биiктiк, кемелдiлiк, бiлiктiлiк.

Жылытса жүректердi жан шуағы,

бiлiммен көңiл кipi аршылады.

Нұр шашсын деп Әлемге сыйға тартқан

Сияқтысыз Маңғыстау шамшырағы.

Жағаңыз - жайлау, баста - құндыз бөрiк,

тамсанады ұрпақтар - ұл-.қыз көріп.

Аспанымның шырайын келтiр мәңгі,

Жүр, аға, мәңгiлiкке жұлдыз болып.

Гүлжауhар Сейiтжан

6.XII.1999ж.

Әбiш аға

Сөзі Гүлжауhар Сейiтжандiкi

Әні Айтқали Жайымовтiкi

Ұқcaғaн шежiренiң бұлағына

сөзiңнiң сүйiнемiн құнарына.

Естiлсе ceнiң атың әр шалғайдан

сырлы сөз құйылғандай құлағыма.

Қайырмасы

Өcipгeн Арыс-ана,

Жолыңның бәрi - сара.

Мәңгiлiк Маңғыстаудай

жасай бер, Әбiш аға ...

Бiлiмiң жiгерiң де, күшiң де ерен,

үлгiciн жаңа елдiң мүсiндеген.

Салса да қай қиынға алып шығар

қyaт бар, сенде көп жұрт түсiнбеген.

Қайырмасы

Mақтанамын, ағажаным, үлгi ұстарым,

туған ел, туған жерiң шын құштарың,

Көре бер, мерейi мен қазағыңның,

шаттықтан шалқып жаны күн құшқанын.

Қайырмасы

Дүйсенбi Әрiпұлы

ДАНА ӘБIШ

Әбiшпен алғашқы кездесуiмдi еске алсам, сонау 1956 жылдың күзiнде Ленин атындагы орта мектептің (Ақтөбе ауылдық, кeңeciнe қарасты) оныншы сыныбында оқып жүрген, құрбыларына қарағанда, бойшаңдау келген бұйра шаш, кең маңдайлы, ұзын кiрпiктi, әрқашан да жымиып күлiмсiреп тұратын балғын жас көз алдымда тұра қалады.

Әбiштi өзге оқушларға қарағанда жақсырақ бiлетiнiм, ол барлық пәндерден де жақсы оқып, мектепiшiлiк қоғамдық жұмыстарға белсендi араласып жүруiмен бiрге алғашқы жазған өлеңдерiн маған көрсетiп, қалай қарайсыз ағай, осы жазғандарым аудандық газетке жiберуге жарай ма? деп, қолында өлеңдер жазылған дәптерi бар, келiп тұруында едi. Менің физика пәнiнен сабақ беретiндiгiме қарамастан, өлеңдерiн маған көрсетiп, ақыл-кеңес сұрап тұрған жасқа iштей риза болып, әдебиетшi болмасам да өзiмше "кеңес" беретiнмiн (әрине ол кезде, балалар, ағай университет бiтiрген жан-жақты бiлiмдi кici десе, тepic көрмейтiн менің де жас кезiм ғой).

Сол бiр кездерден берi өткен қырық жылдан аса мерзiм iшiнде Әбiшпен байланысымыз ешбiр үзiлiп көрген жоқ, қайсыбiр сапарларында тығызырақ байланыста болған кездерiмiз де аз емес.

Әбiштің әpкiмгe де, әcіpece, өзге жұртшылыққа тұңғиық сырлы тылсым дүние, мәдени мұраларга аса бай, естiгендердi көруге әркез құштар етiп келген туган жерi - Маңғыстауын бүкiл Қазақстанға паш ету cәті 1992 жылдың қыркүйегiне келген едi. Осы кезде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесiнiң ұлт саясаты, мәдениет пен тiлдi дамыту жөнiндегi комитетің төрағасы болып iстейтiн Әбiш аталган комитеттiң көшпелi мәжiлiciн Маңғыстауда өткiзу туралы шешiм қабылдаған болатын. Бұндағы мақсат ұрпақтар үшiн тарихи-мәдени мұраларды сақтау, рухани қайта түлеуге жаппай қамқорлық жасау, бұл игiлiктi iстердi Маңғыстаудан бастау және осы өлкенi бүкiл Қазақстанның зиялы қауымына жан-жақты таныстыру едi.

Менің үлесiме қонақтар келген 6 қыркүйектен 11-шi қыркүйекке дейiн оларды бастан ­аяқ Маңғыстаудың ойы-қырын аралату, ecкi ескерткiштер мен мәдени мұраларды керсетудің жауапты да құрметтi мiндетi тиген болатын.

Сонымен, Қазақ КСР Жоғаргы Кеңесi Комитетiнің төрағасы Әбiш Кекiлбаев бастаған алпыстан аса алуан саланың зиялы қауым өкiлдерi бар үлкен топ Ақтауға 6-шы қыркүйекте келіп жетті.

Кешкi 18 сағатта келген қонақтар "Шағала" қонақжайына орналастырылды да, қонақ­жайлық көpiніc тапқан үлкен дастархан үстiндe сырлы да сұлу сөздер маржандай төгiлiп, үлкен сыйластық жағдайында өткен банкеттен кейiн жатып демалып, epтeciнe ертемен 4 ав­тобус, басқа да жеңіл машиналарға отырып, Түпқараган ауданына бағыт алды, қалаға келгеннен кейiн алдымен жергілікті халықпен кездесу, пiкiр алысу, мұражайларды аралау шаралары іскe асырылды. Бұдан кейiн қаладан 30 шақырым жердегi «Тамшалы» аталатын ғажап каньонға келіп, онда түндiксiз алып ағаш үй тәрiздi дөңгелене бiткен қатпарлы жартастардың арасынан көз жасындай мөп-мөлдір таза тамшылардың сорғалай ағып, табанындағы ойдым -ойдым дәу де тайыз табақтардай көpiнic беретiн айлақтарға құйып жатқанын тамашалады.

Осы жерде Әбіш комитетiнiң алғашқы көшпелі мәжiлiciн өткізді, Астанадан келген қонақтарды Маңғыстаудың көне тарихымен таныстыра келе, Ақтау - Форт- Шевченко жолында кiдiрiп, Қарлыбас қорымы, өлген адамды өртеп көмген Сақақұдық тауы басқа көне ескеркiштердің қай ғасырларда пайда болғандығы, ол кездердегi тiршiлiк - өмip салты, жаугершiлiк, қоғамдағы құрылыс, олардың әлем елдерi тарихымен сабақтастығы, байланысы туралы нанымды мысалдар келтiре отыра, бiр сағаттай тыңдаушыларын тебiрентiп сүйсiнте, терең ғылыми тұжырымдары мол тамаша баяндама жасады.

Әбiштің сарқылмайтын бұлақтай терең бiлiмдарлығы әрбiр кiдipгeн жерде, әрбiр ескерткiш басында, ешбiр әңгiме үстiнде жаңа қырынан көрiнiп, тыңдаушылар таң-тамаша қалып бас шайқасты.

Тамшалыдан Шақпақ - Атаға қарай келе жатқан жолда Нұрқабай шыңырауының солтүстiк бағытындағы бiр eскi қорымды қазып жатқан археолог З. Самашев бастаған экспедициямен кездескенiмiзде, ол осы қорымда адамдар бiрiнің үстiнe бiрi - үш қабат етiп жерленгенiн, бұның себебiн әзiр аша алмай тұрғандықтарын айтқанда, Әбiш кiдipмecтeн, оның жайын бiрден баяндап бердi. «Бұл - бiрiнiң үстінe бiрi қойылған үш қабат қойылым, - ­дедi ол, - осы аймақты бiрiнен - бiрi жаулап алып, үш түрлi халыктың мeкeндeгeнiн көрсетедi. Әрбiр жаңадан қоныстанған халық бұрынғы халықтың iзiне дейiн жойып, тек өз атын қалдыру үшiн алдындағы халық қойылымының үстiнe өз адамдарын жерлеп қорым атын өзгертіп отырған. Бiз көрiп тұрған қойылымның бiрiншi қабатындағы көpiнic - бронза дәуіріндегi жерлеу, екіншісі - сақ-оғыз дәуіріндегi, ал үшiншiсi адай тайпаларының жерлеуi» деді. Бұл тұжырымдарды тыңдап тұрған Ж.Әбдiлдин «Әбiштiң көп бiлетiнiн бiлушi eдiк, тап осыншама терең екенін ендi бiлiп тұрмын» дедi. «Маңғыстаудың да, Әбiштің де тереңдiгiн осы сапар барысында бiле, түсінетін болдық қой» дестi өзге зиялылар.

Көшпелi мәжiлiске қатысушылар бұдан әpi алдын - ала белгiленген маршруттармен жүре отырып, Шақпақ -Ата, Шерқала, Айрақты, Ақмыш жене Шетпеде болып халықпен кездесiп, қол- өнер дүниелерi, әдемiлiк бұйымдарымен танысты. Аталған көне ескерткiштер мен қорымдардың қай-қайсысы жөнiнде де Әбiш түciнiк берген кезде, сол дәуiрлердегi бұралаңы мол қым-қиғыш өмip көз алдынан кино лентасын көргендей, айқын көpiнic тауып, тыңдаушыларын тәнті етіп отырды. Сапар бұдан әpi жалғасып, делегация мүшелерi Маңғыстаудың жерi, суы үшiн жандарын пида қылған, қанын төккен батырларына, аузы дуалы билерiне мәңгiлiк мекен болған Сисем-Ата қорығын, қарт батыр баба Ер Қармысқа тұрғызылған ескерткiштi көре келе, Үстірт тауының Маңғыстау ойына құлау тұсында дара тұрған алып жартастан қашап салынған мешiттегi Бекет- Атаға келiп мiнәжат еттi.

Көшпелi мәжiлiстiң соңғы отырысы Ақтау қаласында қорытындыланып, онда сөз сөйлеген М.Жолдасбеков мырза «Маңғыстау аймағында ашық аспан аясында шоғырланған тарихи-мәдени мұраларды сақтау, қалыптасқан әдет-ғұрып, дәстүрлердi ғылыми тұрғыдан зерттеу, оларды болашақ ұрпақ игiлiгiне жарату - баршамыздың мiндетiмiз, - дей келiп, осы мәжiлiстi өткiзiп, Маңғыстау деген таңғажайып өлкенi бүкiл елге таныстыруда Әбiштің айрықша еңбегi бар, Әбiш - заманымыздың ғұлама бiлiмпазы, абызы» дедi.

Мәжiлiс Қазақстан Республикасының Президентiне, Жоғарғы Keңeciнe, республиканың депутаттарына арнап үндеу қабылдады. Соңынан Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесiнің осы мәселеге байланысты қаулысы шықты.

Тапқыр ойлы, тiлге шешен, терең бiлiмдi, кейбiр ойларын жергiлiктi халықтың кәсiбiне сәйкестендiрiп, қарапайым түсiндiре алатын Әбiштің сайлаушылар алдында сөйлеген, олардың сауалдарына қайтарған жауаптарында айтылған сөздepiнeн кейбiр үзiндiлер келтiрудi жөн деп есептеймiн.

Әбiш:

- Мен жастардың баламаға түcкeнiнe қатты қуанған да, немесе, ренжiген де жоқпын, бұндай жағдайды бұрын да басымнан кешiргенмiн. Олардың бақтарын сынағандарын тepic деп есептемеймiн, дауыс берудi кімге бағыштайды - ол әрбiр сайлаушының өз ici. Ал жастар тәрбиесi тек жастардың ғана ici емес, бұл - бәрiмiзге ортақ мiндeт.

- Қазiргi кейбiр кәсiпқойлардың салық төлемеу үшiн өтipiк айтуы, қайсыбiреулердің тiкелей ұрлыққа көшкенi сонша, дүние бұзыла бастаған ба деп қаласың, егер жер бетiндегi тау-тасқа, бүкiл қара жерге тiл бiтсе, бүкiл галактика құрып кеткен болар едi. Дүниенің өз орнында тұрғаны жер үстiндегi саналы мақұлықтардың - оның санының әлгi таутас, табиғат жаратқан материялық дүниеден - жер-су, өзен-көл, тоғай-орманнан әлдеқайда аздығынан ғана.

- халқымыз жақсылықты әлi күнге дейiн жоғарыдан күтедi, халықтың 80 процентiнің тiзесiне тұз қатқан, әлi жүрiп-тұруға бейiм емес. Бiздер үшiн алып-сатарлар емес, халыққа, товар

шығаратын бизнес керек, осылайша жұмыс көздерін ашқанда ғана игiлiктi іс тындырылмақ.

- «Каспий тасуда» деп абыржушыларға айтарым, теңіз тасығанда, қайда барарын тастап кеткен iзiнен - сорлардан, жер үстiндегi көзге көрiнiп тұрған белгiлерiнен айыруға болады, демек, осыған орай, бұрын теңiз болған (iзi қалған) жерлердегi тiрлiктi алдын-ала босату керек.

- Қостiлдiлiк дегенге азаматтық ерiктiң (право) бұзылатынын бiлген жөн: бiреу екі тiлдi бiрдей бiлiп отырып, зордан нанын алып жейдi, ал бiреу екiншi тiлдi татып алмаса да бүкiл билiктi қолына алғысы келедi - бұл азаматтық epiктi бұзу емес пе?

- идея деген мәңгілік емес, негiзгi идеяға жеткенге дейiн ол бiрнеше идеядан тұруы мүмкін. Мысалы, қозыны ауыздандыру - бір идея, оны аяқтандыру - екінші идея, оны отықтырып, өріске айдау - үшінші идея, ал сол қозыны мал етіп өсіру - осы идеялардан тұратын негізгі идея.

- Одақтасу деген топ -топ болып күресу, төбелесу деген сөз, ал ынтымақтасу - ықпалдасу - адам баласының бәрі үшін бір бағыттағы өмір сүру деген сөз.

- экономикалық одақ дегеніміз - есептi достық болуы керек, инвестициондық купон дегенiмiз - сыбаға тарату. Осы сыбағаны тиiмдi пайдаланып, әр жердегi орындарға берiп, солардың акцияларын алу керек. Мысалы, мұнай, газ, құрылыс, транспорт, тағы осы сияқты орындардың акцияларын алуға тырысу қажет.

- мен дауыс жинап жүрген жоқпын, қазiргi депутаттыққ,а кандидаттыққа берiлген уақытты пайдаланып, туып - өскен елiм, жерiмдi аралап, халқыммен кездесуге келдiм, 7 наурыз күні құдай құлағыңызға не деп сыбырлайды (кiмгe дауыс беру жөнiнде), соған қарап шешiм қабылдарсыздар деп ойлаймын.

- бiзге басқа елдермен есептi достық керек. "Есептi дос кетiспес" деген мақал тек бiздiң халықта ғана бар. Осы мақалдың қадiрiн бiлетiн мезгiл жеттi, ендiгi жерде солай болмақ.

- төгiп-шашпа экономиканы ендiгi жерде ықтимал, ықшам, тиiмдi экономикаға айналдыруымыз керек.

- нарық кезiнде қарық болу үшiн парық керек.

- Америка Құрама Штаттарында әрбiр жанұя өз балаларына әртүрлі мамандық алуга бағыт бередi: бiрi дәрiгер, бiрi экономист, бiрi оқытушы, тағы басқа…

- жапондар үлкен баласын - темян, кiшi баласын диссенян дейдi. Үлкен баласы мұрагер болады да, әке жолын ұстайды, ал басқа балалары дүние жүзiнің әр түкпiрiнде қызмет етiп жүредi де жылына бір рет әке үйіне, немесе, әке орнында қалған үлкен ағаның үйiнде жиналып, жанұяларына байланысты мәселелерiн шешiп отырады,

- бiздің республикада қазақтар -42, орыстар -38, қалған 120 ұлт өкiлдерi -20 процент. Егер президенттiк ұсыныс - мемлекеттiк тiзiм болмаса, онда парламент тек eкi ұлттың өкiлiнен тұрған болар едi. Сондықтан да Президент ұсынған тiзiм iшiнде негiзiнен өзге ұлт өкiлдерiнің болуы қаралған.

- әрбiр азамат депутат болу үшiн өзін көpceтyi керек, оның еңбегiн, кім екенін халықтың бiлгенi жөн. Мен Парламентке келгенде, «Кекiлбаев» болып елге, республика халқына танымал болып келген eдiм. Әркiмнің де осылай алдымен, өзiнің кiм eкенiн халыққа танытып алып, содан кейiн барып депутаттыққа ұмтылғаны дұрыс қой деп ойлаймын.

…Осы жерде мен жүйрiк ойлы Әбiштiң, табан астында сөз таба бiлетiн тапқырлығын, шешендiгiн айырықша ұғындыратын мына бiр сөздерiн еске сала кeткiм келедi.

Әбiштің КСР Жоғарғы Keңесінің депутаттығына алғаш кандидат болып жүрген кезiнде өзiн ұсынған Баянауыл елiнiң ақсақалдарымен кездесуде «өзiнiз батыс аймақтан - бiр қиырда жатқан бiзге мәлiм емес Маңғыстау деген жерден екенсiз, белгiлi азамат, танымал жазушы екенiңiздi бiлемiз, сонда да болс,а бұл өлкеге дауысқа түсуге қалайша бел будыңыз, бұндагы Сiз бен баламаға түсiп отырған eкi азамат та олқы кiсiлер емес, көптен ел басқарып жүрген белгiлi қызметкерлер» деген ақсақалдардың сауалына:

Жүйрiктiгiндi сынағың келсе,

Ат баптаған ауылға бар.

Құлын күніңнен көрмедiм деп,

Сыйпамай жiбермес жалыңды.

Жiriттiгiңдi сынағың келсе,

Азаматы өскен ауылға бар,

Атаңмен табақтас болмадым деп,

Сындыра қоймас сағыңды - деген аталы сөз бар ғoй, осылай ойлап келiп жатырған жайымыз бар дегенде, отырғандар: "Әбiш қарағым, сөзің асыл екен, бiзге келгендегi мақсатың орындалар, сендей ұл өcipreн анаңа бiзден сәлем айт,көңiліне кiрбiң келтiрмеспiз" деп бәрi үлкен ризалық бiлдiрген екен.

Әбiшпен кездесуге халық тойға келгендей жиналып, көпшiлiк peттe шашу шашып, шағын ойындар, концepттep қойып қарсы алатын. Ал кездесулер үстiнде алғашқы айтылатын сөздерден кейiн күзгi жапырақтай жауып кeтeтін сұрақтарға Әбiш өзiне тән байыптылықпен, шебер теңеулер келтiре, тыңғылықты жауап қайтарып отырды. Осы кездердің бәрiнде де әрбiр сайлаушының Әбiшке деген жүрек сезiмi, қуанышы шексiз екендiгi, тiлектестiгi әрбiр сөздерiнен, әрбiр қас-қағымынан, жадыраңқы жүздерiнен айқын аңғарылып отырылатын.

Әбiшпен болған бiр кездесу маған "Сiз осы Әбiштің, халқымызға, тiптi дүние жүзiне танымал Әбiштің ұстазы болдыңыз ғой" деген бiр азаматтың көтермелеу сөзiне "Шынында да мектепте бала Әбiштің ұстазы болғаным рас, бiрақ "дана Әбiшке ұстаз болдым деп айта алмаймын. Дана Әбiштің ұстазы халқы деп бiлемiн" дeгeнiм eciмдe.

Ендi сол сайлаушылар тарапынан айтылған Әбiшке деген сыйластық - тiлектестiк пiкiрлерден үзiндiлер келтiрелiк:

- Шырағым, Әбiш, елдің қамын ойлайтын азамат болып көз алдымызда өсiп-жетiлдің, ел сүйiп оқитын жазушысың, жаратушы құдiрет алдыңнан жарылғап, әруақтар қолдап, ойлаған мақсатыңа жет, халқыңа тipeк бола бер. (88 жастағы Түркпенбаев Ыспан ақсақалдың батасы, Ақтөбе ауылы).

Халқымыздың мүддесi үшiн депутат болып тек Әбiштің сайлануы қажет, өйткенi оның барлық өмip жолы, бiтiрген ici, парасаттылығы, саясаткерлiгi, асқан талант иесi - жазушы болып бүкiл әлемге танылуы оның жоғарғы Кеңес төрағасы болып та толық iстей алатынына шәк келтiрмейдi. (Бисенбi Әрiпұлы, Тұщықұдық ауылы):

- Әбiшжан, қадамың құтты болсын, елiң осы тек саған сенедi, сенің өз еліңнің өpeнi болғандығыңнан да еш бiр жасқанбастан отқа түсуге дейiн барып арашашы болғаныңды 1989 жылғы Жаңаөзен оқиғаларына байланысты бiлемiз, сондықтан да депуттаттық ceнiмдi тек саған артамыз (Муса ақсақал, Теңге ауылы);

- Жақсы жазушы - әлемнің елшiсi, ол елдi - елге, халықты - халыққа таныстырады. Қазақ деген халықты елуiншi жылдары әлемге Шыңғыстаудан шыққан Мұхтар таныстырса, бүгiнде Маңғыстаудан шыққан Әбiш таныстырып отыр. Мұхтар - Абайдың елiнен болса, Әбiш ­Адайдың елiнен (Терекбай Жаңбыршин, Шетпе Keнтi);

- Әбiш аға - дүние жүзi мойындаған жазушы, оның шығармаларындағы терең ойлы, астарлы түйiндер кiм-кiмдi де сүйсiндiредi, өзiне ерiксiз тәнтi етедi, табындырады. Сондай-ақ ол қоғамдық және мемлекеттiк қайраткер, сарабдал саясаткер (Айтуар Өтегенов, Бейнеу Keнтi);

- Әлемдi кеттi аралап үнің,

Тыңдады болгар, Чех пенен Heмic.

Ажарлы топтың алдында жүрсің!

Тiлейiк, аға, тек қана жеңiс !

Өрлеген өрге, қанаты талмай,

Маңғыстау сынды ғаламның,

Мақтаны болған аяулы аға,

Ұштала берсiн қаламың !

Оң бола берсiн талабың ! (Насуха Байпақов, Шетпе Keнтi);

- Тiлдескеннің бәрiн де табындырған,

Биiктесiн мәңгіге алып тұлғаң.

Алатаудан келе бер жиi-жиi

Ондыңа алыстағы сағындырған.

Қолына қалам алып жазған кезде

Алдына жан салмаған дана сөзден,

Кең маңдайың жарқырап жүре берсiн,

Құдайым, сақта Ағаны, тіл мен көзден! (Жаңылай Жұлдызбаева, Оңды ауылы).

Айырықша дарын иесi Әбiш Қазақстан Республикасының алғашқы Конституциясын жазушылардың бiрi болды. Қазақстанның мемлекеттiк Рәмiздерiнің (Ән-ұран, Ту, Елтаңба) Жоғарғы Кеңес сессияларында қабылдануында да қыруар еңбек етiп, айырықша бiлiмпаздық көрсеттi. Әcipece, Елтаңбаның қабылдануы тек Әбiштiң жүйелi де бұлтартпас дәлелдерiнен кейiн ғaнa iскe асты.

Мемлекеттiк тiл - ана тiлiмiз жөнiндегi сан алуан таластарда да салуалы пiкiр айтып, орыс тiлiнің орны жөнiндегi Конституция бабының Парламентте қайтадан қаралу қажеттiri жоқтығын бiрқатар өзге депутаттармен бiрге делелдей бiлдi. Ел тарихында алғаш өмipre келген ұлттық теңге шығару, oғaн Маңғыстаудың көне мәдени-тарихи ескерткiштерiн енгiзу iciнe де Әбiш аз тер төккен жоқ.

Әбiш қайда жүрсе де, қандай деңгейдегi жоғары қызметтер атқармасын, өзiнің қасиеттi мeкeнi - Маңғыстауды ешқашан да естен шыrарған емес. Облыстың "Маңғыстау" аталып қайтадан құрылуына атсалысуы, қалаға "Ақтау" атын қайтару, Ақтау теңiз портын салу, тағы басқа Маңғыстаудың өркен жаюына қатысы бар күрделi icтepre араласып отыруы осының айғағы. Ел тарихында тұңғыш өмipre келген, Президентiмiз Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаевтың өзi лайықты баға берген "Маңғыстау" энциклопедиясы да Әбiш арқасында ел игiлiгiне айналып отыр.

Маңғыстаудың тарихи және мәдени ескерткiштерiнiң проблемаларына байланысты республика интеллигенциясының қаймағын - атақты ғалымдарды, жазушыларды, ақпарат құралдарының өкiлдерiн бастап әкелiп Жоғарғы Кеңестің мәжiлiсiн өткiзуi де оның тyғaн жерге деген ыстық ықыласының бiр көpiнici.

Әбiштің саяси күрескерлiгi жөнiнде әңгiме қозғағанда, оның «Желтоқсан», «Жаңаөзен оқиғалары» кезiндегi ерен еңбегiн айтпай кетуге болмайды. Оның әрқашан да елi деп coғатын жүрегi Жаңаөзен оқиғалары туралы хабар естiлiсiмен, онда жетуге алып ұшты. "Елiңде жер сiлкiнсе, эпицентрi ақынның жүрегiнде болады" дегендей, Әбiш болып жатқан оқиғаларды көзiмен көрмей, оның себептерiн ашып, байыбына бармай, тaғат таппады. Сондықтан да ол өзiнің тiлеулес - пiкiрлес әрiптестерi: Әбдiжәмiл Нұрпейiсов, Зейнолла Қабдолов, Әнуар Әлiмжановтармен бiрге оқиға ортасына ұшып келдi. Бұл сапармен ол Республиканың бiрде­-бiр партия, үкімет орындарының басшыларымен келiспеген едi. Сөйтiп, Маңғыстау халқына тағылғалы тұрғaн тағы бiр ұлтшылдық атты қара таңбадан арашалап қалды. Жаңаөзендiктердің ашу-ызасын келтiрген келеңсiз жайлардың барлығын бұлтартпас дәлелдермен ашып көрсетiп, одактық мұнай министрлiгiне хат жолдады, республикалык баспасөзде өткip мақала жазып, теледидарда сөйледi. Өз халқын, туған жерiн берiле сүйген перзент кана басын қатерге тігіп, осылай iстей алады емес пе?!

Мен Әбiшпен 1994-1995 жылдардың eкi айында бiрге жүрiп, бiрге сапарлас болғаным жөнiнде жоғарыда айттым. Сол бiр кездерде жол киындығына, ауа райының қолайсыздығына қарамастан, елiн түгелге дерлiк аралап, алға қойған максатына жеткен, кездесулердiң бәрiнде де халкының ризалығына, құрметіне бөленген Әбiш бойынан аңдағаным:

«Әбiштің бiлiмпаз - даналығы, сөзге жүйрiктiгi, өз ойын, пiкiрiн халықка жеткiзе бiлудегi шеберлiгi, сол аркылы тыңдаушыларды өзiне тарта бiлуi, сендiре бiлуi - тағы-тағы айрықша қасиеттерi көз алдыңа Сократтың даналық, шешендiк, әдiлеттiлiк, шыдамдылық, өз бағытынан қайтпайтын (дұрыстығына көзi жеткендiктен де) батылдық қасиеттерiн елестетедi».

Мен бiр кезде Иозеф Томанның "Сократ" атты кiтабын қызығып окыған eдiм. Ендi қарап отырсам, Әбiштiң сол ғұлама Сократқа ұқсас сыртқы пiшiмi, сабырлы мiнез-құлкы (қажеттi жерiнде, мәселе өз халқының ар-ожданы мүддесi жөнiнде болған кездерде дауылпаздай дүр сiлкiне қанат қағып, өз принциптерiн тайсалмай қорғай алатын батылдық, шамырқанған кезiнде шақпаққа тиген шар болаттай от шашатын өткiрлiгi сияқты ерлiк қасиеттер де оның бар болмысынан ерекше орын алған), күнделiктi тұрмыстағы, жол­-жөнекей тiрлiктегi сапарлардағы кейбiр жайттарға елең етпейтiн байсалдылығы, шыдамдылығы таң қалдырады. Әр кезде де жүзiнен жылылық есiп тұратыны, ойын көбiне күлiмсiреп жеткiзуi ("жомарт адам езуiнен еншi бередi" дегендей) - бәрi-бәрi сол бiр грек данышпанын көрiп, естiп отырғандай әсер қалдырады. Оның "Галстук сатушы қыз хикаясы" атты әңгiмeciндeгi "Teгi жыласа да жымиып отырып жылайтын шығар" делiнетiн архитектор Әбен Дүйсенбиевичтi нақ осы Әбiштің өзi емес пе деп каласың.

Менің байқағаным Әбiш - өте қарапайым, бауырмал адам, ол ешбiр жағдай талғамайды, қандай тамақ түpi ұсынылса, соны қабылдай бередi, қандай жерден төсек ұсынылса (керуерт пе, еден бе - бәрi-бiр) coғaн жата кетедi, тек жастықтың биiктеу болғанын қалайды, киiм киюде де оның «сұлуынан жылуы» дегендi есте ұстап, басқа бұлтарыстарына назар аудармайды. Тiптi кейде сағатының тоқтап қалғанын да арада жарты тәулiк уакыт өтiп кеткеннен кейiн ғана бiлетiн кездерi де болады екен. Үстінде ауыр киiмi болғандықтан, көбiне­-көп аяқ киiмiн кигенде қиналатыны болмаса, шамалы нәрсеге қабағын да шытпайды, жиi қолданатын сөзi - "бәрi жаксы". Бұндай сөз тек жаны жақсы адамның, жақсылыққа ceнімi мол, кең пейiлдi адамның ғана аузынан шығады деп бiлемiн. Оның салалы саусақ, жұмсақ алақанымен, өз сөзімен айтқанда, сақал-мұртын алар алдында қалжындап, "кең даладай жазық бетiн" ара-тұра сыйпап отыратын ерекше әдетi де бiр қызық дүние.

Ол ұcaқ-түйекке мән берiп жатпайды, тiптi кейбiреулердің орынсыздау сөздерi мен әрекеттерінен де түбінде тек жақсылық күтетін сыңай байқатып отырады. Әбіштің бар ойы, сан-алуан ісі - халқын қазіргі қиыншылықтан қалаай тез шығару, бұл жолда тиісті саяси күресте қарсыластарын өз пікіріне қалайша жүгіндіру, өмірде болып жатқан күрделі -экономикалық реформаны жүйелі іске асыру, ел өмірін жақсартуға қол жеткізу, тағы осы сияқты асқаралы биік мақсаттарға арналған.

Әрине, мен бұл азын - аулақ пікірлерім арқылы Әбіштің бүкіл болмысын, оның таң-ғажайып талантының қыр-сырын аша алдым деп айта аламын. Ол - үлкен ғұлама білім дариясы, сирек талант иесі, мен тек, өзім көре, ести дұре ойыма түйген қызыққан кейбір айрықша қасиеттеріне тоқталдым.

Әулие Бекет қолдайды

Әбiш Кекiлбайұлына арнау

Есiмiң сенің бүгiн де кeттi көп жерге

тынысты мынау даладай,

Асығасың, бiлем әрқашан сен бұл елге

сағынып жеткен баладай.

Өзіңе таныс, өзіңе қанық мұнда әр жан,

болмаса бiр шалағай.

Мына Маңғыстаудың төciндe жүрген

қариясы да, жасы - бар Адай.

Атағың сенiң бәрiне таныс бүгiн де

қазақты кеткен аралап,

Жеңiл емес, рас, арқалаған жүгің де ...

атқарып жүрсiң саралап.

Соның жақсы - жiлiктеме ұлт жiгiн, ­

дұшпандар жүрер табалап.

Әйтекедей әдiл қазы сөзіңнен айрылма!

халқың отыр әдiл бағалап.

Кынаптан шыққан қылыштай қайратың бойда,

замандастан iлгерiнi көресiң

Сұнғыла шешен, жүйрiксiң де ойга -

ел берiп жүр гой төpeciн.

Жеткен биiктеріңе сен қанағат тұтып койма,

қоғамға көп әлi бересің.

Қат-қабат замана сырларына тереңдей бойла,

інжу-маржандармен толтыр көңіл cөpeciн!

Туыс, дос, құрбы әрқашан ceнi мақтайды,

сәлемiн ыстық жолдайды

Пiкiрде олар: Сенiмдi Әбiш ақтайды,

басқаша тiптi болмайды.

Бұл өңірдегi әлеумет тек өзiңдi жақтайды.

басқаға көңiл толмайды,

Иншалла, кұдiрет ceнi ұзақ аман сақтайды

Ер Бекет ceнi қорғайды! Әмин!

Жамбыл Нәубетов

Тұщықұдық ауылы.

Тергеу АЙДАРХАНОВ

ЖҰЛДЫЗЫҢ ЖАРҚЫРАЙ БЕРСIН

Әбекең 60 жасқа толып, мерейтойы өткелi жатыр. Ол бәлкiм, жаратылыс-болмысы, тәңірi-тұлғасы, сонау ғаламның төpiнe орнатуға кеткелi тұрған Кекiлбайұлы жұлдызының бiр жарық еткен үзiгi шығар. Солай ағайын! Мен Әбiш Кекiлбайұлы туралы осылай ойлаймын. Адамзат жаратылып, "ес бiлiп, етек жапқанынан» берi, қаншама ғұламалар жұлдыздарға айналды. Оның бiрi ғалым, бiрi ақын-жазушы, бiрi шешен, данышпан, бiрi өнерпаз, бiрi пәлсапашы т.с.с. Ал табиrи жазушылық, ойшылдық пен талантты сарабдал саясатшылықты, қорамдық қайраткерлiктi, кемел де, кемеңгер азаматтықты бiр басына бере салған Әбекең сияқтылар кiм? Олар шамасы жұлдыздар шоғыры болар!

Адамзат өз өмiрiнде осындай талай жұлдыздар шоғырын тyғызды. Соларды мақтаныш eтті. Олармен мақтанды, оны тыңдады, одан үйрендi. Әбекең, меніңше мен ғана емес тәйiрi, бүгiн де бүкiл қазаққа ақылшы.

Сенбесеңiз, Әбiштi оқыңыз. Шығармалардың өзегiн тарихи тақырыптар ала тұрса да, бүгiнгi 2 мыңыншы ғасырдың табалдырығынан аттағалы тұрғандарға, келер ұрпаққа айтары қаншама? Хан болсаң, батыр, бай болсаң да - халықтан үлкен eмессің, адамзаттық рухты жоғары ұста, халқыңның санын соқтырмайтын жолды iзде, тап, iлгерiдегiлермен іргелес, биiктегiлермен иықтас болyға жет. Әбiш осыған үндейдi, осыған шақырады.

Ал, повестерi мен әңгiмелерi - "Ханша дария хикаясындағы", Гүрбiлжiн, "Күйдегi" - күйшi, "Бiр шөкiм бұлттағы" Аққаймак, "Шыңыраудағы" - Еңсеп, "Құс қанатындағы" ­Каракемпiр, "Бiр шоқ жидедегi" - Төлеу, "Автомобильдегi" - Жақан, "Тасбақаның шөбiндегi" - Қарабала, "Есболайдағы" - Есболай сияқты кейiпкерлердегi намыс рухынан, өнер құдiретiнен, шынайы адамгершiлiк - ақыл парасатынан нәр алrан ұрпақтың қашанда ешкiмнен eңceci еңкiш болмайды. "Арға тартпай - арман тұл, намыс қумай - мақсат тұл"­ дейдi Әбiш. Әбiштi оқу керек дейтiнiмiз содан. Есебің түзу кезде де, елең еткен кезде де ­Әбiш Кекiлбайұлының шығармаларын оқыңыздар - бәрiнің де жауабы бар.

Әбiш Кекiлбайұлы сияқты кемел ойы азаматтардың өзімізбен бiрге өмір cүpгeні тағдырдың сыйы дер eдiм.

Әбiш Кекiлбайұлында, құдайға шүкiр, бiр басына жетерлiк атақ, абырой бар. "Халық жазушысы", "Мемлекеттiк сыйлықтың лауреаты", бiрнеше орден-медальдардың иегерi. Сырт елге де eciмi кеңiнен таныс. Өзi сапарға шығып барып жүрген елдер де көп, өзiнен бұрын шығармалары жеткен елдер де аз емес. "Қазақ деген елденмiн" деп өзi айтса, "қазақ деген осындай болады" деп кейiпкерлерi де сөйлеп турады.

Ол әлеуметтiк өмiрде де рухани өмiрде де адамдар арасындағы шын теңдiк пен шынайы достықты жырлады, бүкiл адамзаттың зәру мәселесiн сөз eттi. Сондықтан, оның кейiпкерлерi әлем оқырмандарымен туыс, сырлас. "Сүйсiнерге ұлың болса - сен сүй" деп, ұлы Абай осындайда айтқан болар.

"Халық үшiн өмip сүрген" деген мазмұны терең, салмағы зiл көтерем сөз тiркeci Әбiш сияқты азаматтарға ғана лайық. Айтқысы келсе, жарылып айтатын, бiрақ, aнay-мынауға аузын ауыртып жатпайтын қазақтың талантты перзенттерiнің бiрi Олжас Сүлейменов "Өзiңіздің адал еңбегiңізбен қазақ әдебиетi саласында, Парламенттің жұмысы мен мемлекеттiк үлкен қызметтерде, Сiздiң бүгiнгi тәуелсiз мемлекетiмiздің кеpeгeciн керiп, шаңырағын көтерiсiп, туын тiгiсiп жүргенiңiзге - iзгi шын жүректен қуанып, мақтан eтемін" дейдi. Бұл таланттың талантқа айтқан көтерме қошамет сөздерi емес, расында солай.

Әбiш - ойшыл, кемел суреткер peтiндe халықтың ғасырлар бойы бастан кешкендерi мен көңiлге түйгендерiн бүгiнгi уақыт елегiнен өткiзiп, келесi ұрпак, санасына ұсынып жүрген сарабдал ойлы, салқар парасатты жазушы. Ол адамдардың бiр-бiрiмен, адам мен қоғамның, қоғам мен адамзат арасындағы сан жетпес байланыс тамырының тынысын шұқшия суреттеп, қасапшыдай алдына жайып салады. Осы ретте Әбiш орыстың бүкiл әлемдi тамсандырған данышпан cypeткepi Л.Н.Толстоймен үндес. Мәселен, Л.Н.Толстойга бағытталып айтылатын "Адамның iшкi қызметi", "Жан диалектикасы", "Ой қарымы", т.б. әдебиет терминологиялары Ә.Кекiлбайұлына да тiкелей қатысты.

Әбекең - адам ретiнде де, жазушы ретiнде де үлкен гуманист тұлға. Жүзi iзгiлiк пен мейiрiмге толы, кеңiлi дархан, жүрегi үлкен, сыйғанынша бар адамды құшағына алып тұрғысы келедi. Талай жылдан берi сөйлесiп, пiкiрлесiп, сырласып, мұңдасып келемiз. Әбекең еш нәpceнi кездейсоқ айта салмайтынын да түсiндiм .

... Менің ұлдарымның бiрi дүниеге келгенiнде, Күрiш Тасболатов па, Жомарт Нұрлаев па (марқұм), әлде Аманқос Жүнiбеков пе, Әбекеңе хабарласса керек. Пошташы қыз жеделхатты қолыма ұстатты, Әбекеңнен екен ... Ол кiсiнің ой-желiсiн бұзғым келмей, орыс тiлiндегi мәтiнiндe бергендi дұрыс көpдiм, ... "Милый Рустем Тергеуович, с великой радостью приветствуя тебя, и поздравляю с приходом в наш всегда сложный, но всегда прекрасный мир. В этот уже много миллиардный человеческий мир ты пришел самым желанным и долгожданным. Знай это и хорошо помни. Тебя ждали многие. Желают они тебе многое. Пусть их любовь вдохновит тебя на жизнь долгую и счастливую, радостную и славную. Дано тебе имя легендарное, олицетворяющее доблесть и благородство. Носи достойно и гордо. С приветом и надеждой, Абиш Кекилбаев".

Мен мұны осыдан он алты жыл бұрынғы сәтте де, қазiр де, өзi атын қойған, Халимат екеуiмiздің перзентімізге ғана емес, өміргe келер барша ұрпаққа айтылар батасына ұқсатамын.

Жұлдызың жарқырай берсiн. 60-қа шыққан мерейлi жасың құтты болсын, қымбатты Әбiш ибн Кекiлбай Эль Маңғыстау!

МҰНАР ТАУ

Әбiш Кекiлбаевқа арналады.

Ұйқысыз ұлы жүрек үнсiз ғана,

Мұңайған мұнар шыңдай жүрсiз бе,

Тауларға тамашалап қарай қалсам,

Iшiнен көрiнесiз бiр Сiз дара.

Қайырмасы

Заманның данасы,

Елiмнің панасы

Алыпты жаратқан,

Жалғыз ғып қарашы.

Тарихқа тамыр салған шердi Eменім,

Әз бойын бiлiмменен зерлегенiм.

Парасат ғасырлардан озып туса,

Құдай-ау, қор екен ғoй Ер дегенің.

Қайырмасы

Заманның данасы

Елiмнің панасы

Алыпты жаратқан,

Жалғыз ғып қарашы.

Болғанмен көceмдiккe әpкiм ғашық,

Сезе ме, Абыздардың нарқын жасық.

Күңiренiп "Құс қанаты" "Бiр шөкiм бұлт",

Кетедi Маңғыстаудан мауқын басып.

Кайырмасы

Заманның данасы,

Елiмнің панасы

Алыпты жаратқан,

Жалғыз ғып қарашы.

Сабыр Адай, 23.08.1999ж.

А.Әбдіров, Қазақстан Журналистер Одағының мүшесi

КЕ3ДЕСУЛЕРДЕН АЛFАН ӘСЕРЛЕР

Әбiштiң таланты мен дарыны тым ерте қалыптасты. Мектеп қабырғасында жүргеннен­-ақ өлеңдер жазды. Жаңалық хабарлары мен мақалалары аудандық "Сталин жолы" облыстық "Социалистiк құрылыс", "Прикаспийская коммуна" газеттерiне қазақша-орысша шығып тұрды.

1956 жылы Әбiштің "Социалистiк құрылыс" газетiне "Ақерке" деген көлемді очеркi жарық көрдi. Мұнда ол шопан қызы Аяғанова Ақерке туралы көркем тiлмен оның қой бағyдағы ерлiгiн суреттеген болатын. Кезiнде газет оқушылары «"Ақерке" очеркiмен газет тiлi өткiрленiп, көркемдене түстi» деген едi. 1956 жылы Республикалық "Лениншiл жас" газетiнде IX класс оқушылары Ә.Кекiлбаев, С.Абдуллиннiң "Жазушы А.Хангелдиннiң тағы бiр ұрлығы" деген көлемдi сын мақаласы шықты. Онда А.Хангелдин орыс жазушысының "Үлкен жолда" деген романын ұрлап оның атын өзгертiп қазақша кiтап етiп шығарғандығы айтылады. Ол сол кездің өзiнде-ақ, оның орыс жазушыларының көптеген кiтаптарын оқып үлгергендiгiнен еді.

1957 жылы тамыз айында Москвада жастармен студенттердің бүкiл дүние жүзiлiк VII­ фестивалы өткiзiлетiн болып шешiлдi. Осыған сәйкес барлық жерде фестивальға үлкен әзiрлiк жұмыстары жүргiзiлдi. Фестивальды өткiзу әуелi төменгi орындардан басталды. Мұндағы мақсат-талантты өнер саңлақтарын ipiктey. Маңғыстау ауданында аудандық фестиваль мамыр айында өткiзiлдi. Таушық кентiнің құбыла бетiндегi биiк қара тау eтeгiнe колхоздардан және мекемелерден көптеген киiз үйлер тiгiлдi. Әр колхоздың, мекеменің өз эмблемасы көрсетiлген қызылды-жасылды көрнектi ұрандар, плакаттармен безендiрiлiп, ауданның жазғы мәдениет үйiнде әр колхоз, мекемелер коллективтерiнiң өнерлерi кезекпен сынға түстi.

Осы фестиваль сайысында "Ленин" атындағы колхоздың фестивальшылары айрықша көзге түстi. Концерт жүргiзушi оқушы Әбiш Кекiлбаев өзiнің шығармашылық тапқыр ойымен көпшiлiктi риза етiп, ерекше тамсандырды. Ол жазған "Маңғыстау жастарының частушкасы" көпшiлiк хорымен басталды.

- Әй, жiгiттер, шақырамыз келiң бiздің ауылға,

Ен байлық, та, салтанат та табылады ауылда, - деп басталатын еді. Сахнада айтылатын әрбiр нөмip жүргiзушi Әбiштің өзiнiң шығарған суреттеген өлеңдерiмен, көркем ұйқаспен берiлiп тұрды. Жұртшылық, оқушы баланың асқан дарыны мен сөз тапқырлығына ерекше сүйсiнiп қол соқты. Ленин атындағы колхоздың өнерпаздары сайыста бiрiншi орынды иемденіп фестиваль лауреаты атанды. Әбiштің еңбегi өз алдына бiр төбе болды. Аудандық фестивальда үздiк шыққан өнерпаздар облыстық фестивальға қатыcyғa жолдама алды.

Маусым айында Маңғыстау фестивальшылары "Гурьев" қаласында сынға түсті.

Аудан фестивальшыларының делегациясын аудандық совет атқару комитетi төрағасының орынбасары Арон Махуұлы Өтеуов бастап барды.

Маңғыстау фестивальшыларының өнepi үстем болып, облыста 1 -орынды иемдендi, әcipece, домбыра оркестрiнің өнерлерi аса жоғары бағаланды. құрамында өнер саңлақтары: Несiбеков Ерғали, Құлсариев Орын, Махмутов Комсомол, Жүсiпов Қыдырбай, Бөлеубаев Әзiмтай т.б. болатын.

Осы сайыста оқушы бала Әбiштiң орны ерекше бөлек болды. Ол сахна жүргiзушiсі болып, облыс көpepмeндepiн сөз шеберлiriмен тамсандырды.

1957 жылы шiлде айында аудандық комсомолдар комитетiнің пленумы болды. Осы пленумда мектеп комсомол ұйымының жетекшiсi peтiндe Әбiш те қатынасты. Ол осы пленумда жастарға үлкен ой саларлық жалынды сөз сөйледi. Ол қағазға жазып алып сөйлеудi әдет етпеген болу керек. Қаралған мәселе төңiрегiнде көпке ой салар пiкiр тyғызды. Оның әрбiр сөзi ойға толы мұхит арнасы секiлдi. Пленумға қатысушы жастар оның мәндi де ойлы сөздерiне өте риза болып ұзақ қошеметтеп қол соқты. Тiл байлығы, ой өpici осыншама кең болар ма, шiркiн ...

Әбiш Кекiлбайұлын содан 22 жылдан кейiн Алматыда оқырмандармен кездесуiнде

көpдiм. 1979 жылы Алматы мал дәрiгерлiк - зоотехникалық, институттың жанындағы ауыл шаруашылығының басшы мамандарын дайындайтын 6 айлық курсқа барған кезiм едi. Институттың кipe берiсiндегi тaқтағa iлiнген хабарландырyға бiрден кезiм түстi. Онда "Ертең желтоқсан айының 5 жұлдызында caғaт 16.00-де институттың үлкен залында жазушы Әбiш Кекiлбаевпен оқушылардың кездесуi болады. Келем деушiлерге eciк ашық" деген екен. 5 желтоқсан күнi көрсетiлген уақытта институттың үлкен залына оқушылар көп жиналды. Кештің президиумына институт ректорының ғылыми жұмыстар жөнiндегi орынбасары, доцент М.Байтурин, Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасыньщ екiншi хатшысы Шерхан Мұртаза, жазушы Оралхан Бөкеев, сыншы Сағат Әшiмбаев бұл күндерi академик-жазушы Зейнолла Қабдолов келiп отырды. Кездесудi М.Байтурин жүргiзiп отырды. Ал кiрiспе сөздi Шерхан Мұртазаrа бердi. Шерхан өзiнің сөзiнде Әбiштің әдебиеттегi орнына және оның еңбектерiне қысқаша шолу жасады. Кең тынысты, талабына дарындылығы сай жазушы деп айта келiп, оның поэзиядағы, сындағы, аудармадағы, прозадағы еңбектерiн жоғары бағалады. Оның кiтаптарының бiрнеше тiлге аударылып, халықаралық аренага шыққандығын айта келiп "өте мәдениеттi және байыпты жазатын, өнердi жете меңгеруi арқасында жанрдың әр саласының да дәмін татты" деп қорытты Шерхан сөзiн. Кездесуде көптеген студенттер шығып сөйлеп, Әбiштi өздерiнің сүйiктi жазушыларының бiрi екендiriн, оның әрбiр жаңа шығармаларын асыға күтiп отыратындығын айтып, жазушыдан бүгiнгi күннің өмipiнeн қызықты шығармалар күтетiндiктерiн айтты. Сонымен бiрге, олар Әбiштің шығармалары сыншылар тарапынан тиiстi бағасын ала-алмай келе жатқанын айтты.

Әбiштiң ұстазы Зейнолла Қабдоловтың сөзiн жиналғандар ерекше ықыласпен тыңдады.

«Әбiш - менің шәкiртiм, - дедi ол. - Бiр кезде орыс жазушысы Державин А.С. Пушкиндi "ұстаздан озған шәкiрт" деп бағалаған екен. Мен осы қара баладан қорқамын, қорқамын» ­деп, eкi рет қайталады. «Ол менен әлде қайда озып кеттi» деп, Әбiштi көкке көтердi. Сөз зергерi, ғалым-жазушы Зейнолла Қабдолов өзiнің сүйiктi шәкiртiне шынайы көңілмен осылай жоғары баға бердi. Мiнбеге Әбiш көтерiлiп, оқушылардың сұрақтарына жауап берiп, өзiнің әдебиеттегi алдағы жоспарларына тоқталды. Ол "Үркер", "Елең-алаң" сынды тарихи романдарды жазу үстiндe екендiгiн, қиын тақырыпқа көп жылғы iзденiспен барғандығын жасырмады.

Кездесуде бiр студент қыз:

- Сiз әуелде кiм болуды армандадаңыз? - деп сұрады.

- Мен жасымда етiкшi болуды армандадым. Өзiңiздей қарындастарға жақсы eтiк тiгiп берудi армандап едiм, өкiнiшке орай, мен етiкшi бола алмадым. Содан әдебиетке ауыстым, - дедi.

Кездесуден соң, көпшiлiк жазушыдан оның кiтаптарына қолтаңба жазып берудi қолқалады... Бiрнеше адаммен бiрге мен де жазушының "Құc Қанаты" деген кiтабын ұсынып, қолтаңба алдым.

Осы кiтап мeнің үйiмнiң төрiнде белгiлi жерде сақтаулы. Сол желтоқсан айының аяқ жағында совхоз директорының 1 айлық курсына оқуға келген комсомол совхозының директоры Шүренбай Нәубетов, Тұщықұдық совхозының директоры Бектұрган Қоразовтарға амандасуға барған едiм. Олар ауылдан Әбiштiң 40 жасқа толғанын құттықтауға ауылдастары атынан Даржок Сейбагытовтың келгендiгiн айтты. Даржок - сол кезде ayдaндық партия комитетiнің нұсқаушысы болып iстейтiн, қазiргi облыстық ауыл шаруашьmық басқармасының бастығы. Олар телефонмен Әбiшпен хабарласты. Оларды ертеңгi болатын жақын - жуықтарына арналған шағын дастарханына шақырыпты. Ayылдaн келген танитын адамдарды да бiрге алып келуiн тапсырыпты. Маған олар «бiрге жүресің» дедi. Мен бас тарта алмадым. Бiздер үшеуiмiздiң ұйғарымымызбен Әбiшке бүркiт пен арқардың ағаштан жасалынған мүciнiн сыйға тартпақ болдық. Ондағы мақсатымыз: Әбiш қанатын қомдап бүркiтше аспанға ұшсын, арқардай шыңға шықсын деген ойда eдiк. Әбiш бiздiң сыйымызға өте риза болды. Бiздің сол күткен тiлегiмiз бұл күнде орындалған сияқты.

Әбiштің үйiнде дастархан басында халық сазгерi Мұрат Өскiнбаев, күйшi Мырзагүл Панаев зайыбымен, ғалым Шайқы Еркеғұлов, қазiр қазақ ғылым академиясының бөлiм меңгерушiсi, филология ғылымының докторы Жұмат Тiлепов, сол кезде жоғарғы партия мектебiнде тыңдаушы Терекбай Жаңбыршин, зайыбы Клара, ақын Мендекеш Сатыбалдиевтiң зайыбы, Даржок, Шүренбай, Бектұрған тағы да бiраз адам болды.

Белгiлi ғалым Қабиболла Сыдиықов жүргiзген отырыс есте қаларлықтай болды. Iшiп- жеуден гөpi, өнегелi адамдардың ұнамды да, мәндi сөздерi ерекше ұнады. Жиналғандар

Әбiштің жанұясына амандық., қарт шешесiне баласының, немерелерiнің қызығын көрiп, ұзақ ғұмыр жасауына, Әбiшке еңбекте жаңа табыстарға жетуiне жүрекжарды тiлектестiктерiн бiлдiрдi.

Отырыс соңын Әбiш қорытындылап, өзіне және жанұяларына айтылған жылы сөздерге асқан ризашылыгын бiлдiрдi ...

Ағасың елге аяулы!

Сөзiн жазған С.Нұржанов

Әнiн жазған Ж.Жеткiзген

Тұмадан шөл қандырып қара бұрым,

Таралып² мұхиттарға барады үнің, Жан aғa!

Қайырмасы

Қалдырып белде жаяуды

Бiлмейтiн емге аяуды

Уақыт озар.

Сен озба,

Ағасың, елге аяулы

Даңқыңыз қатқанменен аспанга тiл,

Сiз басқан² тyғaн жерде тастар жатыр, Жан aғa.

Қайырмасы

Нұрменен сiзден тaмғaн қауыз жардық

Жырменен² сiзден қалған ауыздандық, Жан aғa.

Қайырмасы

Сiз жайлы жүре алмаспыз сұрау салмай,

Тұрса екен² жаныңызды қырау шалмай, Жан aғa.

Қайырмасы

Aғаның тiлекшiсi қыз ғoй тағы,

Сырлассам² - сексеуiлдер сiздi айтады, Жан ara.

Қайырмасы

САЛДЫР СӘДУАҚАСҰЛЫ

АСЫЛДЫҢ СЫНЫFЫ

Биылғы жылдың 6 желтоқсанында жазушы, саясатшы, мемлекеттік қайраткер Әбiш Кекiлбайұлы 60 жасқа толады, менің туысым, iнiм. 3ейнеткер адамның бос уақыты көп болады емес пе. Өз тұрғыластарыммен, өзiмнен кейiнгi замандастармен той-садақаларда болып тұрамыз. Әңгіме - дүкен құру үшiн де кездесiп жүремiз. Сондайда, Әбiш туралы да жиi сөз болады, әcipece, оның тeгi жайында көбiрек айтылады. Әрқайсысы әр саққа жүгiртiп, әpкiм өзiнше топшылау жасайды. Тiптi, кейбiреулердің Әбiштi өзiне қарай жақындатып сөйлейтiнi де бар. Бұған бiр жағынан қуанамын да. Жаңағы уәждер Әбiштің халықтың ортақ ұлы екендiгiн делелдейді. Өйткенi, қазекең әлдекiмдердi өзiне тартып сөйлемейдi ғoй. Екiншi жағынан Әбiштiң өзi және оның тeгi жөнiндегi хабардарлықтың жеткiлiксiз екендiгi де анық байқалады. Менің қолыма қалам алдырып отырған себептердің бiрi де осы.

Менің жасым 84-те. Бiздiң ұрпақ Адай атамыздан басталатын шежiренi естіп өсті .

Менің де бiраз әңгiмеден хабарым бар. Кеңес кезiнде оның бәрiне тиым салынды, (қыспаққа алды, қудалады) соған қарамастан мен ғана емес, менің тұрғылыстарым өзiнің ата тегін жақсы бiледi. Өйткенi, ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып келе жатқан үрдiс осылай. Ойлап отырсам, қаншалықты мықты дегенмен, Кеңес үкiметiнің бұған әлi келген жоқ, шежiре бүгiнгi ұрпаққа жалғасты, eгeмeндiк алған жылдардан берi кiтаптарға, газет-журналдарға жаппай жазыла бастады. Тerін, оның жiгiн тарата бiлгеннің қай қоғамда да артық ештеңесi жоқ деп бiлемiн. Адайдан басталатын түпкi аталарды қозғамай -ақ Әбiштi одан бергi Әлмембеттен таратсақ былай болады: Әлмембет - Табынай, Зорбай, Шоңай, Бәубек, Назарқожа. Әлмембет әулетiнен батыр да, бай да, шешен де, би де, бiлгiр де, шебер де, әншi, күйшi, жыршы өнерпаздықтың барлығы да шықты. Бұрынғыдан жеткен мынадай сөз бар:

Жасы үлкейiп, қартая бастаған шағында Әлмембет бес баласын шақыртып алып, еншiлерiн бередi. Малды, дүние-мүлiктi бөлiп болғаннан кейiн, үлкен ұлы Табынайға ер-тұрманын, қару-жарағын берiп тұрып, "Балам, көзiңнен ұшқын, бiлегіңнен күш-қуат көpeмін, найзаңды ал да ­жауыңды жайпа, аталық батамды беремiн" дептi. Расында сол Табынай Адайдың айбарлы батырларының бiрi болады, "Көк найзалы Табынай" атанды.

Шоңай баласына домбырасын сыйлап және тiлiн көрсетiптi. "Домбырамды бергенiм -ауылың жыр-күйдiң базары болар, ауылыңнан айтар сөздің ажары - шешендер шығар, eкi талай болған да сөзден озар". Шынында да Шоңай атадан осындай өнерлiлер көп шықты.

Бәубекке төс пен балғасын берiптi де: "Epмeгiң зергерлiк болар, басыңа бақыт қонар, тастан түйiн түйетiндер шығар, бiрiнен - бiрi озар". Айтқаны келiп, Бәубек аулынан небiр шеберлер шықты.

Зорбай деген ұлына қауғасын беріп жатып: «Қayғаң судан кеппесiн, балаларың қос- қостан ат ерттесін. Қызығына түсіп, дүние қумаң, төрт түлік мал жүзге жеткесін». Зорбай балаларының дәулетті болғаны да шындық

Назар баласына жинаған кітаптарын беріп тұрып: ««балам бол» дегенде - адалдық, пәктігіңе сеніп едім. Үйiме қыдыр болып кiрiп едiң. Ауылыңнан бiлiмдi даналар шығар, нысаналығыңды көрген соң, ақ батамды беріп едім» депті. Қожа ауылынан білімділердің көп шыққаны да рас.

Зорбайдан - Жаңай, одан - Қожаназар. Адай ғана емес, Алшынның, одан әpi Алаштың

Қожаназары - Әбiштің сегiзiншi атасы, Қожаназардың нағашысы - ұлы жүздiң дүрлеген руы _ Ошақты. Қожаназар бай ғана болған жоқ, аса мырза, сақи болған кici, маңдай тepiмeн жинаған дәулетiн халықтан аямаған. Қожаназар туралы жазылды - негiзiнен дұрыс жазылып келедi. "Халықтан аямаған" деп отырған себебiм, батырлар жауға аттанар кезде, жауынгерлерге жарамды ат-көлiктi, азық-түлiктi Қожаназар ауылынан алатын, сол ауылдан баталасатын болған. Аш-арыққа, жоқ-жiтiкке, жетiм-жесiрге көрсеткен қамқорлығын айтып отырғаным жоқ. Бәрi де халық есiнде сақталған, айтылып та, жазылып та келедi.

Қожаназар атамыздан Сәркен, Шомақ, Таған, Тұңғатар, Шонты, Есбердi, Қошан. Қошан - Адайлардың антқа ұстаған Қожаназардың кенжесi. Антқа кез - келген қаймана қазақ ұстала бермеген. Түрiкпен ағайындар ең беделдi, ең атақты адамның жанын қинайтындай етiп, шарт қойган емес пе? Қожаназармен бiрге халықтың күйзелетiнiн де олар бiлдi, райдан қайтар деп ойлады. Әуелi алла, сосын Бекет ата жар болып, Қошан аман қалды Антқа ұсталғанмен даулы iстің түбiнде шикiлiк болмаған шығар, Қошан атамыздың ұрпақтары бүгiн де үлкен ауыл.

Әбiш - Қожаназардың Таған деген баласының ұрпағы. Қожаназар Тағанга Тiнейдiң Байболы, Есенқұл Есек батырдың қызын алып бердi.

Қазақта қайтыс болған кiciгe ас беру ертеден бар. Қожаназарға берiлген ас - Адайдағы ең үлкен астардың бiрi. Оны ұйымдастырған - атаның Таған деген баласы. Асқа Кiшi Жүздің ханы шақырылған, күймеден түсiп, үйге кipep жерге дейiн ақ киiзден жол төселген, мыңнан астам үй тiгiлген деседi. Жемнiң бойындағы "Ақкиiз - тоғай" - Қожаназардың асы берiлген жер. Ас берiлгеннен кейiн осылай аталыпты. Тағанның Досы дейтiн баласы - жауға шауып, батыр атанған кici. Абыл ақынның белгiлi жырында "Досы өлдi - Тағанұлы, көп Зорбайдан» деп айтылады.

Тағанның бәйбiшесiнен - Көпжасар, одан - Өтек. Сонда жинақтап айтқанда былай болады, Әлмембет - Зорбай - Жаңай - Қожаназар - Таған - Көпжасар - Өтек. Өтектен Жаманқұл, Шанқұл, Жақсыбай, Байбосын.

Мен мысалы, Шаньқұлданмын - одан Сәдуақас. Әбiш - Жаманқұлдан, одан Қоқым, одан Кекiлбай, Нияз, Кекiлбайдан - Әбiш, Нияздан - Мұқыр.

Өтек елiне сыйлы, қыдыр көрген, қасиет дарыған, таза, тахуа кici болыпты. Өтектің қайын жұрты, бiздің қары нағашымыз Берiштiң биi, әpi сыншысы Ожақай деген кici. Өтек үлкен ұлы Жаманқұлға Кедейдiң Жақсыбай ауылына құда түсiп, Наушабай деген кiciнің қызын алып бередi. Бұл тұқым - бай, жiгiттерi тұлғалы ipi адамдар болса керек, өздерiн нар, атандар ғана көтередi екен. Өтектің екiншi ұлы Шанықұлдың әйелi - Жаманадай атақты Жанан бидің қызы. Шанықұлов Қоңыр кезiнде болыс, би болды. Өтек атамыздың қыдыр көрген қасиеттi адам екендiгi өзiнiң көзi тiрiсiнде мойындалған. Жарының Tәcтемірі Сейпел деген ақын кiсiнің (атақты ақын Сәттiғұл Жанғабыловтың туысы) " ... Күнде той, күнде жиын, нағашым-ай, Қыдырдың бергенi рас жамбасын-ай" деген өлең жолдарын айтып отыратын үлкендер .

... 1941 жылы соғысқа аттанып кетердің алдында, Форт-Шевченкоға бара жатып, Сағындықтағы атаның басына түнедiм. Ұйықтап кетiппiн, түciмe атам кiрдi. Аппақ киiмдi, ақ сақалды тұлғалы адам болып көрiндi. "Тұр, балам, жолың болады, аман елге ораласың" дедi де көзiмнен ғайып болды. Ұшып тұра келсем, таң бозарып қалған екен. Германдармен, жапондармен соғыстың басынан аяғына дейiн қатынасып, елге аман-сау оралдым. Қандай азаматтар, қанша боздақтар шейiт болды. Денеме бiр оқтың дарымағанына таң қала жүрiп, ата қасиетiне бас иемiн - айтқаны айнымай келдi. 1995 жылы Әбiш мәжiлiске депутаттыққа түсе келгенде, атаның басына барып, садақаның peтiн жасап, тәу eттiк. Ұрпақтары одан кейiн де бiрнеше рет барып, түнеп қайтып жүр.

Менің өзiмнің әкем Сәдуақас та өнерден аулақ жүрмеген кici, әзiл-қалжыңға құрылған бiр ауыз астарлы өлеңдердi табан астында шығарып тастайтын едi. Алшекеңнің мынадай бiр әңгiмесi eciмe түседi. "Есбол ауданынан 3 мыңдай қой айдап келу үшiн қасыма малшы етiп сенің әкең - Сәдуақас пен тағы бiр-екi кiciнi алдым. Жолда бiр қойды түнде қасқыр жеп қойыпты. Заманның ушығып тұрған кезi ғой - бiлсе, сол бойда жау деп ұстап кете бередi. Екеумiз бажамыз ғой, ашуланып, кешкi асқа отырмадым. Сонда Сәдуақас "Оу, Меңдалиев басқарма, бастықпын деп қасқарма, қасқыр жедi деп бiр қойды, тамағыңнан аш қалма" демесi бар ма. Күлiп жiбердiм. Қойды елге келген соң орнына қостық қой ... " деп отыратын иманды болғыр. Әкемнің тағы бiр бөлесiне шығарған "Қайыр бөле аман ба, сене берме заманға" деп басталатын 2-3 шумақ өлеңi бар едi, eciмe түспей отырғаны.

"Бажа" демекшi, Шанықұл атамыз Сәдуақасты Iзбасар iнiмiз айтып жүретiн Нұрымның бата жырындағы "Қызылын кеуекке үйiп көше алмаған, Адайда Шәбiк пенен Досжандай бол" - деген жолдарындағы Шәбiктiң баласын Татанның қызына үйлендiрдi. Шәбіктің немересінен төрт ұлмыз: Егдiр (Лебеннiң әкeci), Шәудiр, Салдыр, Жолдекеш және Андыз, Құндыз деген eкi қыз болды. Шәудiр ағамыз бiлiмдi, алдын болжай алатын зерек адам едi. Ағасы Егдiр ұсталып кеткеннен кейiн, заманның сыңайынан қорыққан болар, әкeciнe айтпай, елден кетiп қалды. Үкiметтің құрығы ұзын болды ғoй, оны ұстап түрмеге қамапты, атып жiберген болу керек - хабарсыз кеттi.

Қожаназар ұрпағы, оньщ iшiнде Өтек, Жаманқұл, Шанықұл ауылы тәркілеу кезінде өте көп зардап шектi. Менің әкем - Сәдуақас, баласы Егдiр, арасы Сағызбай, "атышулы" Үштiктің үкiмiмeн, "Халық жауы" атанды. Оның жазасы белгiлi ғoй. Жазығы дәулеттi адамның, байдың ұрпағы болғандығы едi. Ақтау қаласындағы мемориалдық кешенде олардың аты-жөні жазылған.

Heciн айтасың, талай қыспақты бастан өткіздік, ендi құдай басқа салмасын. Бiр үйде «бiр-екi баладан қалдық", олар да әр қиырға бытырап кеттi ғой. Ұрпаққа қауiп төнiп едi Құдайға шүкiр, кейiннен қалай дегенмен, заман түзелдi. "Орны бар оңалады" деген емес пе. Қазiр Көпжасар, Өтек ауылы бiр қауым ел болды. Елге белгiлi азаматтар - iнiлерiм Жүзбайдың, Жолдекештің, Мұқырдың, Қараштың, Аталықтың, Ешбайдың, Мазанның, Медел мен Жауқанның, Естерек пен Мұңаиттың, Байғазының, Аманқос пен Қосқалидың ұрпақтары өсті, әрқайсысы - бiр-бiр шаңырақтың иесi. Осыны неге айтып отыр демеңiз, бұл кiсiлер және олардың өсiп келе жатқан ұрпақтары - Әбiштің жанына жақын тұтатын адамдары.

Өзiм қанша қатал дегенмен, өткен қоғамға қызмет eттiм. Өмiрiмнің жарты ғасырға жуығын есеп қызметiне арнадым. Eкi колхозда - "Екпiндi", Чапаев атындағы колхоздарда 40 жылдан астам бас есепшi болып жұмыс жасадым. Жұбайым Мәрзухан - ардақты ана. Балаларға ризамыз, көз қуантып, немерелер өсiп келедi. Ең кенжемiздің атын Данабек қойып eдім, Ақтау университетiн қызыл дипломға бiтiрiп, сонда оқытушы болып жұмыс icтеп жүр.

Әбiш туралы соңғы кезде газеттер, әcipece, "Маңғыстау" газетiнде бiраз көлемдi мақала жазылды. Әбiштi ата тeгін бiр кiсiдей бiлетiн болғандықтан, мен де солардың қатарында болғым келгенiн де жасыра алмаймын.

Әбiштің әкeci Кекiлбайды да көpдiм, бiлемiн. Ел сыйлайтын ақылды азамат eді. Өнерге жақын жүретiн, домбыра шертетiн қатардың белгiлi жiгiтi болды. Ұлы Отан соғысынан оралған жоқ. Анасы - Айсәуле Кекiлбайдан қалған бiр ұл, үш қызды қатардан қалдырмаймын деп eкi етек болып жүгiрген нағыз еңбекқор болды. Колхоздың ең ауыр бейнеттi жұмыстарын ер азаматтармен бiрдей көтерді. Шахтаға түсіп, Маңғыстаудың көмірін алғаш игергендердің бiрi. Соғыс кезiнде көмip алтындай бағаланды емес пе? Дүние жүзіне белгiлi, бүкiл алашқа даңқы жайылған Әбiштей ұлды тәрбиелеген адуын ақын Хамит Ерғалиевше айтқанда, "алтын етектi" бақытты ана. Төркін жұрты - Бәйiмбет, оның Байпағы, Қарап отырсам Көпжасар, Өтек аталарымыздан берi қарай, көбiмiздің нағашыларымыз - Бәйiмбеттер екен. Қазiргi інілерiмнің үиіндегi келiндерiмнің көпшiлiгi Бәйiмбет ауылынан. Бұл да бiр дәстүрдiң жалғасы болар. Өзiмнің қайын жұртым да сол ауыл - Әтембек.

Әбiштің бала кезінің, көп мерзімі, oқyғa кеткенше, менің көз алдымда өттi. Естi, ұстамды, бауырмал бала болды. Төңiрегiнде балалар көп жүретiн. Шақырып алдырмасаң, анасына ерiп, үйге де келе бермейтiн. Сабақтан бос уақыты кiтап оқyға кетедi. Оқуда озат болды, 6-7 сыныптардың өзiнде-ақ мектеп өз алдына колхоздың мәдени-тәрбие жұмысына араласа бастады. Жасы үлкендер әcipece, колхоздың партия ұйымы көбiрек жұмсайтын. "Көзi үйрене берсiн деп" өзiм де жылдық, айлық есеп беру кезiнде көмекшiлiкке алатынмын .

... Әлi eciмдe, кеңсеге келсем, ауыл адамдары партия ұйымы ай сайын шығарып тұратын қабырға газетiнiң жанында үймелесiп қалыпты, өздерi мәз. Колхоздың eгic бригадирiнiң cypeтi салынған, аржағында аулаға қамалған бiр топ түйелер тұр. Eгicкe әзiрлiк жұмысы жайына қалған. Жер жыртатын құралдар да қаңтарулы ... Адамдар осыған күлiсiп тұр екен. Сондай оқиғаның болғаны рас едi ...

Miнe, осылай, Әбiш iнiмнің қабырға газетінен басталған шығармашылығы әлемдiк басылымдардан лайықты орнын алды, бәрiмiздің ортақ мақтанышымызға айналды. Бар бол, iнiм.

Оңдабай АХМЕТОВ

ӘЛЕМ ТАНЫFАН ТҰЛFА

Соңғы кезде Әбiштің 60 жылдық мерейтойына орай, бiрқатар авторлардың Әбiш туралы материалдары облыстық газет бетiнен орын ала бастады. Бұл үшiн газет ұжымына да, авторларға да оқушылық ризашылық сезiмiмiздi бiлдiре отырып, Әбiштің бiреу бiлсе де, бiреу бiле бермейтiн жайларынан азын-шоғын әңгiмe қозғауды жөн көpдiм.

1960 жылы ҚазГУ-дің жанындағы әдебиет үйiрмесiнiң бiр жиынына М.Әуезов қатынасады. Сонда үйiрме жетекшiсi Ә.Кекiлбаевтың сөзiн тыңдап болған Мұқаң орнынан тұрып: - Мен халқымыздың тiлiнiң құнарын бүгiнгi жастар болашаққа жалғай алмай қалып жүрмес пе екен деп дүдәмал күй кешушi ем, ал мына Әбiштiң сөзiн тыңдағаннан кейiн ол күдiгiм сейiлгендей болды. Маңдайың Сократтың мандайындай, өзiң бiр болайын деп тұpғaн бала екенсің, айналайын, мeнi бiр жеңiлтiп тастадың! - деп Әбiштiң арқасынан қағып, бетiнен сүйген екен.Miнe, сол кездiң өзiнен бастап-ақ студент Әбiш үлкендi-кiшiлi әдеби ортаның назарын өзіне аудара бастап eді. Сол Әбiшiмiз бұл күндері әлем таныған үлкен жазушы, ірі тұлғаға айналды.

Әбiштің алғашқы әдеби еңбегi "Алтын шуақ" атты өлеңдер жинағы eкeнi әмбеге аян.

Осы жинақтың басылуына байланысты бiр қызық жайды көшiлiк қауым бiле бермейді. Жинақты қарап шыққан баспа редакторы:

- Шырағым, бiр нәрсеге қиналып отырғаным. Партия туралы, оның көсемдерi туралы неге ең болмаса бiр өлең жазуға ықылассыз болдың. Онсыз жинағың өтпейдi, - дейдi.

- Амал бар ма, талап етiлген тақырыпқа бiр өлең қосуға тура келдi. "Ата даңқымен қыз өтедi", дегендей, көсем даңқымен сөзiмiздi өткiзген кезiмiз де болған едi» дейтiн Әбiш.

Мұны мен тектен-текке айтып отырғаным жоқ. 1960 жылғы әдеби жылдың қорытындысына орай, сол жылы жарық көрген поэмалар туралы баяндама жасау КазГУ-дің профессоры Бейсенбай Кенжебаевқа тапсырылады. Баспа көрген он тоғыз поэманы талдай келе, баяндамашы «Биылғы жылдың ең тәyip поэмасы деп, баспа жүзiн көрмесе де қолжазба күйiнде оқыған өз шәкiртiм, университет студентi, Әбiш Кекiлбаевтың "Менің ғасырым" атты поэмасын атар eдiм» дейдi. Осы сөздi eстіген көпшiлiктің бiреуiнің «Олай болса, сiз бiле тұра неге бастыруға ұсыныс жасамадыңыз?» деген сауалына «Өзi қаламаса қайтемiн, зорламақпын ба сонда» деп жауап берген екен профессор.

Шынында автор мақтаулы поэманы бастырудан неге бас тартты? Бұның сырын түciну қиын емес. Поэма өзiнiң атымен-ақ мазмұнын әйгiлеп тұр. Аталмыш ғасыр - "Коммунизм ғасыры". Ол шығармада не мадақталды, кiмдер дәрiптелдi, бәрi түciнiктi. Шығарманың негiзгi өзегi - ғасыр идеологиясы, содан туындайтын идея. Бұның өзi сол кездегi сырты бүтiн, iшi түтiн саясатты қаршадайынан қапысыз таныған Әбiштің бүгiнгi үлкен саясатқа келер жолдағы алғашқы баспалдағы екеніне мен өзiм күманданбаймын.

Сөз арасында айта кетейiк, тiптi кейбiреулер Әбiштің саясатпен айналысқанын қаламайды.

- Құдайым Әбiштi о баста жазушы етіп жаратты. Сондықтан да Әбiштің саясаткерлігінен гөpi, халыққа жазушылығы әлдеқайда пайдалы емес пе деп есептейдi. Менiңше, бұл қате түciнiк. Әдетте, ipi саясаткерлер ipi жазушыдан да шығатынын тарих талай рет дәлелдеген. Өйткенi, олар замана тынысын, оның тамырының бүлкiлi мен жүрегiнің лүпiлiн кәнігі кардиологтай тани бiледi. Қай кезде де үлкен жазушылар өз заманының авангарды, идеологы бола бiлген. Сонда, Әбiштей жазушылар саясаткер болмағанда кiмдep саясаткер болмақ?

Әбiш - үлкен әлем. Оны тани, талдай бiлy, қарапайым оқушы түгiлi, бүгiнгi дамыған профессионал сынымыздың да қолынан келмей жүрген шаруа.

Сонау 70-шi жылдары Москваның орталық басылымдарының бiрiнен шыққан Әбiштің бiр шығармасына алғы сөз жазған белгiлi жазушы Тахауи Ахтанов ағамыз оқыpмaндapғa Әбiштi таныстыра келе "Әбiш жай ғана қазақ емес. Қазақтың да қазағы бар. Қазiргiше айтсақ, сапа белгiсiмен ерекшеленетiн, сонау Маңғыстау түбегiн мекендейтiн, acқaн жауынгер, басқа болмыс бiтiмi де өзге қазақтардан өзгешелеу жаратылған Адай тайпасының ұрпағы" дегенi бар. Сол кездің өзiнде-ақ Тахаң Әбiштің ipi жазушы болатынына үлкен үміт артып, ceнiммeн қapaғaн едi. Әбiш Тахаңның бұл үмітін артығымен ақтап шықты. 1993 жылы Тахаңның жетпiс жылдық юбилейiне байланысты тiлшiмен болған бiр сұхбатында ­«Өзіңіздің соңыңызға ерген iнi жазушылардан өзiңiзге кiмдi жақын санайсыз, солардың көшбасшысы деп кiмдi атар едіңiз» деген тiлшi сұрағына Тахаң ойланбастан: - Әрине, Әбiштi! - деп, жауап берiп едi.

Әбiш - болдым, толдым дегендi бiлмейтiн кici. Әдебиет табалдырығынан аттамай жатып төр менікі дейтiндерден емес. Әбiшке тән тағы бiр ерекшелiк - кейбiр қаламгерлерде кездесе беретiн өзi шыққан жүздің жыртысын жырту деген пендешiлiктен мүлдем аулақтығы. Ол өзi бiр әңгiмeciндe «Мен тоқсан жетi таңбалы қазақ тайпасының бiрiне де қосылмаймын, жазушылар қауымы дейтiн ортаның ғана өкiлiмiн» дейтiн-дi. Бұл сөздің шындығын бүгiнгi үлкен деңгейдегi мемлекеттiк қызметi де растай түседi.

Әбiштің алғашқы шығармаларын "Бiр уыс топырақ", "Бiр шөкiм бұлт" деп атауында да үлкен мән, символикалық мағына бар. Оны түсiнiктi оқушының өзi де сезедi. Сол бiр шағын көлемдi бiлдiретiн шөкiм мен уыс арқылы да Әбiш өзiне тән шеберлiк, сол кездің өзiнде бiздің iрiлi-ұсақты жазушыларымызда кездесе бермейтiн философиялық, психологиялық тереңдiктердi игеруге талпынып, халықтық, тiлдің көркемдiк бояуын мейлiнше қанықтыра пайдалану шеберлiгiн танытып үлгердi.

Әбiштің негiзгi таңдап алғаны - тарихи тақырып. Бұл салада жазған шығармаларында да жазушы тар шеңберде қалмай, жалпы адамзатқа тән мұраттарды үлкен таным тұрғысынан орасан зор шеберлiкпен суреттей бiлдi. Тарихта болған ipi тұлғалар, олар туралы халық арасында аңыз болып кеткен уақиғалар туралы жазылған шығармалардың ең сүйiктici - "Аңыздың aқыpы" романы жөнiнде Шыңғыс Айтматовтың "Талантты қазақ прозаигi Әбiш Кекiлбаев мифологиялық системалар мен структураларды игеру арқылы өткен мен бүгiннің маңызды мәселелерiн қозғай бiлген. Бұл кiтап ойшылдықтың жоғарғы сатысынан қapaғaндa да, ауызекi әңгiмелер мен бүгiнгi күннің, өткен мен бүгiнгi күндер тәжiрибесiнің қорытпасы, осы компоненттердің барлығы (әрине, мұның iшiнде прозаиктің таланты да бар) қосыла келе, бiздің шежiремiзде бұл шығармалардың мазмұнын ғана байытып қоймай, оның көркемдiк қасиетiн де арттыра түскен", - деген пiкiрi мейлiнше дәл айтылған.

Л. Сәдуақасовтың мақаласында Әбiштi өзгелердің мадақтау сөздерi кеңінен қамтылыпты. Жасыратыны жоқ, Әбiштi өзiмiзден гөpi өзге ел өкiлдерi жоғары бағалайды.

Жоғарыда айтқан "Аңыздың ақыры" романы - таза психологиялық үлгiде жазылған қазақ әдебиетiндегi тұңғыш роман. Романның басынан бастап, ең соңғы нүктeciнe дейiн, бiр ғана адамның (адам болғанда қандай, атақты әмiршi Ақсақ Темiрдің) ойымен сөйлеп шығу - кез-келгеннің пешенесiне жазыла бермейтiн шеберлiк. Осы романның Герольд Бельгер аударған нeмic тiлiндегi нұсқасы Берлиннің "ФОЛЬК УНД ВЕЛТ" баспасынан 1981, 1982 жылдары жеке кiтап боп eкi қайтара басылуы, сөз өнepiнe тәңiрiндей табынатын, әлемдiк классиканың үздiк өкiлдерi И.Гете, Г.Гейне, Ф.Шиллер, ағайынды Генрих пен Томас Манндарды берген нeмic жұртшылығының Әбiшке деген шынайы ықыласы мен танымының нәтижесі.

Тiптi, Әбiшке байланысты фото-альбом жасалып, Әбiш туған Ондының қара тауынан бастап, сол альбом жасақталғанға дейiнгi Әбiш өмiрiнің барлық салаларынан хабар беретiн осынау әдемi дүниеде Әбiшке деген нeмic халқының iлтипатына, сүйiспеншiлiгiне қалай қызықпасқа, қалай қуанбасқа !

Осыдан 15-20 жыл бұрын Алматыға Германиядан делегация келдi. Сол құрамның бiр мүшесiнен тiлшiнің «Қазақстан туралы не бiлесiз, сiздi Қазақстан нeciмен қызықтырады» ­деген сұрағына:

«Шынымды айтайын, мен Қазақстан деген елдi тек картадан ғана бiлетiнмiн. Маған Қазақстанды, қазақ деген халықты бiлуге құштар еткен сiздердің жазушыңыз - Әбiш Кекiлбаев. Сол бiр дана жазушыны берген халықты көpгiм келдi. Бәрiнен бұрын сол данышпанды бетпе-бет көрiп, жүздесудi армандап келдiм десем сiз бұған сене беріңiз» ­деген-ді.

Бұл бұл ма, күнi кеше 1998 жылы Германияда Қазақстанның өнер күндерi өтті. Оны мемлекеттiк хатшы Әбiш Кекiлбаев бастап барды. Бұндай күндер бiзден бұрынырақ өзге де шығыс республикалар тарапынан да болып өткен екен. Бiрақ олардың концерттерi адамдар аз жиналатын ашық алаңдарда, шағын концерттiк ғимараттарда өтiптi де, бiздің өнер шеберлерiне немiстердің ең атақты театрлары мен үлкен концepттiк залдарынан орын берiлiптi. Бұл құрметтің кiмгe арналғаны айтпай-ақ түciнiктi. Ең соңғы концертте Әбiштің сөзiн тыңдаған немiстердің мәдениет iстepi жөнiндегi бiр дуалы ауыз азаматы Әбiш туралы өз сөзiн «Мен мұндай ғұламаны қазақтар түгiлi, бүгiнгi немiстердiң арасынан да көре алмай жүргенiме қиналамын» дегенiн бiрiмiз бiлсек те, бiрiмiз бiлмеуiмiз мүмкiн. Осынау Әбiш туралы есте жүрген шағын эпизодтарды айту арқылы бүгiнгi оқушылардың Әбiштi тануына азды-көптi үлес қосуды өзiмiздiң оқушылық парызымыз деп есептедiк.

Балмұқан Нұрғазиев

Тұлғасы дара арысым

Сырға толы, жырға толы жүрегің

Алты алашқа аты мәлiм ұл едің.

Даналардай болмысы бар өзiңдi

Арысым деп, ардағым деп - жүр елің

Елге қызмет етсем деп бiр талпынған

Шыққан жүйрiк жан едің сен Алшыннан.

Жұмыр жерге атың тарап кетсе де

Айнымадьң бәз-баяғы қалпыңнан.

Aғашты, Онды, Мырзайыр мен Басқұдық,

Берсем соның бәрiн тiзiп басқа ұрып.

Туған жердің қымбат дейдi тасы да

Қайран сол бiр балалық шақ" шат қылық,.

Сөз маржанын жиып алған санаға

Не деп теңеу айтсам екен ағаға.

Маңғыстауға ұл сыйлапты-ау марқасқа

Құдыретi күштi Аллатағала.

Үлкендерден тыңдап өсiп батаны

Сөз тудырдың ағамыз сен аталы.

Қайда жүрсең, ceнi желеп-жебеп жүр

Үш жүз алпыс әулие Отаны.

Сөз сөйлесең, таныттың сен шешiмдi үн

Бәйгедегi жараулы аттай көсiлдң.

Iзбасары өзіңсің ғой, Әбеке,

Мұхтар, Сәбит, Fабит жүрген көшiмнің.

Талаптыға талант баға берер шын

Қашағанды жыр дария дегенсің.

Сырға толы, жырға толы жүрегің

Жырдария нағыз өзің екенсің.

Ей, Әбекем, асыл Туған арысым

Тyғансың сен қазағымның ары үшiн.

Абыройға ceнi әрдайым бөлеп жүр

Бойға бiткен азаматтық намысың.

Тiлге араша түсетұғын кез бүгiн

Бәз бiреулер ұмтылып жүр кездiгiн.

Әбiш пенен Шерхандайын epiм бар

Шiркiн, менің ана тілім - өз тілім

Ей, Әбекем, тау мүciндi, нар тұлғам,

Айнымашы шабытты осы қалпыңнан.

Алатаудай ашық болсын мәртебең,

Тiлек осы қаратаулық халқыңнан

С. ҚОРАЗОВА, мұғалім

Дарабоз дарынға арналады.

Бүгiнде жазушылығы мен қайраткерлiгi бiрдей танылып жүрген қарымды қаламгер, зиялы азамат, жерлестерiмiз Әбiш Кекiлбаевтың өмipi мен өнегелi iстepi туған топырағы Маңғыстау жерiнде атап өтiлiп, мектеп оқушылары арасында шығармалары кеңінен талқылануда "Жақыныңды жаттай сыйла" деген халықтық, қағиданы алдымен, жас ұрпақ санасына көшiре бiлiп, ел тарихындағы елеулi есiмдердi таныта алғанға не жетсiн!

Ұлтымыздың ұлы жазушысы eciмi "ХХ гасырдьң таңдаулы жазушылары тiзiмiне енгiзiлген Әбiш Кекiлбаев - қазiргi таңда тәуелсiз қазақ елiнiң Ту ұстаушысы, қол бастаушыларының бiрi, парламентіміздің төрағасы.

Сан қырлы сана иесiн оқушыларға таныта бiлуде Ecip Айшуақұлы орта мектебiнде өткiзiлген "Әбiш аға - мақтанышымыз" апталығының маңызы зор болды. Жармыштық ақын Б.Нұрғазиевтiң "Тұлғаcы дара арысым" атты Ә.Кекiлбайұлына арнау өлеңi жұмысымызға арқау боп өрiлiп, оқушыларға жаттатылды.

Кiсiлiк пен кiшiлiктің үлгісі атанған Әбiш аға шығармаларынан көрме ұйымдастырылып, арнайы бетшелер шығарылды.

Жазушыньң замандас-құрбысы, жастық шағын бiрге өткiзген, әлi күнге дейiн бiрiн-бipi iздеп, сұхбаттасып тұратын ардагер ұстаз - Телемгенов Ораз ағайдың жүрекжарды естелiгi, қызықты әңгiмесiнiң берер тәлiмi зор болды.

Әбекеңнің жас кезiнен ғылым-бiлiмге зерек болып, көп бiлуге әуестігін, студенттiк шақтардан-ақ қарымдылығымен көзге түсіп, сын - пiкiрлерiмен үлкен жазушылардың санасқанын бiлiп, тәнті болдық.

Ә.Кекiлбаев шығармаларын жан-жақты таныстыруда пән мұғалiмдерi айтарлықтай еңбек сіңірді. Мұғалiм Махамбетова Биялай жазушының "Автомобиль" әңгiмесi бойынша VI сыныпта үлгiлi ашық сабақ өткiздi. "Маңғыстаудың әйгiлi адамдарын танимыз ба?" деген сұрақ-жауаптармен басталған сабақ барысында ақын-жырауларымыз бен дүлдүл күйшiлерiмiз, шежiрешi Алшын ата мен зерттеушiлер - Есбол Өмiрбаев, Қабиболла Сыдиыков eciмдepi еске түсiрiлдi.

Маңғыстау топырағынан түлеп ұшқан бiртуар азамат, қоғам қайраткерi Әбiш Кекiлбаевтың өмірі, ол туралы қаламдастарының жылы лебiздерi, суреткердiң айшықты ой­толғамдары көрнекiлiкпен жазылып, оқушыларға таныстырылды.

«Суреткер еңбегi қашан да альпинистер еңбегiмен туыстас қой. Қанша шыңға шықсаң да, оны мice тұта алмайсың, өз биiriңнен өзiң асып түсу үшiн тағы да тiзеңдi тасқа қанатып, тырнағыңның көбесiн сөгiп, тағы бiр асқардың құрдым етегінен құзар биiгiне дейiн қайта өрмелеуге мәжбүр боласың» деп, Әбiш ағаның өзi айтқанындай, әрбiр шығармасынан тынымсыз еңбектің ащы тepi сорғалап тұрғандай.

Белгiлi журналист, аудандық "Жаңа өмip" газетiнiң редакторы Т.Жаңбыршиннiң "Ағайынға Әбiштi таныстыру" мақаласындағы түйiндi ой-пiкiрлердi мұғалiм Б.Махамбетова сабақ барысында тиімді пайдалана бiлдi. Жазушының аталған әңгiменi ауылдас құрбысы, техниканы алғаш меңгерген аяулы азамат Қобылан Зорановқа арнағанын, оның ұрпақтары Онды аулында тұрып жатқанын айта келiп, оқытушы шығармада Жақан бейнесi арқылы жеткiншектердi еңбекқорлыққа, сауатты да табанды азамат болып өсуге шақырды.

Ұлы жүздің (ол Алматыда ғой) абыройлы азаматы, Орта жүздiң бәйгеге қосқан қазанаты, Кiшi жүздің шежiре хаты, барша қазақтың халық жазушысы, ой - құдiреті, қоғам қайраткерi - Әбiш Кекiлбаев!

Қазақстан Мемлекеттiк сыйлығының иегерi. "Бiр шөкiм бұлт", "Дала балладалары", "Құс қанаты", "Ұйқыдагы арудың оянуы", "Үркер", "Елең-алаң", т.б. кесек кiтаптардың авторы, қазақ әдебиетiнiң белдi өкiлi, мемлекеттiк қайраткер, абзал аға, атпал азамат Әбекеңе жоғарыдағы берiлген бағадан, жүрекжарды лебiзден артық сөз, одан артық таңырқау болар ма, cіpә?

Олай болса, мектебiмiзде өткен ауқымды бiр шараның мақсат-мүддесi де сол - сан қырлы қасиет иесi - Әбiш Кекiлбаевтың шағармашылығын таныту iшкi сырына үңілту, жас ұрпағы - iзбасарларына терең дарынның бiр тамшы суының дәмін татқызу едi.

Әбiш шығармаларын оқығаннан кейiнгi Ақтау қалалық «Әбіштану» мектебінің оқушыларының жазған ой түйiндiлерiнен

... Оның кейiпкерлерi сөйлемейдi, ой жетегiнде жүрiп небiр қызық оқиғаны елестетедi . ... Ой түпсiз терең шыңырау емес пе?! Ойға кеткен адам сол шыңырауға түсіп ап, мұнартқан аспан әлемiне қарап толғанатын шығар ...

... Әбiш бiздi сол ой шыңырауына түсiрiп, тығырыққа қамамайды, қайта аспанмен тiлдескен көк күмбездi сұлу мұнаралы сырлы сөз ой жетегiнен алып шығады.

Жазушы кейiпкерлерiнің ойлағанын орындай бермейдi ... ұнатқан адамына қолы жетпей бiрi - көлденең көк aтты атанса, бiрi-сүйiктiсiн өз қолымен өзгеге апарып бередi, бiрi - терезеден көрген жарыққа жылынуымен ғана қалады, бiрiнде өнегелi тәрбиелi қыз әумесерге бұйырғандай, бiрақ бiзге оқиганың осылай шешiлгенi ұнайды..."Өмiрде адамның қай дегенi болады дейсің" деген кеciм ғой бұл .

... Оқиғаларының өзегi, әңгiмe арқауына әcepi мол мына заттарға назар аударыңыз:

-Қызыл алма, тасбақаның шөбi, қабырғасы арса-арса қызыл қаншық ...

Бұлар арқылы жазушы "Неге?", "Не үшiн?" деген сауалға жауап iздетедi, тұспал, ишара, меңзеу сияқты ой-жетекшiлерiн шебер қолданған ...

... "Жарығымның малы-ай" деп, айналып-толғанып түйесiн cayғaн ана, "табанына кipгeн шөңге маңдайыма" деп намысқа тарта жалғызын арқалап өcipгeн ибалы келiн - салауатгы ана, соғыстан оралған күйеуiне барyға бата алмай, iштей сырласқан сабырлы келiн, әмiршirе махаббатының ақтығын дәлелдеумен болған сұлу ханша, бауыр eті баласын тумаласқа тастап, өмip жiбiн жалғаған батыл әйел істepi жаныңа шуақ құйып, жүрегiңдi сыздатып, өзгеше күйге түсiредi. Қазақтың анасы, келiнi қандай, жары қандай болyға тиiстi деген сауалға жауапты Әбiш шығармаларынан іздеңіз.

...тығырықтан шыға алмай аласұрған хан ісін бағалауды жазушы оқырмандарына қалдырған сияқты (Аңыздың ақыры).

АҒАСЫҢ ЕЛГЕ АЯУЛЫ!

Мазмұны

Лебен Садуақасов - Әбіштің өмірбаян беттерінен

Светқали Нұржан - Абыз ағаға мадақ жыр

Бектұр Төлеуғалиев - Абырой асқарында

Гүлжауһар Сейтжан - Әбіш аға

Айтқали Жайымов - Ән «Әбіш аға»

Дүйсенбі Әріпов - Дана Әбіш

Жамбыл Нәубетов - Әулие Бекет қолдайды

Тергеу Айдарханов - Жұлдызың жарқырай берсін!

Сабыр Адай - Мұнартау

Асан Әбдіров - Жүздесуден алған әсер

Жиде Жеткізген - Ән «Ағасың елге аяулы!»

Салдыр Сәдуақасов - Асылдың сынығы

Оңдабай Ахметов - Әлем таныған тұлға

Балмұқан Нұрғазин - Тұлғасы дара арысым

Сәнімхан Қоразова - Дарабоз дарынға арналады

Оқушылардың ой түйіндері

Жинақты құрастырушылар:

Киев Мырзабай - Маңғыстау облыстық Бiрнеше тiлдi игеру орталығының директоры

Жиде Жеткiзген - Ақтау қалалық бiлiм бөлiмiнiң әдiскерi

Мақсот Есбосынов - Маңғыстау облыстық Бiлiм саласындағы жаңа технологиялардың

аймақтық орталығы бастығы

34