Исследовательская работа Мажюсю элберле

11

Муниципальное казённое общеобразовательное учреждение.

«Средняя общеобразовательная школа» с.п. Кичмалка.

Проектно-исследовательская работа

ТЕМА

Жанатаева Жамиля ученица 10 класса

Научный руководитель:

Жанатаева Лейла Адильгериевна

учитель балкарского языка и литературы

МКОУ «СОШ» с.п. Кичмалка

2016

Иш быллай бёлюмледен къуралады.

№

Башлары

Бетле

1

Киришиу

3-4

2

Ишни магъанасы.

3

1.1.Элберлени тарыхлары

4-5

4

1.2.Элберлени къуралыулары

5-6

5

1.3.Элберлени халкъда жюрютюлюулери

6-8

6

1.4.Элберлени хайырланылыулары

8

7

1.5.Элберлени къауумлары

8

8

1.6.Элберлени жангы ёмюрде жюрютюлюулери,тюрлениулери

9

9

Ахыры

10

10

Хайырланылгъан литература

11

Киришиу

Бюгюн мен сизге Малкъарлыланы мажюсю заманда жюрютюлген элберлерини юсюнден айтырыкъма. Теманы аты «Мажюсю элберледиле».

Ишими мураты: малкъар мажюсю элберлени терен ангъылатыу. Элберлени къалай жаратылгъанларын айтыу.Аланы бусагъатда элберледен башхалыгъы. Ала къаллай халда айтылгъанларын билдириу.Таулуланы ниет байлыгъын ачыкълауда малкъар мажюсю элберлени магъанасы бек уллуду.Ёмюрлени ичинде фольклор чыгъармалада халкъны къадары, тарыхы,психологиясы,адет-тёреси, битеу дунияны сезими дегенча, аллай затла кёргюзтюлюп келгендиле. Андан сора да, алада халкъ кесини жюрек излемин, ахшы муратын,умутун, жарсыуун,насып ючюн, тюзлюк ючюн къалай кюрешгенин суратлагъанды. Алада биз халкъны, заманнга кёре, жашаугъа къарамы, сезими къалай тюрлене келгенин кёребиз.Элберле жашауну хар бир жаны бла да кёргюзтедиле. Бурунгу элберле, халкъны жашаууна кёре, аны хар бир жанын кёргюзтедиле. Элберле адамны ангылауун ёсдюредиле. Ала адамны сагыш этдиредиле,аны дунияда хар неден да ангылауу болургъа керегин чертедиле.Элберлени халкъ бек эртте замандан бери къурайды.Элберле халкъны акъыллылыгъын кёргюзтедиле. Ала бизни элибизни бек эртте жашау халлери бла шагъырей этедиле.

Жарсыугъа, бюгюнлюкде ана тиллерин иги билмегенле аз тюйюлдюле.Элледе къартларыбыз да аздан- аз бола барадыла. Ол себепден а, эрттегили элберле унутула барадыла. Ёсюп келген жаш тёлю элберлени эсде тутаргъа борчлуду.Бу излеу ишни устазла малкъар литературада дерсде хайырланыргъа да бллукъдула. Мен элберлени элде жашагъан къартларыбыздан жыйгъанма. Мени аммам Болатланы Мариям да бир къауум элбер айтханды.

Малкъар халкъда жюрюген элберлени саны кёпдю. Жыйылмай къалгъан элберлени, басмагъа тюшюрюу бизге сыйлы борчду. Ала миллетибизни буруннгу жашау турмушун кёзюбюзге тутарыкъдыла, аны дуниялыкъгъа ол заманнгы кёз къарамын ачыкъларыкъдыла, бюгюнлюкде тилини байлыгъын ёсдюрлюкдюле, жарыкълыгъын кётюрлюкдюле. «Кесигизни аууз чыгъармагъызны жыйыгъыз, андан юйренигиз, жарашдырыгъыз аны. Биз тарыхыбызны не къадар иги билсек, бусагъатда чыгъара тургъан затларыбызны уллу магъанасын ол къадар тынч, ол къадар терен эмда къууанчлы ангыларыкъбыз»*, - деп аны ючюн айтханды М. Горький

Элберле суратлау жаны бла бек аламатдыла. Аланы тиллери да, жомакъланы тиллерича, окъуучугъа бек ангылашымлыдыла. Элберлени тематикалары бек кенгди . Табигъатда жаратылгъан затладан бир тюрлю бир элберге кирмеген хазна зат жокъду. Эртте замандан бери ашарыкъ, ичерик, жерчилик, малчылыкъ, техника, иш керекле дегенча адамны жашауу бла байламлы затланы барысына да халкъ элберле къурагъанды.

Ишни магъанасы.

1.1. Элберлени тарыхлары

Малкъарлала бла къарачайлыланы жазмалары бла басмалары болгъунчу, фольклор аланы жашауларында бек уллу жерни алып келгенди. Ол къачан да аууздан ауузгъа, тёлюден тёлюге ёте, халкъны къууанчлы, жарсыулу кюнлеринде, кёллендирип, кюч берген жол нёгери болгъанды.

Патчахлыкъны заманында малкъар халкъгъа миллет эркинлик берилмегени себепли, анга кеси тилинде окъур, жазар мадар да табылмагъанды. Ауузда жюрюген халкъ чыгъармаланы жыйып, жарашдырып, басмагъа ургъан угъай эсенг, аланы къол бла къагъытха тюшюрюрге жазма да болмагъанды. Малкъарны аууз чыгъармасына эс бёлген М. Алейников, Н. И. Кириченко дегенча орус устазла, А. Н. Дьячков-Тарасов, В. Прёле дегенча орус эмда тыш къыраллы алимле жазгъан ишлерин кеслерини ана тиллеринде жазгъандыла. Кеп ёмюрлени узагъына фахмулу малкъар халкъны къурагъан аууз чыгъармалары къайда унутула, къайда да аууздан ауузгъа кёче, тас болуп къалмай, накъут-налмаз бюртюклеча жылтырай, бизни тёлюге жетгендиле.Уллу Октябрь социалист революция, патчахлыкъны ууатып, бурун унугъуп тургъан тау миллетлеге баш эркинлик бергенинде уа, малкъар халкъгъа да кесини тилинде окъуу- жазыу къураргъа, аууз чыгъармасын жыйып, басмаларгъа кенг жол ачылады. Жыйырманчы жыллада, окъуу-жазма къуралгъан бла биргелей, малкъар школлагъа биринчи окъуу китабланы къурагъан авторла кеслерини китапларына аз-аз таурухла, хапарла, нарт сёзле, элберле да салып башлайдыла. Отузунчу жыллада уа аууз чыгъармаланы жыйыу, басмалау иш уллу кёлтюрюлюмге чыгъады.

Малкъарда да 1935 жыл къуралгъан илму-излем институт аууз чыгъармаланы жыйыуну къолгъа алады. 1940 жыл ол чыгъаргъан биринчи фольклор китапха кеп таурух, нарт сёз, 52 элден жыйылгъан элбер жыйышдырылады.

1941-1956 жыллада Малкъарда аууз чыгъармаланы иши бла кюреширге онг болмайды... 1957 жылдан башлаб а, литератураны ёсюмю алгъа урады, аууз чыгъармаланы жыйыу, хайырландырыу да жангы атлам алады. Таурухла, жырла, нарт сёзл школланы окъуу китабларына, илму ишлеге ууакъ-ууакъ тюше тебирейдиле. Малкъарлыланы элберлери жыйылып, бусагъатха дери кеслери энчи китап болмагъандыла. Эртте заманда орус тилден кёчюрюлюп, малкъар тилге терен сингнгендиле: Сёз ючюн: «Кийими жюз къат - олтурады бир къарт, ажымсызды жиляры - ким тешиндир аны»ол (Соханды) - дегенча 3-4 элбер бюгюннге дери тюрленмей сакъланнгандыла. Неда «Бир кючюгюм барды да- къапмайды, чапмайды, юйге адам иймейди»- ол (Киритди) - дегенча элберле къайсы тилде къуралгъанлары бюгюн да белгисиздиле.

1.2. Элберлени къуралыулары

Элберлени къуралыулары тюрлю -тюрлю болгъандыла, аладан бирин бурун миллетле бир-бирине чабып, бир-биринден мал сюрген, адам урлагъан заманда тасхсаны сакъларгъа артыкъда бек жарагъанды. Мынга шагъатлыкъгъа Быллым элни къарты Афашокланы Розадан элберле къалай туугъанларыны юсюнден хапар алгъанма, Роза мнгаТатаркъанны жырыны юсюнден айтханды. Бу иш къарачайда болгъанды Къызылбекле Къарачайдан малны, адамны да сюрюп бара, Схауат сууну боюнунда кече ай жарыкъда солургьа тохтайдыла. Ызларындан сюре барып, Татаркъан кече ортада къаядан юслерине къарайды. Сюрюлюп баргъан эмчек анасы, аны ёлюрюне къоркъуп, анга къызылбеклени кёплюклерин чачы бла билдиргенди. Татаркъан да анга жыйыныны кёп болгъанын сакъалы бла билдиргенди.Быллай жашыртын билдириуледен мажюсю заманда кёп элберле къуралгъандыла.

От бла жарыкъны юсюнден элберле эски малкъар юйню къаллай ожагъы болгъанындан, ожакъгъа къаллай сынжыр тагъылгъанындан, юй не зат бла жылытылгъанындан, не зат бла жарытылгъанындан бизни толу хапарлы этедиле. «Сырт юсюнде - акъ бийче». (Ожакъ); «Тау артында - жилтинли къулакъ» (От къуууш); «Бир терекде - жюз тешик» (Агъач сынджыр); «Мындан атдым Махаргъа, жетгенди шахаргъа» (Жонгурчха) Бурун, патеген лампала жюрюмеген заманлада бир кезиуде къарачайлыла бла малкъарлыла агъачдан бир тёммекни ожакъ жанына сюелтип,башында чыракъ жонгурчхаланы жандыргъандыла. Ол зат бу элберден танылады: «Тау башында жулдуз жана (Чырахтан). Андан сора балаууз чыракъгъа айланнгандыла. «Бир мюйюшде олтурур, юйню саулай толтурур» (Балаууз чыракъ) жау чыракъгъа кёчедиле. Бу элбер аны билдиреди: «Ёретинлей кюню кетген, тёгереклей жанып кетген» (жау чыракъ). Заман ёте, жашау тюрлене келгенича, XIX ёмюрде юйню жарытыуну жоллары да тюрленедиле. Чырахтанны, балаууз чыракъны, жау чыракъны орунларына къалай, жез, мияла чыракъла жайыладыла, шыбла чыракъ чыгъады. Ма шагъатлыкъгъа къара: «Тёгереги, сары аи, хар ким анга къарай» (чыракъ); «Акъ къапталлы, ай башлы» (Къалай чыракъ); «Бууун-бууун бууулуп, ичине зем-зем су у къуюлуп»» (Мияла чыракъ); «Кёмюрю-жалыны болмаз, жанарыкъдан къалмаз» (Шибила чыракъ).

Бурун мажюсю заманда хар тюрлениуню, бузулууун: къар жаугъанны, буз ургъанны, кёк чартлагъанны, ай, кюн тутулгъанны, жел къобханны, ким болса да бир иеси болуп, адамгъа жаулукъ этип тургъанча кёргенди. Айтханымы эшитип, дерт тутмасынла, малымы чалпытмасынла деп, заранлы жаныуарланы атларын айтыргъа да ырыслагъандыла. Къоркъуусузлукъгъа, аланы тюз атларындан жашырып, кеслери ангыламазча, бурдургъан атла атагъандыла. Сёз ючюн: бёрюге - жанлы, ёрекъулакъ къызылкёз; айыугъа - уллутабан, табанын жалаучу, тюлкюге-хыйлачы, тауукъчу, узункъуйрукъ дегендиле

Жаныуарланы буруннгу бурдургъан атларын бюгюн да халкъны ауузунда сакъланадыла. Аланы биразын биз эски халкъ элберледе табабыз. Сёз ючюн: «Сыртда айланнган къызылкёз» (Бёрю), «Таш арада - акътёш кючюк» (Агъаз);

1.3. Элберлени халкъда жюрютюлюулери

Элберле 1944-1958 жыллада Орта Азияда кеп адамны ауузундан жазылгъандыла. Малкъар халкъда жюрюген элберлени саны кёпдю. Жыйылмай къалгъан элберлени басмагъа тюшюрюу бизге сыйлы борчду Элберле халкъ суратлау чыгъармачылыкъны бир къауум ууакъ тюрлюсюдю. Ол, аууз чыгъармаланы къалгъан жанрларындан айырылып, кеси башха энчи жорукъ бла жюрюйдю. Таурухча, созулуп айтылмайды ол, нарт сёзча, сёлешиннген сёзню ичинде келмейди, къысха соруу халда айтылады. Кеси да эки бёлюмден къуралады: соруу бла жууапдан . Элберле кёбюсюнде бурдургъан тил бла къуралады. Биринчи болуп, аны бизни жыл санаугъа дери IV ёмюрде грек философ Аристотель эсгергенди. Ол чертгеннге кёре, «Элбер тап жарашхан метафорады». Элберле халкъны жашау жолу бла къаты байламлыкъдадыла. Суратлау жаны бла бек аламатдыла. Аланы тиллери да, жомакъланы тиллерича, окъуучугъа бек ангылашымлыдыла. Элберни тематикалары бек кенгди. Эртте заманда биреу биреуге бир элберни айтып, тынгылагъан адам аны билалмаса, айтхан адамгъа эл неда тийре берип, жууабын алай айтдырып болгъандыла. Сёз ючюн:

- Эл ашагъан эмеген. Билчи, не затды?

- Бёрю болурму?

- Угъай.

- Айыу болурму?

- Угъай.

- Сарыуек болурму?

- Угъай.

- Сора билмейме, кесинг айт.

- Эл берсенг - айтырма.

- Къайсы элни берейим?

- Сюйген элинги бер.

- Учкуланны береме.

- Жемталада игилиги-ашхылыгъы - мени аманлыгъы - ташдан-таудан кери, ол да неди десенг- тирмен!

Элбер айтсанг, эл берген адет къабартылылыда да болгъанды, бу затха шагъатлыкъ Журинскийни «Загадки народов Востока» деген китабы этеди Сёз ючюн:

Три неведомых чуда.

Дай мне три селения - скажу тебе разгадку:

«Кто на небо по лестнице добрался?

Кто воду носит решетом? Кто масло жарит на вертеле?»
Радуга, туча и солнце

Элберни билген адам, сен берген элни алып къоймай, кеси сайлап, ушатхан элин алыргъа эркин болгъанды. Башда айтханыбызча, эртте заманда адамла айтхан элберлерине талай эл дауларгъа эркин болгъандыла. Бек багъалы элбер анга ненча эл берилгенине кёре болгъанды . Сёз ючюн «Минг жашар ханны къызыма - минг эл бермей айтмазма» ол (Тауду) деп айтып болгъандыла.

Бурун Малкъарда эллени саны къуру эки-юч болгъан заманда, эл береме деп, элберлеге тийрелени бергендиле. Элбер айтышхан кезиуде бир эл къайтарылып эки кере берилмегенди. Хар билинмеген элберге жангы эл неда тийре берилгенди. Соруу, чам, эсеп, хапар элберле да болгъандыла, алай ол элберле халкъда кёп жюрюмегендиле, быллай элберлени былай айтып болгъандыла: «Юч сёз сорайым да, алагъа тюз жууап эталсанг, ёч салам»- деп болгъандыла. Ёчге тюшген адам къайда атын, къайда къызын, къайда юйюн бергенди.Элбер айтыу не таматадан, неда кёзюу санап, жыйырманы ким алгъа айтса, андан башланнганды. Айтылгъан элберни ким алгъа билсе, элбер айтыуну эркинлиги анга кёчгенди. Элберни къайда эки адам бир-бири бла, къайда да эки къауум адам, эки жанлы болуп, эришип айтышхандыла. Бир-бирде уллула айтып, сабийле тынгылагъандыла.

Жыйылгъан жерде элбер айтыу эллени санлары бошалгъаннга кёре тохтагъанды. Ким эллени башдан аякъ къолгъа жыйса, ол хорлагъаннга саналгъанды. Аллай эришиуледе хорлап, атлары айтылгъанла малкъарлы жашла кёп болгъандыла болгъандыла

1.4. Элберлени хайырланылыулары

Жылны жаз, кюз дегенча иш къаты баргъан кёзюулеринде элбер айтыргъа жарамагъанды. Сабий айтама десе да, уллула эркинлик бермегендиле. Эл ишге чыкъгъан заманда, жаз сабан сюрген, къой къозлагъан кёзюуде, байрам кюнледе элбер айтхан ырысха тергелгенди. Эрттегили адамланы ангылауларына кёре, ишни юсюнде элбер айтсанг, мал къораргъа, къош жарсыргъа боллукъ болгъанды. Элбер айтыргъа къыш чиллени чыгъарын сайлагъандыла. Кече болмаса,кюндюз элберни атын да сагъынмагъандыла. Кюндюз элбер айтхан кёнчексиз къалады деп, уллу чарлагъандыла къартла. Кече да элбер айтыу аш этилгенден сора башланнганды. Кеслери да от жагъада жыйылып, айтыргъа ёч болгъандыла. Элбер айтыу бла малчы къошлада, тойлада, тюрлю-тюрлю кёз ачхан ингирледе хайырланнгандыла.

1.5. Элберлени къаууму

Андан сора да элберлени кёп тюрлюсю бардыла: чам элберле, эсеп элберле,хапар элберле, тёрели элберле. Соруу элберле бла, адамны фахмусун сынагъандыла.Жангы жууукъну, жангъы къоншуну, жол нёгерни аны бла тенглик, шуёхлукъ жюрютюрден алгъа тюрлю-тюрлю соруу элберле бла дуниядан, жашаудан, ишден ангылауларын сюзгендиле. Аллай соруу элберлеге жууап эталгъанына-къалгъанына кёре адамны адамлыгъына багъа бичгендиле. жаратсала, нёгерге къошхандыла.Кичибалыкъ элни къартларындан быллай соруу элберле жыйгъанма:Аладан бир къауумун айтыргъа сюеме

Алтындан багъалы не затды? (Акъыл).Юйню жарыгъы неди? (Ана). Адамны къанаты неди? (Билим). жазыкъ кимди? (Жаз сыртындан жатхан). Билимни ачхычы неди? (Окъуу).

1.6. Элберлени жангы ёмюрде жюрютюлюулери,тюрлениулери

Заманны хар жангы ёмюрю кесине кёре жангы элберле жаратады. Сёз ючюн: «Ичине от жыйыучу, жауну аллын тыйыучу» (Керох). Бу элбер, бир ёмюрден бир ёмюрге кёчген сагъатда тыш къарамын тюрлендирмегенди. Кеси аллына жангы ёмюрге жарарча болуп къалгъанды.

Эрттде заманны элбери эндиги заманнга келишмей, магъанасы экили ангылашыннганы да болады. Сёз ючюн: «Жай эсинге тюшмеген, къыш юсюнгден тюшмеген» деген элбер бурун Къарачайда пальто жюрюмеген заманда тоннга айтылгъанды.Неда «Жаны жокъ - кеси жюрюйдю» деген элберде, эртте, малкъарда башха машина кёрмеген заманда, ол поездге айтылгъанды. Бусагъатда уа машинаны жюз тюрлюсю барды. Аланы къайсысына айтыргъа боллукъду муну?

Бусагъатда элбер айтыргъа алгъынча айырылып белгили заман жокъду. Элбер айтыуда ырысха тергелген кёзюуле эрттде унутулгъандыла, аланы бир къауумлары къартланы эслеринде сакълансала да, жаш тёлю аланы билмейди

Бусагъатда эски элледе къартланы эслеринде эрттегили элберле сакъланнганлары да бардыла. Ол къартла, эртте замандача, элберлени бир-бирлерине айтмайдыла, сабийлеге айтадыла. Ала, кеслерини буруннгу адетлерича, энтда кеслерини элберлери бла сабийлени сезимли, ангылы этер жанындан кюрешедиле.

Ахыры

Ишими ахырында айтыргъа сюеме, белгили орус фольклорист В. В. Митрофанова бегитгеннге кёре, бусагъат жашауда бурунгулу элберле унутула, тас бола барадыла, аланы орунларына жашау жангы элберле туудурады. Бир заманда элберле ёгюз арбагъа, чанагъа, къобузгъа этилген эсе, бусагъатда самолетха,трамвайгъа,автобусха, радиогъа, телевизоргъа, спутникге, дагъыда аныча жангы чыкъгъан техникагъа къуралады. Бу ишден биз билдик: элберле, халкъны жашаууна кёре, аны хар бир жанын кёргюзтедиле. Элберле адамны ангылауун ёсдюредиле. Ала адамны сагыш этдиредиле, аны дунияда хар неден да ангылауу болургъа керегин чертедиле. Элберлени халкъ бек эртте замандан бери къурайды. Ала халкъны акъыллылыгъын кёргюзтедиле. Элберле бизни элибизни бек эртте жашау халлери бла шагъырей этедиле. Тау элледе жыйгъан материалгъа кёре, биз элберле эртте заманда къалай ,не мурат бла хайырланнганларын билгенбиз.

Биз, ёсюп келген жаш тёлю, тарыхыбызны не къадар иги билсек, ол къадар бизни жашауубуз ариу,тынч, ол къадар къууанчлы боллукъду. Келлик тёлюге биз тарыхыбызны билдирирге бойюнубузда борчубузду.

Элберлени этиуге уллу къыйын салгъанла быладыла: Занкишланы Жагъа , Бегийланы Абдуллах, Гуртуланы Эльдар, Ёлмезланы Мурадин

Жангы тёлюню элберлери, эрттегили элберлеча, тёлюден тёлюге ,ёмюрледен ёмюрлеге ёте кёп тёлюню эсинде къаллыкъды деп ышанама.

Хайырланылгъан литература

М. Алейников. Карачаевские сказания. Тифлис, 1883.

Н. И. Кириченко. Русско-карачаевский словарь. Тифлис, 1897.

А. Н. Д ь я ч к о в-Т а р а с о в. Заметки о Карачае и карачаевцах. Тифлис, 1898.

В. П р е л е. Кавказские этюды. Будапешт, 1909.

3. Д. Бон ч-Б р у е в и ч. Воспоминания о Ленине. Москва, 1965, 390-391 бетле.

4. «Эртте биреу бар эди…». «Нарт»,1991ж

5. Къарачай- Малкъар олбэрле бла элберле «Нальчик»,2010ж

6.Ана литература 4-чю класс «Нальчик»,1988ж

7. Хаджиева Т. Къарачай-Малкъар фольклор «Эль-фа»,1996