Жоба. Тақырыбы: “ Қазақ халқының ою – өрнегінің тарихы мен тәрбиелік мәні ”

Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі

Солтүстік Қазақстан облысы

Тайынша ауданы

КММ «Петровка орта мектебі»

Бағыты: Қазақ ұлттық ою - өрнегінің болашақ дамуы мен өркендеуі.

Секциясы: Этномәденитану

Тақырыбы: " Қазақ халқының ою - өрнегінің тарихы мен тәрбиелік мәні "

Авторы:Матченя Анастасия 8 сынып

Жетекшісі: Сарсембаева Анар Беркинбаевна

қазақ тілі пәнінің мұғалімі

2015 жыл

Пікір

Осы жоба орта буындағы сынып оқушыларын өз Отанының тарихын, мәдениетін, оның ішінде ерекше көзге түсеті көне мұратымыз ою - өрнектердің бағалауға, , ою - өрнектердің жасалуын танып, осы өнерді жалғастыра білуге, ою - өрнектердің тарихы, олардың қазіргі заманда қолданылуы мен ерекшеліктері мен дамуы қоршаған ортаның сұлулығын тани білуге үйрету мәселерін қарастырады.

Көптеген әдебиеттерді зерттей отырып, ою- өрнектердің түрлерімен, тарихымен, атауларымен танысты. Жоба авторы сауалнама жүргізу барысында адамдардың қаншалықты ою - өрнектерді білетінін, олармен қаншалықты таныс екеніне көз жеткізді.

Шеберлерден сұхбат ала отырып, оюларға жаңа мән беруді, оларды түрлендіру мен гүлдендіру, сұлулық пен тәрбиелік мәнін түсіндіру, ежелден кележатқан өнерімізді сақтай білу мен оны ұрпаққа жеткізу жолдарымен танысты.

Бақылау кезенінде жоба авторы мынандай қорытынды жасады: қазіргі кезде ою - өрнектердің көптеген жерлерде қолданып қана қоймай, олардың жаңару жүйесінде, күнделікті қолдануда болып жатқанына, біздің қазіргі заманымызда ерекше орын алып жатыр.

Осы жүргізген зерттеуді пайдалы деп ойлаймын. Өйткені ол қазақ халқының өнерін, шеберлігін қайта жаңғырту жолында оған жаңа мазмұн береді.

Мектеп директоры: Валяева Л.П

Жоба жетекшісі: Сарсембаева А.Б

Аңдатпа

Ғылыми жобамыздың негізгі мақсаты:

Атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе жатқан өнер түрін дамыту.

Ғылыми жобамыздың гипотезасы: Қазақ қолөнерінің өткендегісі мен бүгінгі жағдайын, оның өзіне тән методологиясын зерттеу, ұлттық салт-дәстүрімізді сақтау, жаңарту.

Ғылыми жобамыздың зерттеу кезеңдері:

1. Қоғамдық дамудың қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырғаны туралы мәліметтер жинастырдым.

2. Ою-өрнектің түрлерімен таныстым.

3.Жинаған әдебиеттерді талдадым.

4. Ою-өрнектің сән үлгісі ғана емес,өзіндік салт-дәстүрі бар екенін

дәлелдедім.

5. Ою-өрнектермен күнделікті тұрмыста пайдаланып жүрген шеберлермен таныстым.

6.Сыныптастарымнан,баска да оқушылардан ,мұғалімдерден сұхбаттасу барысында ою-өрнек және олардың түрлері туралы анкета алдым.

7.Өзіндік пікір,тұжырым жасадым.

Ғылыми жобаның зерттеу әдісі:

-теориялық (тақырыбымды ашу барысында ауыз әдебиеті үлгілеріне шолу жасалды)

-.өзіндік тұжырым жасала отырып,салыстыру әдісі де қолданылды.

Интернет желісіне шолу жасалынды.

Энцеклопедиямен, әдеби кітаптар,журналдармен жұмыс.

7-9 сынып аралығында сауалнама жүргізілді. Сауалнама қорытындысы жасалынды.

Қазақ әдебиеті,технология, Қазақстан тарих пәні мұғалімдерімен консультация жүргізілді.

Ғылыми жобамыздың жаңашылдығы: Мемлекеттік деңгейде мәдени мұра бағдарламасы бойынша қамқорлық жасаланып, оқушыларға, студент жастарға қолөнер сабағына пайдалануға шағын журналдар шығарылса, қолөнер түрлері мектепте пән ретінде өтсе, жастардың келешекте іскерлігіне, ұлттық мәдениетті сүюіне ықпал жасары анық. Оқушыларға ұлттық нақыштағы киім үлгілері ұсынылса, оқу құралдарының безендірілуіне ою-өрнек кең көлемде ұсынылса, шеберлер даярлайтын арнаулы оқу орындары ашылса, ұлттық қолөнер дамыған болар еді.

Ғылыми жұмыстың нәтижесі мен қорытындысы:Бұл жұмыстың нәтижесінде бұрын белгілі бір ұғымды, түсінікті білдіретін ою - өрнек танбалары бертін келе жатқан сәндік, салтанат белгілеріне айналғанына көз жеткіздім.

Ғылыми жұмыстың практикалық қолдану салалары:Тақырып негізінде жинақталған материалдар бойынша буклет,сборник,брошуралар шығарылып, қазақ тілі, қазақ әдебиеті,технология, тарих пәндерінде қосымша қолдануға болады.Тәрбие сағаттарында пайдалануға болады.

Абстракт

Основная цель научного проекта: развитие искусства которое передаются из поколения в поколение и находится в постоянном использовании и развитии в настоящее время.

Гипотеза научного проекта : прошлое и настоящее состояние казахского рукоделия,исследование присущие ему методологии,сохранить и обновить национальные обычаи и традиции.

Порядок исследования научного проекта :

1. Сбор материала о развитии ремесла в различные периоды , развития общества,где ремесло оставляет свой след и влияет на социально-художественное развитие этого общества.

2. Ознакомление с различными видами нацинальных узоров.

3. Работа с литературой

4. Национальные узоры -не только красиво,но имеют свои национальные традиции

5. Знакомство с мастерами, которые в повсевдневной жизни используют национальный орнамент.

6. Во время дискуссиис однаклассниками,с учащихся школы и учителями провела анкетирование о видах национального орнамента.

7. Сделала свои выводы и мнение.

В качестве методов исследования применялись

-теоретический ( в раскрытии темы опиралась на примеры устного народного творчества)

-метод сопоставительного анализа

-поиск данных в Интернете

-Работа с энцеклопедиями,художественной литературой и журналами.

-анкетирование учащихся с 7-9 класс.Подведение итогов анукетирования

-консультации с учителями казахской литературы,технологии,истории Казахстана.

Новизна исследовани я заключается в том,что,если на государственном уровне утвердить программу,издавать журналыдля использования на уроках рукоделия ,и если уроки ремесла проходят в школе как предмет,учитывая особенности деятельности молодежи,все это имеет влияние на воспитание любви к государственной культуре.Так же развитию ремесла сопутствуют национальная одежда,украшение орнаментом учебных принадлежностей и открытие специальных школ готовящих мастеров рукоделия.

На основании полученных данных я пришла к следущим выводам:Результатом данной работы является пояснение того ,что орнамент в настоящее время праздничное украшение.

Практического использования данной работы буклеты,брошюры,сборники,раздаточный материал на уроках казахского языка,казахской литературы, технологии,истории Казахстана.Можно использовать на классных часах.

Abstract

The main aim of the investigative work: development of art which is transferred from generation to generation and is in constant usage and development nowadays.

Hypothesis: the past and the present condition of the Kazakh national needlework save and renew national traditions and customs.

Research order of the investigative work:

1. Information studying about development of craft during various periods of society development where the craft has its trace and influences upon social and art development of this society.

2. Introducing with different types of national ornaments.

3. Work with literature.

4. National ornaments are not only beautiful, but they have their traditions.

5. Acquaintance with masters who use national ornament in their daily life.

6. During discussion with my schoolmates, with pupils of our school and teachers I carried out questionnaire about types of national ornament.

7. I made my own conclusions and opinion.

Methods of my work:

- theoretical (in the subject disclosure I used the examples of folklore)

- method of the comparative analysis

- search of the material in the Internet

- work with encyclopedias, fiction and magazines

- questionnaire among pupils of the 7^th-9^th forms. Conclusions of questionnaire

- consulting with teachers of the Kazakh literature, Kazakh History, Technology

Novelty of investigative work is that fact that the program approved at the state level, published literature for craft or needlework lessons and craft lessons as a school subject, considering peculiarities of youth activity, can have their influence on love development to the national culture. Also national clothes, school things decorated by ornament and special schools creation for preparing needlework masters accompany craft development.

Considering the obtained data I made the following conclusions: The result of this work is the explanation of the fact that nowadays the ornament is used as a festive ornament.

Practical usage of this work: booklets, brochures, books, didactical material used at lessons of the Kazakh language, the Kazakh literature, technology, history of Kazakhstan. It can be used in out-of-class activity.

Мақсатым:

• Қазақ ұлттық ою - өрнектері туралы жалпы мағлұматтар жинау.

• Қазақ ұлттық ою - өрнектің тарихын зерттеп білу.

• Қазақ ұлттық ою - өрнектердің мән- мағынасын білу.

• Қазақ ұлттық ою - өрнектерді ұрпақтарға жеткізу.

• Қазақ ұлттық ою - өрнек шеберлерімен танысу.

Міндетім:

• Отаныма, өз еліме адал қызмет ету.

• Болашақта қазақ ұлттық ою - өрнектерін танытып білу.

• Балаларға қазақ ұлттық ою - өрнектердің тәрбиелік мәнін түсіндіру.

Актуальдік

• Ұлттық ою - өрнектедің қазіргі заман талабына сай қолдану мен оларды күннен - күнге одан әрі дамып, ерекшеленіп, әртүрлі салаларда қолдану тәсілдерімен оларды тарихын зерттеу.

Өзектілігі:

• Ұлттық ою - өрнектерді зерттей отырып, халқымыздың ою - өрнегін өшуге, жоғалуға жатпайтынын жас ұрпаққа дәріптеу.

Зерттеу әдістері:

• Сауалнама жүргізу

• Сұхбат өткізу

• Бақылау жүргізу

• Шеберлермен кездесу

• Энциклопедиямен жұмыс

Жоспар

I. Кіріспе.

1.1 Ою - өрнектердің шежіресі.

1.2 Қазақ ою - өрнегінің даму тарихы.

II. Негізгі бөлім.

2.1 Ою - өрнегінін атаулары.

2. Ою - өрнектегі көңіл - күй мен сезім терендігі.

2.3 Ою - өрнектердің актуальдік орны.

III. Қорытынды.

1. Қазақ ою - өрнегінің мағынасы мен тәрбиелік мәні.

VI. Қолданылған әдебиеттер тізімі.

І. Кіріспе бөлім.

1.1 Ою - өрнектердің шежіресі

І. Ою - өрнек ертеден келе жатқан ою - өрнектерді түрлендіру арқылы мазмұнды ою - өрнектер жасау дәрежесіне көтеруге болады. өнер өлмейді, өнер көнермейді, өнер жеміс ағаштың бұтағындай гүлдеп, жемістене береді. Ою - өрнектермен танысып, олардың дүниетанымы, өз қоршаған орта және сұлулық туралы түсінігі артып, шеберлік қабілеті дамып отырады.

Қазақтың ұлттық ою - өрнектері мен оның атаулары көп. Ғаылымдар әзірше 230 - дей түрін ғана анықтады. Біз солардан халық арасында көп тараған ою - өрнектерді сөз етпекпіз.

1.2 Қазақ ою - өрнегінің даму тарихы.

Қазақ ою - өрнегінің өзіне тән даму жолы мен тарихы бар. Ол тарих сонау көне замандардан, сақ, андронов мәдениетінен басталады. Андронов мәдениеті - б.з.б. екі мыңжылдықтың соңғы жартысы мен бір мыңжылдықтың басында Сібір мен Қазақстанды мекендеген тайпалар мәдениеті. Ал б.з.б. VIII - III ғасыр ларда сақтар негізінен Оңтүстік Шығыс пен Орталық Қазақстан жерлерін мекен еткен. Сақ тайпалары туралы құнды тарихи деректер ежелгі заманғы грек және парсы тарихшыларының қол жазбаларында кездеседі. Ол жазбаларда грек тарихшылары сақтарды «азиялық скифтер» деп, ал парсы тарихшылары «сақ» деп атаған. Бұған елімізде ұзақ жылдар жүргізген архиолоогиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады.

Тарихи - ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ халқының ою - өрнек өнері ежелгі

замандардан бастау алып, қазақ жерін мекен еткен көшпелі тайпалар өнерінің ықпал - әсерімен сан ғасырлар бойы қалыптасып, өзіне тән белгілі бір жүйеге келгенін қапысыз таныр едік.

Бұған дәлел - қазақтың алғашқы ою - өрнек үлгілерінен андронов, сақ, ғұн, үйсін мәдени мұраларын ұшыратқанымызды айтсақ та жеткілікті.

Қазақ ою - өрнегі - ғасырлар бойы дамып келе жатқан өнер туындысы. Халқымыздың қай қолөнер саласын алсақ та, ою - өрнектер өзіндік ерекшеліктерін сақтай отырып, белгілі бір тәртіппен орналасқаның көреміз. Оюлардың ежелден келе жатқан нұсқаларында элементтер құстың, гүлдің, жануарлардың түрін тұспалдап тұратын белгілі.

Көне түркілердің түсінігі бойынша, құс - көктің, балық - судың, ағаш - жердің белгісі. Бұйымдарда жан - жануарлардың мүйізі, дене мүшесі, тұяғы, құстың тұмсығы, түлкінің басы, бөрінің құлағы немесе иттің құйрығы т.б. және өсімдіктердің түрлері кеңінен белгіленген.

Ою - өрнек өнері - қазақ халқының ауыз әдебиеті секілді мәдени шежіре.

Ою - өрнектің теориясы.

Қолөнер шеберлерін, суретшілер мен сәнгерлерді ұлттық рұхта тәрбиеленуде ою - өрнектің атқаратын рөлі өте зор. Сұңғат және бейнелеу өнерінде, сондай - ақ қолөнер шеберлері жасаған бұйымдарда ұлттық нақыш анықталып тұруы қажет. Сол ұлттық нақышты айқындап бейнелейтін өнер түрі - қазақтың ою - өрнегі. Қазақ халқының ою - өрнек өнері байырғы ұлттық өнерлердің ішіндегі ең ежелгісі, әрі кең таралған саласы. Бұл ұлтымыздың мәдени дамуының шежіресі, адам жанына ләззат сыйлайтын эстетикалық мәні зор өнер. Бүгінгі танда қазақтың 230 - дай оюының ежелден келе жатқан атаулары бар. Қолөнер шеберлері ертеден ою - өрнек атауларын екі топқа бөліп ұарастырған. І - топқа ою - өрнектердің тікелей өзіне, түріне қатысты негізгі атаулар, ІІ - топқа жалпы ою - өрнек қолданылатын бұйымдардың атаулары жатады. Ою - өрнекті теориялық жағынан негіздеу - этнолингвистикалық атаулары лексика - симантикалық топтарға бөлуге қатысты нақты қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Ою - өрнек тарихы халық тарихымен жасалып келе жатқан төл мұрамыз екні белгілі.

Бүгінгі танда ою - өрнектің практикалық маңызы артып отыр. «Ою», «өрнек» сөздерді бір мағынаны білдіреді. Бедері түсірілген үлгіні ойып, кесіп, қиып немесе екі затты оя кесіп, қиюластыру «Ою» деп аталады. Ал киім - кешекке, түскитізге және т.б. қолөнер бұйымдарына кестелеп бейнеленетін бедер, сол сияқты тоқылатын алашаға, бақұрға және қоржынға түсірілетін түрі. Геометриялық бедерлерді «Өрнек» дейді. өрнекті тасқа, ағашқы күйдіріп, қашап, бояп түсіруге болады. Қазақ ою - өрнегін көне тәсілмен жасау кезінде шеберлер оның дәлме - дәлдігін сақтамай -ақ, көзбен мөршерлеп қиып, ою - өрнектің тең пропорциясын жасай білген. Мұны бізге мұра болып қалған көне ескерткіштерден айқын көруге болады. Оюлардың өзіндік көркемдік мәні және сюжеті болады, дегенмен, өрнектегі барлық элементтер ырғаққа бағынады. Ою - өрнек элементтерінде формальді түрде бейнеленетін элемент жоқ, олардың барлығының мазмұны бар.

Ою - өрнек өнері мүсін немесе сұңғат сияқты өз бетімен өмір сүре алмайды, әрқашан қосалқы роль атқарады.

Қазақ ұлттық ою-өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар.
Атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе жатқан өнер түрі. Қазақ халқының тұрмысында ағаштан жасалған заттар өте көлемді. Жазы-қысы пайдалануға келетін «ағаш уықты, киіз туырлықты» киіз үй киіз бен ағаштың өте күрделі үйлесінен тұрады. Тігуге де, жинауға да, алып жүруге де өте қолайлы осы мүлікте ою-өрнек қолданылмайтын бөлшек жоқтың қасы. Ою-өрнекті жақсы саналы жасау үшін алдымен пайдаланатын материалды дұрыс таңдай білу қажет, оның ою-ырғағы мен мөлшерін, яғни оюдың заттың бетіне түсуі мен орналасуын нақты жобалау қажет. Оюдың жақсы шығуы оюшының ой ұшқырлығында, шеберлігі мен оюдың ретін келтіріп үйлестіре білуінде. Ою-өрнектің қандай түрі болса да, ол - адам ойының жемісі. Ою-өрнек бір-бірімен қабысып, жымдасып, ескен арқандай бірігіп тұруы керек. Ара жігі бадырайып, үйлеспей, олпы-солпы болса, ою өзінің сәнін, сұлулығын, үйлесімін тіпті мазмұнын жоғалтуы мүмкін. Қазақ ою-өрнегі қошқар мүйіз түрінен бастау алатындықтан қандай ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты көрініс табуы қажет. Басы қошқар мүйіз оюынан бастау алған өрнек дами келе неше алуан түрге еніп, ара жігі әр түрлі ою-өрнектермен толыға келе, үлкен күрделі ою түрі шығады. Ою тасы қошқар мүйіз бастаған өрнек түрлері бір-біріне үйлесе сән бере келе бірігіп, жымдасып, байланыс пен сәндік тауып жасалатын ою түрін әрлендіре түседі. Табиғаттағы әсем гүл шоғырындай ою-өрнекте өз шеберін тапса, жарасып, құлпырып, көз тартып, көзге қуаныш, көңілге жылылық, ортаға әсемдік, сұлулық шашып тұрары анық. Біздің ата-бабаларымыз осындай өнер түрін өзінің шырқау шыңына жеткізе білген.

Менің түсінігімде ою-өрнек дегеніміз - дәлдік, есеп, теңдік, теңеу, үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, сәйкестік, тазалық, нәзіктік, сүйкімділік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік, көңіл-күйдің жақсылылығы, шабыт береді, ептілікке, іскерлікке, шеберлікке, икемділікке, дәлдікке баулиды, тәрбиелейді. Өнерге деген махаббат, сұлулыққа деген ғашықтық, құштарлық жинағы. Ою ойған адамның жүрегі жылы,нәзік болады. Қошқар мүйіз - ою-өрнегі - байлық пен молшылықтың нышаны. Қошқар мүйіз бен арқармүйіз оюларының қазақ қолөнерінде қолданылмайтын жері жоқ. Қошқар мүйіз оюымен қатар әр заттың көлемі, сәнділік, пайдалану деңгейіне қарай әр алуан жапырақ тектес, бітпес оюлар салынады. Бұл өрнектер «иірім», «шиыршық», «иық», «үшкіл», «түйе табан», «қос ирек», «жұлдыз гүл» т.б. аттарымен аталады. Қолөнер шеберлері ою-өрнекті әр заттың өзіне лайықтап, жарасымын, үйлесімін, сәнін тауып жасаған. Жасаған затпен ою-өрнек бір-бірімен өте сәнді қабысып, шынайы көркемдік беріп отырған. Ою-өрнек түрлері өте нәзік түрде түскен. Жалпы ою-өрнек жасаушы шебер оюды олпы-солпы болудан сақтауы, әсемдігіне жеткізе білуі керек. Өнер зерттеушілерінің пайымдауынша қазақ ою-өрнегі үш түрлі ұғым негізінде туған деген қорытынды бар:

1. Қазақ халқының өзіне тән ертеден келе жатқан ұлттық оюлары.

2. Басқа халықтардың мәдениетінен ауысқан.

3. Уақытқа қарай бейімделу. Ертеден қазақ ою-өрнегі мазмұны жағынан үш түрлі ұғымды бейнелейді:

1. Мал өсіру мен аңшылық.
2. Жер-су,көшу-қону.
3. Заттардыңсыртқыбейнесі.

Осылардың қайсысында да қошқар мүйіз оюы қолданылып араласып
отырады. Ою, сызу, бедерлеу ру, тайпалардың таңбаларында, малдың ең-таңбасында, ай, жұлдыз, аспан әлемін тұспалдауда орын алады. Шеберлер сүйекті ойған, ағашты иген, тасты қашаған, мүйізді балқытқан, металды өңдеген. Әсемділікті таңдай да, жасай да білген. Осындай әсемдікті таңдай білген хас шебер оюшы зергеріміз осы ою-өрнекке бояу түрлерін пайдалануды да жете меңгерген. Халқымыздың ою-өрнектерінде басым түс ақ пен қара болып келеді. Бұл ою-өрнектің ең шешімін тапқан жарасымды түрі болып есептеледі. Ою-өрнектің тұрмыста пайдалану ауқымы өте кең. Оюдың жекелеген тармақтарынан бастап үш түр, төрт түр, бес түр, алты түр, т.б. тармақтарынан әрі қарай өрбіп, кеңейе беретін күрделі оюлар да біздің ұлттық дәстүрімізде тұрмыста үнемі қолданыс тауып келген. Халқымызда жазу болмағанда ою-өрнек болды. Сол ою-өрнек арқылы халқымыз өз тыныс-тіршілігін, мәдениетін, өнерін, мәдени құндылықтарын жоғары деңгейде дамыған тұрмыстық қажеттіліктерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, дамытып отырды. Келешек ұрпақ мақсаты осы киелі өнерді әрі қарай дамыта отырып көздің қарашығындай сақтау. Осы салада отыз жылдан аса уақыттан бері ұлттық ою-өрнекті дамытумен айналысып келе жатқан менің басты мақсатым - мүмкіндігінше ұлттық нақыштағы ою-өрнекті зерттей отырып, нәзік те күрделі өнердің сырын ашу, жасалу жолдары мен оны тұрмыста пайдалану реттерін өнерпаз жастарға ұсыну. Қажетіне жаратамын деген талапкерге көмектесу, ұлттық мемлекеттік деңгейдегі мәдениетімізді дамытуға үлес қосу, сол арқылы ұлтымыздың мәдени өнерін басқа елдерге насихаттау, тұрмыстық заттар шығаруды өндіріске еңгізу, оқулықтар шығару, зергерлік қолөнерді дамыту жолдарын оқырманға қарапайым тілмен түсіндіру, құзырлы орындарға ою-өрнекті дамыту туралы өз ұсыныс, пікірімді жеткізу. Ою-өрнекпен айналысқан отыз жылдан аса уақыт ішінде ешқандай ою түріне қарамай ұлттық бағыттағы басты ою түрі «қошқар мүйіз» айшығын сақтай отырып, бір жарым мыңдай үлкенді-кішілі, ірілі-уақты әр түрден ою түрлерін жасадым. Басты мақсат - қошқар мүйіз оюын дамыту, сұлу, сәнді, икемді оюлар шығару. Бұлардың ішінде алуан түрлі күрделі оюлар да, шағын оюлар топтамалары да, зергерлік бұйымдарға арналған түрлері де бар. Мақсат жасалған оюлардың жасалу ерекшелігін толық түсіндіре отырып, пайдалану жолдарын ұсыну, оюдың өндіріске енуіне ықпал жасау. Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі киім түрлері өзгеріске ұшырады. Ұлттық киімнің бояуын, түсін өзгерткенмен түрін, пішінін өзгерту дұрыс емес. Бұл біздің қазақ ұлтына тән ерекшеліктегі ою-өрнек, кие қасиет. Осы киіммен халқымыз тарихи дәуір өткізген, досы, қасы да таныған. Ғасырдан ғасырға дамыған ою-өрнек тілінен шеберлер ойын да, көңіл күйін де, уақыт жағдайларын да жеткізе білген. Әр шебер өзі жасаған ою-өрнегінің қандай ою түріне ұқсайтынын, қандай ат лайық екендігін және ою-өрнекті қай затқа қалай пайдалану керектігін дәл де нақты білген. Әрбір күрделі оюдың өсімдік тамыры іспеттес түбі, түбірі, діңі, тамыры болады. Бұл менің өз ұғымым. Түбірінен бастап өрбіп жайылып, ерекшеленеді, бір-бірімен астасады, сәнді шеңбер жасай отырып «табақ» тектес күрделі ою құрайды. «Табақ» ою түрі - жиегіне су жүргізіп ішіне алуан түрлі ою салу. Қазақ халқының тұрмысындағы көп қолданылатын оюдың атасы қошқар мүйіз өрнектері сан алуан. Өте ұсақ түрлері зергерлік, кестелік, сүйек, мүйіз сияқты нәзік істерде қолданылса, ірі түрлері сырмақ, кілем, текемет, түскиіз, алаша, сәулет өнеріне, тұрмыстық заттарға кең қолданылады. Ою-өрнек тұрмыстық заттармен қатар құлпытастарға да салымды. Ер адамға құлпытас тұрғызылса, найза, айбалта, ұсталықпен айналысса, құрал-сайман суреттері қашалған. Ал әйелдерге құлпытас тұрғызылса, алқа, сырға сияқты күміс әшекейлер, үкілі сәукеле тағы да басқа заттар бейнеленген.

ІІ. Негізгі бөлім

2.1 Ою - өрнегінің атаулары

Ғалымдардың зерттеуі бойынша ою-өрнек үш топқа бөлінеді:

1.Өсімдік тектес (жапырақ, үш жапырақ, ағаш).

2.Зооморфтық(жан-жануарлар).

3.Космогониялық өрнек (дөңгелек, ирек, шимай, тор көз).

4. Геометриялық өрнек (төртбұрыш,үшбұрыш)

Ою - өрнектің көне атаулары - халықтың тарихы мен мәдениетінен, ұлттық ерекшелігінен, ертедегі дүниетанымынан мол мағлұмат беретін құндылық. Олар - халықтың өткен тарихы рухани, мәдени - материалдық өмірінің айнасы. Қазақтың «ою» және «өрнек» деген сөзі бірігіп келіп латынша «орнамент» деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз көп халықтың тіліне сінген термин, мағынасы - сәндеу, әсемдеу.

Қазақ ою - өрнегі әлі түбегейлі, жан - жақты толық зерттеле қойған жоқ, дегенмен, бұл өнер саласын белгілі бір жүйеге келтіруге этногграф, өнертанушы Садық Қасимов пен архитектор - ғалым Тілеутай Бәсенов ою туралы біраз деректер қалдырды. Ою - өрнек саласын зерттеп жүрген ғалымдар оларды бір жүйеге түсіріп, мынадай топтарға бөлген.

1. Өсімдік типтес ою - өрнек («жапырақ», «үш жапырақ», «шиыршық», «ағаш»);

2. Зооморфтық - ою - өрнек (жан - жануарлардың табиға және мифтік бейнелері) «қошқармүйіз», және оның түрлі нұсқалары «қосмүйыз», «сынық мүйіз», «қырықмүйіз», сондай - ақ «өркеш», «табан», «ботамойын», «құсқанаты».

2. Космогониялық өрнек («дөңгелек», «ирек», «шимай», «торкөз»)

Бүгінгі таңда халқымыздың мәдени өзекті бір саласы - ою - өрнек өнері қайта дамып, бай мазмұнға ие болып жаңа түр тауыс, саналы өміріміздің кәдесіне жарауда.

Қазақ және қырғыз қолөнерінде аса бір айрықша көзге түсетіндей айырмашылық жоқ, бұл е кі халықтың түр тамырының бір екенің дәлелдейді.

Эпиограф Сауық Қасмонов пен сәулетші Төлеутай Бәсеновтың ою - өрнектері туралы жазбылған ғылыми еңбектері бұл өнер түрін өз тарихы, даму жолы, задылықтары бар тұтас сала ретінде таныпты. Осы салаға біріңші таңда үлкен үлес қосып жүрген білікті шебер, суретші Сапар Төленбаев шебердің оюлары ұлттық нақышты сақтай отырып, ғарытық, зооморфтық , жаңа өсімдік мәнерінде қиылған. Жаңа ою - өрнектрді мынандай топтарға бөлуге болмайды.

1. Табиғат көріністері

2. Күнделікті тұрмыста кездесетін заттардың сырт пішіні

3. Еліміздің рәміздері

Бұл жаңа ою - өрнектер ежелгі ою - өрнектобынан анықтамай, тек кеңестің және тәуелсіздік кезеңдерінде қосымша пайда болған еліміздің рәміздері қазақ ою - өнерінің басты тақырыбына айналған.

Қазақ ою - өрнегінің арқауы болған «мүйіз» оюы заманымызға сай түрленіп, жаңа ұғымда, жаңа мазмұнда қолдануда. Демек, ою - өрнек көнермейді, ол заман ағымынына қарай өз дәуіріне сай өзгеріп, жаңарып, жаңа туынды ретінде өмір сүреді.

Ол сонау ғасырлыр қайнауымен жеткен жай танба белгі емес, бұл халқымыздың оюмен жазылған шежіре тарихы.

Ою - өрнек - халқымыздың қолтаңбасы, ол өшуге, жоғалуға а жатпайды,

2.2 Ою - өрнекте көңіл - күй мен сезім тереңдігі болады.

Қазақ дәстүрлі мәдениетінде жастарға өзімнің тұрмыс жағдайын, ақыл - парасаттың, әдептілік, адамгершілік, мейірімділік, тәлім - тәрбие ұғымдарын кілемшедегі ою - өрнек нақыштардың мағыналық ерекшеліктерімен жеткізіп отырған.

«Аққу қанаты», «жауқазын», «гүл», « жұлдызгүл» - бұл өрнектер «күнің ашық болсын» деген ізгі ниетпен салынған.

«Аққу қанаты» - өрнегі бақыттың, сұлулықтың, тазалықтың, ұлулық пен адалдықтың мағыналық белгісінде өрнектелген.

Сонымен қазақ халқының табиғат, кеңістік жайындағы дүниетанымы ертеден - ақ оның сырт пішінін кілем бетінде өрнектеу арқылы көрініс тапқан.

2.3 Ою - өрнектердің актуальдік орны.

Ұлттық ою - өрнектедің қазіргі заман талабына сай қолдану мен оларды күннен - күнге одан әрі дамып, ерекшеленіп, әртүрлі салаларда қолдану тәсілдерімен оларды тарихын зерттеу. Сонымен қатар үлкендердің арасында сауалнама жүргізу мен оның нәтижелерін тиянақтау мен шеберлермен, сән үйлермен кездесу кезіндегі сұхбаттарымызды айта кетсек.

Сауалнама сұрақтары:

1. Ою - өрнектердің қандай түрлерін білесіндер?

А) киіз үй

Ә) Қошқармүйіз

Б) Аспан

2. Оюды неде пайдаланады?

А) Кілемде

Ә) Қалада

Б) Партада

3. Оюлар неше бұрышты болады?

А) Ұзын

Ә) қысқа

Б) Төртбұрышты

4. Ою - өрнек неде бейнеленген?

А) Әнұран

Ә) Елтаңба

Б) Ту

5. Өсімдік оюларына қандай оюлар жатады?

А) Балдақ

Ә) Ағаш

Б) Ирек

6. Геометриялық оюларды ата:

А) Жапырақ

Ә) Мүйіз

Б) Шеңбер

7. Жануарлар оюларына жататын оюларды ата

А) Ирек

Ә) Түйетабан

Б) Қармақ

Сауалнама қорытындысы:

Сұрастырылғандар саны

Сауал

60

Мүлдем білмейтіндер

10

түрлерін біледі

20

қайда пайдаланатынын

15

неде бейнелегені

12

өсімдік оюларын білетін

2

геометиялық оюларын білетін

4

жануарлар оюларының түрлерін білетін

5

Сұхбат жүргізу:

Роза апайдың үйіне барғанда:

- Роза апай осы ою - өрнектермен жұмыс жасауды қайдан үйреніп жүрсіз?

• Менің әжем ою - өрнек шебері болған. Әжемнің қасынан бала кезімнен қызығушылық танытып, осы өнерді баулимын деп ынталанып жүргем.

• Роза апай қандай ою - өрнектерді көп қолданасыз?

• Көбіне «қошқармүйіз» оюы түгеліне жатық, сондықтан соны қолдану маған ыңғайлы.

• Ал сіз осы оюларды қандай қолөнерде қолданасыз?

• Мен оюларды қолөнерлердің көп түрлерінде қолданамын, әсіресе сырмақ, әбдіре жапқыш, бесікке жапқыш, терме алаша, құрақ көрпелерде.

ІІІ. Қорытынды бөлім.

3.1Қазақ ою - өрнектерінің мағынасы мен тәрбиелік мәні туралы.

Бұрын белгілі бір ұғымды, түсінікті білдіретін ою - өрнек танбалары бертін келе жатқан сәндік, салтанат белгілеріне айналады. Әйтсе де, кейбір ою - өрнек үлгілерінің бастапқы мағына ұғымы сақталып қалған. Мәселен «қошқармүйіз» оюы молшылықтың белгісі ретінде әлі де қолданылады.

Көшпелілерде өсімдік тектес ою - өрнектер аз емес өсіп өнетін табиғат дүниесін кие тұту, тәңірі тұту олардың да жоны бар деп қабылдау сенімі басым еді. Төрт жапырақтан тұратын гүл - ою - дүниенің төрт торабын, кеңістін гармониясын білдіреді. Қазақтардың ұғымына түр - түстің де орны айрықша. Мысалы «көк» - аспанның, аспанға табынудың, «қызыл» - оттың, «ақ» - шындық, қуаныш, бақыттың, «сары» - айырылудың, «қара» - жерлің, «жасыл» - көктемнің, жастықтың симыолы.

Гүл оюларының өзінде де халықтың дана ойы жататын мынадан көруге болады: «гүл мен гүл» түйдегінің айқас бірігіп салынуы бірлікті елдің ынтымақты болуын меңзейді.

«Су ою» да байырғы, киелі. Су ертедегі ұғымда жаратушы адамдардың бірі ауырған адамдарды сумен ұшықтайды. Көне түрік жазбаларында»от ана», «су ана» деген тіркестер кездеседі.

«Тау оюы» - мәңгіліктің, күш - құдыреттің символы.

Әрбір ою - өрнектегі атау жай ғана атау емес, сол атаулар арқылы ою - өрнектің тал бойында жасырын жатқан сырды, маңызды да мағыналы ойды алуға болады.

Мәселен, «орамал балдақ» - оюының атауында да мағыналы мән жатыр, «орамал» - әйелдер басына тартатын жаулық, «балдақ» - шымылдықтың бау өткізетін шығыршығы, ілгегі, яғни, орамал мен балдақ жаңа түскен келінге шымылдық тұту басына жаулық салу сияқты қазақ салтының шартты бейнесі ретінде бейнеленген.

«Орамал балдақ» - өрнегінің жан - жағына «тұмар», «гүл оюы», «су оюлары» салынып, аққурға қызыл, жасыл, көк түспен тоқылады. Мұнысы - «туған жердің гүліндей жайнап, сарқырап тоқтамай, ақпай судай мәңгілік халқына қызмет ет» - деп халықтың жаңа түскен келінге айтатын арман тілегі.

«Өнер көзі - халықта» дегендей, өнер түрлері елде мол, халықпен бірге жасап келеді, және жасай береді.

Осындай өмір түрлерінің бірі ұлттық ою - өрнектердің тәрбиелік мәнін аша түсіп, оқушыларға меңгерту жолдарын қарастыру, зерттеп жариялау - әр уақытта да ұлағатты іс болмақ.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Сапар Төленбаев, Маргарита Өмірбекова «Ою - өрнектердің жасалу жолдары»

2. М.Ш. Өмірбекова Энциклопедия «Қазақтың ою - өрнектері» Алматы 2003 ж.

3. // «Парасат» №1, 1999 ж.

4. // «Ұлағат» №1, 2 1999 ж.

5. // «Қазақстан әйелдері» №1 1994ж. 32-33 бет.

6. // «Қазақ тарихы» №4 2004 ж.

7. // «Бастауыш мектеп» №4 2002ж.