Разработка урока на тему: Реки Северной Осетии

Темæ: Ирыстоны суардæттæ.

Темæимæ баст æмбисæндтæ:

• Дон кæм нæй, уым цард дæр нæй.

• Цъити цæугæдоны мад у.

• Дон цæрæнбонты хъæргæнгæ цæуы, фæлæ йын дзуапп ничи дæтты.

• Дон йæ зæронд фæд агуры.

Темæимæ баст текст:

Иу зымæгон бон Тменыхъæуккаг æрыгон цуанон Царахаты Тепсарыхъо ацыд цуаны. Цуанон ауыдта дзæбидыры. Лæппу йæ фехста, фæлæ дзæбидыр цæфæй алыгъд. Бирæ фæцыдис лæппу сырды фæстæ. Æрбакодта йæ цъæх айнæджы былмæ. Цуанон айнæгæй куы 'ркаст, уæд æй дисы бафтыдта, йæ бынæй цы тæвд уæлдæф цыд, уый. Зымæгон ихы бынæй хъарм кæй цæуы, уый йæм диссаг фæкаст. Дыккаг бон йæ фыдимæ ардæм ссыдысты.

Тепсарыхъо ихы бынмæ ныххызтис. Лæппу ихы бын хъарм доны йæхи цынадта. Фæстæмæ куы схызт, уæд адæмæн ацы суары тыххæй радзырдта. Афтæмæй 18-æм æнусы Царахаты Тепсарыхъойы фæрцы адæм базыдтой Хъæрмæдоны суар.

ТЕКСТ БАКÆСЫНЫ РАЗМÆ КУЫСТЫТÆ.

1. Æмбисæндты хъуыды бамбарын кæнын. Сæ хъуыдыйыл æнцой кæнгæйæ рахизын урочы темæмæ.

2. Фонетикон зарядкæ.

1).Бакусын мырты, уæнгты, дзырдты растдзурынадыл:

з - зым, зымæг;

ц - цуан, цуанон, ца, Царахатæ;

с - сар, сæр, сæры;

хъо, хъа, хъу, Тепсарыхъо, Тепсарыхъойы фæрцы;

хъ - хъæу, хъæуккаг, Тменыхъæу, хъæуккаг;

дз - дзæ, дзæбуг; дзæбидыр, дзæбидыры, дзæбидыримæ, дзæбидыртæ;

айнæг, айнæгæй, айнæджы, айнæджы был;

дис, диссаг, диссаг фæкаст;

ссæуын, ссыд, ссыдысты;

хизын, ныххизын, ныххызтис, схызт, схызти, схызтысты;

суар, суары тыххæй; Хъæрмæдоны суар;

их, ихау, ихы, ихы бын.

3. Дзырдуатон куыст:

Тменыхъæу, Тменыхъæуккаг

дзæбидыр - тур,

фехсын, фехста - выстрелил,

цæф - раненый,

цæфæй алыгъд - убежать раненым

сырд - зверь,

айнæг - скала,

айнæджы был - на краю скалы,

дисы бафтыдта - удивило,

диссаг фæкаст - показалось удивительным,

хъарм уæлдæф - теплый воздух,

йæхи цынадта - искупался,

суар, суары тыххæй - источник, минеральная вода, о минеральной воде,

Хъæрмæдоны суар - минеральная вода «Кармадон»,

Тепсарыхъойы фæрцы - благодаря Тепсарыхъо.

Фиппаинаг: фонетикон зарядкæ æмæ дзырдуатон куыст аразгæ сты скъоладзауты зонындзинæдтæ æмæ арæхстдзинæдтæй.

4. Разæфтуантæй пайда кæнгæйæ, саразын мивдисджытæ. Мивдисджытимæ дзырдбæстытæ (кæнæ хъуыдыйæдтæ)æрхъуыды кæнын.

Разæфтуантæ:

а-, ба-, фæ-, æр-, æрба-, ны-,ра- .

Цæуын, уынын, æхсын, лидзын, кæнын, кæсын, цæуын, хизын, дзурын, зонын.

5. Дзырдтæм антонимтæ ссарын, семæ дзырдбæстытæ саразын: зымæгон, бон, æрыгон, æркаст, хъарм, ихы бын, ныххызтис.

6. Дзырдтимæ дзырдбæстытæ, хъуыдыйæдтæ æрхъуыды кæнын:

Тменыхъæуккаг, дзæбидыр, фехста, цæфæй алыгъд, сырд, айнæг, айнæджы был, дисы бафтыдта, уæлдæф, дис кæнын, диссаг, суар, Хъæрмæдоны суар.

7. Цухгонд дзырдтæ баххæст кæнын:

1). Тменыхъæу ис ……… . 2). ….. цæрынц хæхты. 3). Цуанон … сырды. 4). Дидинæг æрзад …… . 5). Нæ сыхæгты ус арæх ….. . 6). Ирыстоны ис бирæ … .

(суар, дзæбидыртæ, дис кæнын, Санибагом, айнæджы был).

8. Текст бакæсын, ратæлмац æй кæнын.

ТЕКСТ БАКÆСЫНЫ ФÆСТÆ КУЫСТЫТÆ.

9. Тексты бындурыл беседæ скæнын.

1). Кæдæм ацыди Тепсарыхъо?

2). Цавæр сырд ауыдта цуанон?

3). Цы фæци дзæбидыр?

4).Цы бафтыдта дисы Тепсарыхъойы?

5). Кæимæ ссыди лæппу суары размæ?

6). Кæдæм ныххызтис Тепсарыхъо? Цæмæн ныххызт?

7). Кæмæн радзырдта лæппу суары тыххæй?

8). Кæд базыдтой адæм Хъæрмæдоны суары тыххæй?

9). Цавæр сæргонд радтиккат текстæн? (Хъæрмæдоны суар куыд ссардтой).

10. Карточкæтыл цы мыртæ фыст ис, уыдонмæ гæсгæ ссарын тексты дзырдтæ. Зæгъæм:

З - зымæгон, ныххызтис, базыдтой,

Дз - дзæбидыр, радзырдта,

Ц - цуанон, Царахатæ, цынадта,

Хъ - Тепсарыхъо, Хъæрмæдон,

С - дисы,

11. Хъазт: «Раст у æви нæу?»

1). Иу сæрдыгон бон Тменыхъæуккаг цуанон Царахаты Тепсарыхъо ацыд цуаны. Раст у æви нæ?

2). Цуанон ауыдта арсы. Раст у æви нæ?

3).Лæппу амардта сырды. Раст у æви нæ?

4). Сырд цуаноны æрбакодта цъæх айнæджы былмæ. Раст у æви нæ?

5). Ихы бынæй калди уазал дон. Раст у æви нæ?

6). Дыккаг бон йæ фыдимæ ардæм ссыдысты. Раст у æви нæ?

12. Атасындзæг кæнын номивджытæ æз, ды, уый (æххæст æмæ цыбыр формæты).

Номивджытимæ дзырдбæстытæ саразын.

13. Текстæй рафыссын дзырдбæстытæ номивджытимæ. Зæгъæм: фехста йæ, æрбакодта йæ, уæд æй дисы бафтыдта.

14. Мивдисджытæ 1-аг цæсгомы, иууон æмæ бирæон нымæцты, нырыккон, ивгъуыд æмæ суинаг афонты аифтындзæг кæнут.

Цуаны цæуын, фехсын, марын, фенын, цæуын.

15. Дзырдтæм тексты мидæг синонимтæ ссарын: дзæбидыр, сырд, цуанон, тæвд, диссаг фæкаст.

16. Тепсарыхъо ныхас кæны йæ фыдимæ. Контекстмæ гæсгæ баххæст кæнын сæ ныхас.

- Баба, æз абон цуаны ацыдтæн.

- Исты амардтай?

- ___________, фæлæ ____________ .

- Дзæбидыры фæстæ ацыдтæ?

- ____. _____________________.

- Цавæр диссаг федтай?

- ___________________________.

- Уый æцæг диссаг у. Райсом цæуæм айнæджы размæ.

- _____________________.

17. Ратæлмац кæнын ирон æвзагмæ:

В ущелье реки Геналдон, на левом берегу, вблизи селения Тменикау находились Кармадонские источники. Они были самыми целебными источниками в нашей стране. Здесь был создан курорт. Однако в 2002 году после схода ледника Колка Кармадонские источники исчезли, оказавшись под лавиной. Трагедия того времени унесла десятки человеческих жизней.

Дзырдуат:

в ущелье - комы

Геналдон - Гæналдон

целебными - пайда

2002 году - дыууæмин дыккæгæм азы

после схода - йæ рацыды фæстæ

ледник Колка - цъити Хъолхъа

исчезли - фесæфтысты

оказавшись под лавиной - дурты бын фесты

трагедия - бæллæх

человеческие жизни - адæмы цард

Урочы кæрон:

Саразын цыбыр афæлгæст темæйыл.

Хæдзармæ куыст: Текст хи ныхæстæй дзурынмæ бацæттæ кæнын.

УÆЛÆМХАСÆН ÆРМÆГ ТЕМÆМÆ

1. Бакæс, базон.

1-аг текст.

В горах Северной Осетии имеются целебные минеральные воды. Большая их часть находится в долинах рек системы Терека: Геналдона, Фиагдона, Ардона, Урсдона и Уруха. Источники содержат важные редкие элементы, например: мышьяк, бром, йод и др. Минеральные источники республики, такие, как холодные Зарамагские и горячие Кармадонские, по своим лечебным свойствам не уступают лучшим водам кавказской минеральной гpyппы и источникам Западной и Восточной Европы.
Высокими целебными качествами обладают Тамиские сероводородные источники. Они расположены в долине реки Ардон, в десяти километрах от города Алагира. В 1937 году на базе этих источников был построен бальнеологический курорт «Тамиск».

2-аг текст.

Минеральные источники - их расположение, химический состав и температура - связаны с характером геологического строения местности. Они расположены в районах сбросовых трещин и вулканических образований. Мощные горообразовательные процессы, сформировавшие наши горы, способствовали тому, что позже на территории нашей республики образовались мощные очаги магмы. Они-то и явились причиной появления различных холодных и горячих минеральных источников.

3-аг текст.

В ущелье реки Геналдон, на левом берегу, вблизи селения Тменикау на высоте 1645 м. находились Кармадонские источники. По своим свойствам они являлись единственными в Советском Союзе. Здесь был создан бальнеологический курорт. Однако в 2002 году после схода ледника Колка Кармадонские источники исчезли, оказавшись под лавиной. Трагедия того времени унесла десятки человеческих жизней.

В 1983 году были открыты новые источники минеральных вод в районе селения Заманкул. Слабо минерализованные холодные минеральные воды, как показали исследования, могут быть широко использованы для лечения многих заболеваний. Кроме холодных минеральных источников здесь обнаружены и горячие, которые могут быть использованы не только для лечения, но и для обогрева тепличных хозяйств. Взглянув на карту нашей республики, вы обнаружите, что район открытых источников находится в самом сердце крупного сельскохозяйственного массива.

3. Бакæсын æмдзæвгæтæ, сахуыр сæ кæнын.

1).

Нæ урс хæхтæ, нæ тар хъæдтæ,

Нæ хъал дæтты хъæлæс,

Нæ зад хуымтæ, нæ быдыртæ,

Нæ дидинæгджын фæз,

Кæм хъазыдтæн æз сабийæ,

Кæм рæзыдтæн æдас, -

Мыггагмæ дæр сымахимæ

Мæ зæрдæ баст у, баст.

(Кочысаты М.)

2).

Зымæг нæ хæхты цух нæ уадзы, -

Лæджы æмбæрц æруары мит;

Æфцæгæй коммæ уад дзыназы;

Их доныл саразы йæ хид.

(Хетæгкаты Къ.)

3)

Ды дæ мæ цин, мæ цардамонд,

Фыдыбæстæ, дæуæй

Мæнæн зынаргъдæр, адджындæр

Нæ уыдис æмæ нæй.

Æрмæст дæ кой, дæ буц ном дæр

Ыстыр ныфс у лæгæн.

У раст дæ сыгъдæг уæлдæф дæр

Æвдадзы хос мæнæн.

(Кочысаты М.)

4. Текст бакæсын, ратæлмац æй кæнын.

Зæрæмæджы суар фыццаг хатт федта æмæ йæ адæмæн бацамыдта Нары скъолайы кусæг Сихъоты Ростом. Уый уыд 18-æм æнусы. Сихъоты Ростом Зæрæмæджы суары тыххæй цы æрмæг ныффыста, уый хаст æрцыд Кавказы фыццаг географийы чиныгмæ дæр.

5