Методический материал ЧĂВАШ ЧĚЛХИПЕ ЛИТЕРАТУРИНЕ КУЛЬТУРĂСЕН ÇЫХĂНĂВНЕ ТĚПЕ ХУРСА ВĚРЕНТЕССИ

ЧĂВАШ ЧĚЛХИПЕ ЛИТЕРАТУРИНЕ КУЛЬТУРĂСЕН ÇЫХĂНĂВНЕ ТĚПЕ ХУРСА ВĚРЕНТЕССИ

Раççей тата Чăваш пуласлăхĕ ÿсекен ăру хăйĕн тăван çĕршывне, çыннисене, халăхне хисепленинчен: унăн чун пуянлăхне (çемье, çут çанталăк, ĕç, пултарулăх, юрату, тĕн культури тата ытти те) ăша хывса еплерех аталаннинчен килет. Кун çинчен шкул вĕрентĕвĕн патшалăх стандартĕнче, кăмăл-сипет концепцийĕнче вуласа пĕлме пулать?

Чёваш чĕлхипе литературине культурăсен çыхăнăвне тĕпе хурса вĕрентни пысăк пĕлтерĕшлĕ. Вырăс чĕлхи чăваш ачисене ытти чĕлхесемпе паллашма пулăшать, тавракурăмне сарать. Чăваш тата вырăс шкулĕсенчи чăваш чĕлхипе литература урокĕсенче кашни ача тĕрлĕ культурăпа паллашса вĕсем хушшинчи пĕрпеклĕхсемпе уйрăмлăхсене сăнанă майăн нацисем хушшинчи культура çыхăнăвĕ нихçан татăлманнине: ялан аталаннине курса-туйса тăмалли çул-йĕр шырамалла?

Тăван чĕлхепе литературăна, вырăс чĕлхипе литературине, акăльчан чĕлхине, культурăна вĕрентнĕ май паянхи кун кăларса тăратнă «диалог культур» концепци пĕчĕккĕн шкула кĕрсе пырать.

Паян кун икĕ е виçĕ чĕлхе пĕлекен çын: тĕрлĕ культурăри уйрăмлăхсемпе пĕр пеклĕхсене уйăрса илсе хăйĕн пĕлĕвĕпе пултарулăхне обществăна туллин пама пултарĕ. Пурнăç çĕнелни учительсене те çĕнĕлле ĕçлеме сĕнет.

«Диалог культур» концепцие пурнăçласа тĕрлĕ ĕçсем тума пулать. Тĕслĕхрен: вырăс халăхĕн ваттисен сăмахĕсене, каларăшĕсене, юмахĕсемпе юррисене культурăри ытти пайăр тĕслĕхсене чăваш халăхĕн ваттисен сăмахĕсемпе танлаштарма пулать.

Ытти культурăсен çыхăнăвне кăтартса пама, ăнлантарма, пĕр пеклĕхсене тупнă май урокăн тапхăрĕсене кĕртме пĕлмелле? Уроксенчи кану саманчĕсене те культура хутшăнăвĕн мелĕсене кĕртме пулать. Тĕслĕхрен: чăваш чĕлхинче «кам? тата мĕн?» ыйтупа ыйтăнакан сăмахсемпе вырăс чĕлхинчи «кто? тата что?» ыйтура тăракан сăмахсене вăйă тата танлаштару меслечĕпе ачасен ĕçне хывма пулать.

Чăваш литератури урокĕсенче монографиллĕ темăсене вĕреннĕ май çыравçă пурнăçĕпе пултарулăхне чылай чух вырăс писателĕсен пурнăçĕпе, пултарулăхĕпе танлаштаратпăр. Çыравçăсен хайлавĕсенче сăнарланнă темăсемпе çивĕч ыйтусене палăртса пĕрпеклхсемпе уйрăмлăхсене тупатпăр. Митта Ваçлейĕн пурнăçĕпе пултарулăхне пăхнă май Солженицын пурнăçĕсенчи фактсемпе темăсен янăравне палăртни вырăнлă. Тĕслĕхрен, Ваçлей Алентейĕн, Мĕтри Кипекĕн, Илпек Микулайĕн, Ухсай Яккăвĕн вăрçă темипе çырнă хайлавĕсене вырăс çыравçисен хайлавĕсемпе танлаштаратпăр. Алексей Фадеев, Василий Распутин, Юрий Бондарев, Алексей Твардовский хайлавĕсенчи проблемăсемпе тĕп сăнарсем чăваш çыравçисен хайлавĕсенче те палăрнине тупма пĕлмелле?

Хайлавсене вĕреннĕ май уроксенче вăл е ку жанр аталанăвĕн çул-йĕрне, тĕп сăнарсен танлаштаруллă характеристикине, кăмăл-сипет ыйтăвĕсене татса панă май ытти халăх культурипе танлаштармалла. Тĕслĕхрен, Петĕр Хусанкай та Анна Ахматова та сăвă ярăмĕсем хайланă. «Тилли юррисем» тата «Реквием» хайлавсем хушшинче тĕлĕнмелле пĕр пеклĕхсем тупса палăртма пулать. Вĕсем çаксем: çырнă вăхăт тăрăх 30-мĕш çулсем, тĕрме мотивĕ (Хусанкай тĕрмере ларнă вăхăтра ăсра хайланнă йĕркесем: Ахматовăн ывăлĕ çинчен мĕн те пулин пĕлес тесе тăнă тĕрме черетĕнче хайланнă йĕркесем), пичетленсе тухнă тăрăх - «Тилли юррисем» - 1962 çулта тăван чĕлхепе Шупашкарта, «Реквием» автобиографилле сăвă ярăмĕ 1963 çулта Мюнхенра нимĕçле, 1987 çулта Рăççейре вырăсла пичетленсе тухнă?

Чăваш тата вырăс литературинчи сăнарсене танлаштарни вĕренекенсене кашни халăх менталитетĕнчи пĕлтерĕшлĕ уйрăмлăхсене курма тата ăнланма вĕрентет, ку е вăл халăх çине урăх куçпа пăхтартарать. Тĕслĕхрен, чăваш литература урокĕсенче Нарспипе Сетнере Ромеопа Джулльетапа танлаштара пулать. Илпек Микулайĕн Шерккейне Гоголĕн Плюшкинĕпе, Скворцовăн Тамарине Айтматовăн Алтынайĕпе: Ухсайăн Кĕлпук мучине Твардовскин Теркинĕпе танлаштарма пулать.

Вырăс тата чăваш культурин çыхăнăвĕ авалхи чăвашсен тата вырссен ăс-тăнпа кăмăл-сипет культурин паллисенче курăннине палăртмалла. Тĕслĕхрен, халăх ĕçме-çимине, йăла-йĕркине, уявĕсене, пурнăç йĕркине (салтак ăсатни, чир-чĕртен сывални, туй туни, ача çурални), халăхпа тата ял-йышпа пурнас йĕркине танлаштарни, вĕсем хушшинчи пĕр пеклĕхсемпе уйрăмлăхсене тупса палăртни тата ăнлантарса пани пулмалла.

Учителĕн тĕп тĕллевĕсенчен пĕри вăл - ачасене пĕрлĕхлĕ ĕç ăслайĕсене вĕрентесси: вăл мелсемпе пурнăçра усă курма хăнăхтарасси, шухăшлава курăмлă тата ĕçлĕхлĕ астăвăмпа шухăш ирĕклĕхне, сисĕм-туйăм пултарулăхне аталантарасси. Шкул вĕрентĕвĕнчи улшăнусене йышăнма пĕлни малалла кайма çул уçать, пултаруллăрах ĕçлеме хистет. Çавăнпа та Чарльз Дарвин каларăшне асра тытмалла, вăл çапла каланă «Выживает не самый сильный: не самый умный, а который откликается на изменения».

Доклада Чăваш Республикин вĕренÿ институчĕн доценчĕ Иванова Н. Г. статйи тăрăх хатĕрленĕ.