Біржан мен Сара айтысы

Сабақтың тақырыбы: Біржан мен Сара айтысы.

Сабақтың мақсаты: білімділік: Айтыстағы Біржан мен Сараның өмірінен мәлімет бере отырып,өз бетінше жұмысістеу қабілеттерін арттыру,шығармашылықпен ізденуге,өтіліп жатқан тақырыптың ішіндегі ең негізгісіне,маңызды мәселелерге көңіл бөлу.

Дамытушылық: оқушылардың ой - қабілеттерін шыңдау, өзіндік ойлау,әдеби талдау,шешен де ғылыми тілде сөйлеу білуге баулу, өз пікірі, талғамы бар тұлға қалыптастыру.

Тәрбиелік: оқушыларды ізденімпаздыққа, ұйымшылдыққа, өзін - өзі басқаруға, бір - бірінің пікірін тыңдап, бағалай білуге,өнер адамдарын қастерлеуге үйрету.

Сабақтың түрі: жаңа сабақ

Әдіс - тәсілдері: іздендіру,ойландыру, сұрақ - жауап, СТО сртатегиялары ( топпен жұмыс,топтастыру) .

Көрнекілігі: «Елтұтқа» кітабы, интерактивті тақта.рефераттар, суреттері.

Пәнаралық байланыс: музыка

Сабақтың барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі

Оқушылармен амандасу, түгендеу,сабаққа дайындығын тексеру.

ІІҮй тапсырмасын тексеру:

1. Айтыс дегеніміз не?

2. Айтыстың қандай түрлері бар?

3. Айтыстың өзіне тән қандай ерекшеліктері бар?

4. Бәдік айтысы көне жанр екенін дәлелде.

5. Салт айтысы нешеге бөлінеді?

6. Жұмбақ айтысы қандай айтыс?

7. Аты әйгілі айтыскер ақындарды атаңдар.

ІІІ Жаңа сабақ:

Айтыс музыкасы ойналады.

Қазақтың айтыс өнері - ат өнерімен ,балуандар күресімен пара - пар.Демек, ақындар айтысы да жарыс.Бірақ бұл - өнер жарысы, сөз сайысы. Айтыс халық ауыз әдебиетінің ерекше түрі.Бүгінгі сабағымызда өз дәуіріндегі ақындар айтысының ішіндегі үздігі саналатын Біржан мен Сара айтысына тоқталамыз.

Оқушыларды екі топқа бөлемін.Бірі - «Біржан» тобы,екіншісі - «Сара» тобы

«Біржан» тобы

1 Біржан мен Сара айтысы айтыстың қай түріне жатады?

2 Біржан қай жылы, қай жерде дүниеге келді?

3. Әкесінің аты

4.Біржанның руы.

5.Біржан мен Сара қай жылы айтысты?

6. Біржан қай жылы қайтыс болды?

«Сара» тобы

1. Сара қай жылы, қай жерде дүниеге келдген?

2. Сараның руы

3. Сараны атастырған күйеуі

4. Тұрмыс құрған жұбайы

5. Айтысты Сарадан алғаш кім жазып алған?

6. Сара қай жылы дүниеден өтті?

Біржанның басқалардан ерекшелігі ол жай ғана ақын емес,сонымен қатар әнші де.Оның даңқы әуелде әнмен жайылған.Халық Біржанның әнін қатты сүйіп,өнерпаз жас әншілер оны әннің пірі тұтып,ұстаз деп таниды.Әнші композиторлар Жаяу Мұса,Балуан Шолақ,Естай сияқты өнерпаздар Біржанның әншілік мектебінен шыққан.

Біржанның әндері:
«Сарыарқа», «Ақсақ киік», «Көбік шашқан», «Ақбай», «Адасқақ» «Жамбас сипар», «Теміртас», «Қарасу есік алды» «Біржан сал», «Ақтентек» «Алтын балдақ»

«Бірлен», «Мәті-Дәулен», «Жанбота»

«Ләйлім-Шырак», «Көлбай-Жанбай» «Айтбай», «Ғашығым», «Шідер», «Бурылтай»

Аса көрнекті қазақ композиторы Мұқан Төлебаев (1913 - 1960) «Біржан - Сара» операсын жазды. Бұл шығармада алғашқы рет қазақ халқының айтыс өнері қолданылған.Онда Біржанның өмірі ,оның жас Сараға деген шынайы сезімі баяндалады.Біржан мен Сара айтысында Біржан жеңіп шығады.Екі ақынның бір - біріне деген сүйіспеншілігі пайда болады.Алайда Сара Жиенқұлға айттырылып қояды. Біржан махабат жолында күресте қаза болады. Қайтыс болар шақта ол домбырасын Сараға ұсынады.

.

2009 жылықазақкиносыныңқоржыныатыаңызғаайналғанхалықәншісі мен композиторы БіржанҚожағұлұлыныңөмірітуралыбаяндалатынқоюшырежиссерлер Д. Жолжақсынов пен Р. Әлпиевтүсірген «Біржан сал» фильміментолыққан. ҚазақкиносынашөлдепжүргенкөрерменқауымныңкөңілінежақындағанажолтартқанбұлтуындыБіржансалғаарналғантағзымболды.

«Біржанның мұрасы кейінгі қазақ музыкалық мәдениетіне әсер еткені соншалық - ең алғашқы опера «Қыз Жібекке», одан кейінгі «Ер Тарғынға» Біржан музыкасы кеңінен пайдаланылды. Біржан сарқылмайтын бұлақ ретінде 21-ші ғасырға келіп жетті. Оның әрбір әнін ұлттың ұлы мұрасы етіп ұлықтауымыз керек. Біржан 21-ші ғасырда да қазақтардыңжаңабуыныныңжанжүрегінжадырататынруханиазығы, серігі, ұлттық музыка мәдениетініңеңбиікшыңыретіндеқалабереді» .
Тастанбекқызы Сара ( 1878 - 1916) айтыскер ақын.Туған жері - қазіргі Алматы облысының қапал айданы.Руы - Найман.Өзінің қысқа ғұмырында тауқыметтің талайын көріп,әлеуметтік теңсіздіктің тәлкегіне ұшыраған Сараның шығармашылық жолы - тым ауыр да кұрделі жол.Ол үш жасында әкесінен айырылып, еңсе бақан жетімдік пен жоқшылықтың зардабын көріп өседі.Бұл аз дегендей,сырттай болса да жалғыз сүйенер тірегі - немере ағасы Жайсаңбек «өгіз ұрлады» деген жаламен түрмегетүседі. Жоқшылық өтінде жеке қалған жетім бала,жесір әйелге қамқоршы болып,ауылына көшіріп әкелген Тұрысбек қажы Сараны шырыдатып, өзінің теңі емес, жаратылысынан кеміс туған,бай баласы Жиенқұлға атастырады. Жетім қыз үшін мал алған Тұрысбек қажының әрекетін естіген Есімбек қажы дау шығарып,Сараны өз аулына көшіріп алады.Сөйтіп ақын Сара өзінің асқан дарынының арқасында теңдікке қол жеткізіп, он тоғыз жасында өз теңі Алтынбекұлы Бекбай дегенге тұрмысқа шығады. Ақынның «Жүрек» «Ашындым» «Арсалаң аға алдында» «Жүрке сыры» «Әбіштің аруағына» «Хош бол елім» «Тұзақ» атты дастаны бар.

Біржан Қожағұлұлы (1825 -1897) қазақ халқының әйгілі әнші - композиторы,ақын.Туған жері Солтүстік Қазақстан облсының Жамбыл ауданына қарасты Жаңажол ауылы Топырақ бұйырған жері Ақмола облысының Еңбекшілдер ауданына қарасты Қожағұл бүркеуі деген жер.Шыққан тегі - орта жүз Ақсары керей ,оның ішінде Көшебе. Үлкен әкесі Қожағұл Бертісұлы Ресей отаршыларының қысымын көріп,1826 жылы Көкшетау,Ақмола өңіріне қарай қоныс ауыстыруға мәжбүр болады.Біржан сал алғашқыда қызылжардағы екі жылдық орыс - қазақ мектебін бітірген.Сонан соң ,осындағы медресеге оқуға түседі.оның өнержолына біржола бет бұруы оыс медреседе басталады.Өйткені медреседе ұстаздық еткен Имағамбет Ырғызбекұлы,Көрпеш Бахрамұлы деген кісілер Көшебелі көп Керейге аттары мәлім ақын,өнерпаз болған.Ол Қызылжар медресесінде араб,парсы,шағатай тілін меңгеріп,оң - солын танып,өз ортасының сауаты адамы болып шыққан.Біржан сал өмірінде төрт некелі болып,он бір ұл сүйген адам.Бірінші әйелі Балқаштан - Ақыл,Алтынбек,Әділбек,Мақұлбек екінші әйелі Ләйладан --Ахметжан,Ахметбек,үшінші әйелі - Айтбайдан Ахметқали,Айтжан,Айтмұхаммед,төртінші әйелі - Әпіштен - Теміртас,Қалкен есімді ұлдар туған.әлеуметтік ауыртпалық ,репрессия зобалаңы,соғыс саларынан осы балалардың ішінен тек Темітастан ғана ұрпақ жалғасты.Теміртастан Мұхаммедқали туған.

Айтыскер ақындарға тән қасиеттер туралы атап өтейік.
Ақынға тән қасиеттер:
1. парасат, білім
2. сөзге тоқтау
3. намыс, жігер, қызу шабыт
4. талант, арқа
5. тапқырлық, ұтымды ой, қолма - қол суырыпсалушылық
- Енді оқушылар мына тақтаға көңіл аударайық. Бұл ақындар жайлы сендер жақсы білесіңдер. Айтыскер ақындар жайлы қысқаша айтып өтсек.
Оқушылар:
- Сүйінбай Аронұлы
- Жамбыл Жабаев
- Сара Тастанбекқызы
- Ұлбике Ханкелдіқызы
- Біржан сал.

Біржан мен Сара айтысында қандай әлеуметтік мәселе көтерілген?
Біржан мен Сара айтысады.

Кітаппенжұмыс. Теңеудегеніміз не?
Біржанайтыстаөзін неге теңейді?
Біржан
↓
Ақиықмұзбалаққа
Бұлбұл
Аспандағыаққу
Бәйгеатына
Кеңқолтық, жібекжоларғымақ
Байпаңжорға
Қыранға

Сара
↓
Ақтұйғын
Тотықұс
Ақиықбұлбұл
Арғымақ
Наркескен

Сөздікпенжұмыс
Ақиық - бүркіттұқымдасынажататын, сұңқартәріздііріқұс.
Ал мұзбалақ - олбүркіттіңжасмөлшерініңбірі.
Ақтұйғын - сұңқар, лашын

Арғымақ - жүйрікатНаркескен - ақ семсер, өткір қылыш

Айтыс өнері - бүгінгі рухани мәдениетіміздің ажырамас бір бөлігі. Бұлөнерұрпақтан - ұрпаққабуыннанбуынғаауысыпдамыпкеледі. Қандайайтыскерақындыбілесіңдер?

Бұрынғыайтыс ---- Ортақайтыс ---------- Осы күнгіайтыс
1. Руатынаншыққан -------------------- 1. Аудан, облысатынан
2. Іздепбарыпайтысады - Өнертыңдаушыхалық. шыққан
3. Кезкелгенжердеөткен ------------ 2. Күнібелгіленеді
4. Басыптастау ---------------------------- 3. Жеребетастауарқылы
5. Тосынтақырып ------------------------- 4. Сахнадаөтеді
6. Төреші - қауым --------------------------- 5. Демеушісіболады
------------------------------------------------ 6. Тақырыбыболады.
------------------------------------------------ 7. Төреші - қазыларболады.
Сабақтықорытындылайкеле:
• Айтысқаерекшеелдіңкөзқарасы,
қазақтыңсыйыпжатқанбоздаласы.
Бүгінгісабаққабізатсалыстық,
айтысбұлекіақынныңсөздодасы.
• Біржан сал - туған дара, ақындарын.
Арнағаналқалыелгетатымдыәнін
Сара да бостандыққашықтыжырмен
Ежелденсүйгенелмізақындарын

• Өнердіңүлгісібұл дара лайым,
Белсендіоқушыныбағалайын.
Сабақтыжыржолыменасқақтатып
Қошдесіп, осымендоғарайын.
Біздің сыныптың ішінде де айтыскерлер бар.
Оқушылардыбағалау:

Сара мен Біржантектесайтыскерлер осы сыныпта да табылады. Қазіралдарыңа Айнұр мен Жанболатты шақырып, оқушыларайтысынтамашалаймыз. Оқушыларайтысы да айтыстыңбіртүрі.
Оқушыларайтысы

Үйгетапсырма:

Ой толғау жазу
«Біржан» тобы - Біржан - азамат ақын.
«Сара» тобы - Сара - үздік өнер иесі.

№ 4 «жалпы білім беру орта мектебі»

Ашық сабақ

Тақырыбы:

Өткізген: Танирбергенова.А.

Сыныбы : 9 «в»

2013 - 2014 оқу жылы

Концептуалдық кесте

кейіпкер

Адамгершілік қасиеті

Өмірге көзқарасы

Кейіпкерге баға

Біржан сал