Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Ассоциированная многопрофильная Саха-Бельгийская гимназия»

муниципального района «Усть-Алданский улус (район)»

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА

УЧЕБНОЙ ДИСЦИПЛИНЫ

«РОДНОЙ ЯЗЫК»

Составитель: Петухова В.С, учитель родного языка и литературы

2015-2016 учебный год

БЫЬААРЫЫ СУРУК

Орто суьуех оскуола5а анаммыт саха тылын улэлиир бырагырааммата С.С.Семенова "Саха тыла: 5-11 кылаас" уонна Г.Г.Филиппов, Г.И.Гурьев оцорбут бырагырааммаларыгар (2000, 2015сс) оло5уран оцоьулунна.

Орто суьуех оскуола5а саха тылын биридимиэтин суолтата

Саха тыла 1992 сыллаахха судаарыстыбалыы ыстаатыстанан, суолтата биллэрдик үрдээбитэ. Тереебут тыл - хайа да норуот келуенэттэн келуенэ5э бэриллэр улуу нэьилиэстибэтэ, киьи аймах култууратын суду сыаннастарыттан биирдэстэрэ. Тереебут тыл - о5о тулалыыр эйгэтин кыра5атык билэр-керер, чугас дьонун-сэргэтин кытта истицник бодоруьар, иэйиитэ уьуктар, ейе-санаата сайдар, ебугэтин уерэ5ин утумнуур сурун сириэстибэтэ. Тереебут тылынан уерэ5и-билиини кэбэ5эстик ылынар, айар-тутар дьо5ура уһуктар. Идэни талыыга, араас эйгэ5э, тугэццэ дьону кытта бодоруьууга, аныгы уопсастыба5а бэйэ миэстэтин булууга, утуе сиэргэ-майгыга тереебут тылын уерэтэн ылбыт билиитэ туьалыыр.

Саха тылын уерэтии сыала соруга:

- тереебут тылы ис сурэ5иттэн ытыктыырга; араас эйгэ5э, тугэццэ бодоруьуу уеруйэ5эр, аныгы уопсастыба5а сиэри-майгыны туттууга иитии; тереебут тыл кэрэтин ицэрии;

- уерэххэ, куннээ5и олоххо тереебут тылы олохтоохтук туттарга уерэтии; бодоруьар уеруйэ5ин сайыннарыы, тылын-еьун сайыннарар ба5атын уескэтии; уерэх дэгиттэр дьайыыларын (туох сыал-сорук туруорунан уерэнэрэ, былаанныыра, тылын-еьун хонтуруолланара, кеннерунэрэ; билиини араас тылдьыттан, литэрэтиирэттэн БИЭни (биллэрэр-иьитиннэрэр эйгэни), Интэриниэти киллэрэн туран сатаан ылара);

- тылы уерэтии систиэмэтин, туттуллуутун туьунан билиини, тыл истилиистикэлии уратыларын ицэрии; ырытар, тэцниир дьо5уру сайыннарыы; тыл саппааьын байытыы; литэрэтиирэлии нуорманы тутуьарга уьуйуу.

Уерэх биридимиэтин сурун ис хоьооно

Орто суьуех оскуола5а саха тылын уерэтии ис хоьооно уерэх хаамыытыгар сатабылы-уеруйэ5и олохсутууга (метапредмет) уонна бары биридимиэккэ туох сыал-сорук турарыгар тирэ5ирэр. Маныаха бодоруьууга, тыл уерэ5эр (лингвистика) уонна ытык ейдебуллэргэ (культуроведческая компетенция) кэмпитиэнсийэлээх сыьыан сайдыахтаах.

Бодоруьуу кэмпитиэнсийэтигэр тылынан уонна суругунан кэпсэтии култуурата, о5о сааьыгар дьуерэлээн куннээ5и оло5ор араас эйгэ5э тылы таба туттуу уеруйэ5э киирэр. О5о туох соруктаах бодоруьара, кэпсэтии кэмигэр уескээбит быьыыны-майгыны сепке сыаналыыра, кэпсэтэр киьитин тылын-еьун ейдуурэ, онуоха септеех сыьыаны булан кэпсэтэрэ кестуехтээх.

Тыл уонна тыл уерэ5ин кэмпитиэнсийэтигэр уерэнээччи тыл уерэ5ин туьунан билиитэ, тыл хайдах сайдарын, туттулларын ейдеен керуутэ; сурун литэрэтиирэлии нуорманы тутуьуута; тыл баайын хацатыыта; араас тылдьыты сатаан туьаныыта киирэр.

Ытык ейдебул (культуроведческая) кэмпитиэнсийэтигэр тереебут тыл терут култуураны кердеруу биир керуцэ буолара, тыл норуот устуоруйатын кытта ыкса сибээьэ; саха тылын дьикти уратыта; тыл суолтатын терут култуура5а да5атан быьаарыы киирэр.

Сацаны-ицэни толору баьылааьын бэлиэтэ: бодоруьууга уерэх дэгиттэр дьайыылара (сацарар саца араас керуцун сатаан туттуу, табаарыстарын, а5а саастаах дьону кытта бодоруьуу; тылынан уонна суругунан сацаны сепке ейдееьун; саныыр санааны сааьылаан кэпсээьин; тылга-еске септеех нуорманы, сиэри тутуьуу); билэр-керер сатабыл (холобурдааьын, ситимнээх толкуй, дакаастааьын, араас источниктан наадалаах матырыйаалы булуу, наардааьын); тэринэр-дьаьанар сатабыл (сыалы-соругу сепке туруоруу, сатаан былаанныыра; сатаан хонтуруолланара, кеннерунэрэ).

Уерэнээччи сацаны-ицэни толору баьылааьына, сацарар сацатын тупсарыыта саха тылын тутулун уонна араас тугэццэ хайдах туттулларын билиигэ тирэ5ирэр. Уерэх хаамыытыгар о5о тылы ырытыы уеруйэ5эр эрэ буолбакка, тыл култууратыгар уерэниэхтээх. Аа5ыы араас керуцун сатыахтаах, тиэкиьи литэрэтиирэлии нуорманы уонна тыл-ес сиэрин тутуьан сатаан сыымайдыахтаах, кеннеруехтээх.

Тереебут тылы уерэтии ис хоьоонун сурун хайысхалара:

- бодоруһуу култуурата;

- тыл уерэ5ин тутаах салааларын туьунан уопсай ейдебул: саца дор5ооно, лиэксикэ, морполуогуйа, сиинтэксис;

- сурук култуурата: таба суруйуу уонна сурук бэлиэтэ;

- ситимнээх саҥаны сайыннарыы (тиэкис туьунан сурун ейдебул).

Тыл уерэ5э

Төрөөбүт тылбыт - саха тыла. Саха омук үөскээбит, сайдыбыт устуоруйата. Саха тыла - түүр тыла. Саха тылыгар уруулуу тыллар. Төрөөбүт тыл киһи олоҕор суолтата.

Дорҕоон уонна таба саҥарыы. Саҥа дорҕоонун өйдөбүлүн, сахалыы дорҕоон арааһын билии. Тереебут тыл дор5ооннорун, ордук чуолаан, сахалыы ураты дор5ооннору (уьун-кылгас, илин-кэлин, уос-айах аьа5ас уонна хоьуласпыт, сэргэстэьэр, пааралаһар бутэй дор5ооннору, дьуптуоннары, 5, ц, дь нь, мурун дор5ооннору), арааран истии, чуолкайдык, таба саҥарыы нуорматын тутуґан саҥарыы. Саха тылыгар киирии тыллары сахатытан, аьа5ас дор5ооннор дьуерэлэьиилэрин сокуонун тутуьан сацарыы. Тылы дорҕоонунан ырытыы.

Лиэксикэ. Норуот тылын туһунан уопсай өйдөбүлү, төрүт уонна киирии тыл уратыларын билии. Литэрэтиирэлии тыл суолтатын билии, нуорматын тутуһуу. Тыл лиэксикэлии суолтатын быһаарыы. Түөлбэ тыл, биир уонна элбэх суолталаах, хомуур тыллар, көспүт суолталаах тыллар, омуоньум, онтуоньум, синиэньим (харыс тыллар, сомоҕо тыллар, мэтээпэрэлэр) өйдөбүллэрин билии, тиэкистэн булуу, саҥарар саҥаҕа сөпкө туттуу. Тылдьыт арааһын сатаан туһаныы, тыл суолтатын тылдьыттан булан быһаарыы.

Кыраапыка. Сурук сайдыытын бэлиэ түгэннэрин билии, киһи олоҕор суолтатын өйдөөһүн. Сахалыы сурук-бичик устуоруйатын билии. Дорҕоон буукубаларын билии, таба ааттааһын. Буукубалары суруллар ньымаларынан холбоон, ыраастык, тэтимнээхтик илиинэн суруйуу. Сурукка туттуллар атын бэлиэлэри, өйдөбүллэри (апсаас, тылы көһөрүү бэлиэтэ, тыл икки арда (пробел)) сөпкө туттуу. Сахалыы алпаабыт бэрээдэгин билии. Араас тылдьытынан, ыйынньыгынан, хатаалагынан үлэлииргэ алпаабыты сөпкө туһаныы. Кемпуутэргэ сахалыы сириибинэн тиэкиһи ылба5айдык бэчээттээн суруйуу.

Морполуогуйа. Тыл састааба диэн өйдөбүлү, тыл уларыйар уонна үөскүүр ньыматын билии. Саҥа чааһын туһунан уопсай өйдөбүлү билии. Саҥа чаастарын бөлөҕө: ааттар (аат тыл, даҕааһын аат, ахсаан аат, солбуйар аат), туохтуур туттулук халыыптара (аат туохтуур, сыһыат туохтуур, тус туохтуур, үлүбүөй), сыһыат, саца аллайыы, көмө саҥа чаастара. Тылы састаабынан ырытыы (тыл олоҕо, сыһыарыыта). Тыллары сүрүн бэлиэлэринэн (кырамаатыкалыы халыыптарынан) бөлөхтөөһүн, ырытыы. Саҥарар саҥаҕа тыл литэрэтиирэлии нуорматын тутуһуу.

Сиинтэксис. Этии уонна тыл ситимэ уратыларын, этии арааһын (сэһэн, ыйытыы, күүһүрдүү) билии. Этии чилиэннэрин, биир уустаах чилиэннэри, тэнийбит чилиэннэри, даҕаамыры, кыбытык кэрчиктэри өйдөөһүн Тэнийбит уонна тэнийбэтэх этии, толору уонна толорута суох судургу (биир састааптаах, икки састааптаах этии) уонна холбуу (баьылатыылаах, тэццэ холбоммут) этии, сирэй саҥа, ойоҕос саҥа, диалог, туһулуу өйдөбүллэрин билии, этиигэ, тиэкискэ арааран булуу, бэйэ этиитин толкуйдааһын. Этиини таба интэнээссийэлээн ааҕыы, сурукка саҥа дэгэтин сурук бэлиэтинэн араарыы. Этиини чилиэнинэн ырытыы.

Сурук-бичик култуурата

Таба суруйуу. Таба суруйуу сурук-бичик култуурата буоларын өйдөөһүн. Уһун аһаҕас дорҕооннору, дьуптуону, хоһуласпыт, сэргэстэспит, ханыылаһар бүтэй дорҕооннору, саха тылыгар киирии тыл дорҕооннорун таба суруйуу. Сахалыы араастык этиллэр тыллар таба суруллуулара тыл тірµт сокуоннарыттан тахсалларын, норуокка µірµйэх, µгэс буолбут нуормаларга оло±уралларын ійдөөһүн, харыстабыллаах сыґыан. КиэІник, элбэхтик туттуллар эбэтэр сахалыы этэргэ табыгастаах киирии тыллары сахатытан суруйуу; тылбаастанар эбэтэр саха тылынан бэриллэр кыахтаах нуучча тылларын сахалыы солбугунан биэрии; сахалыы кыайан суруллубат киирии тыллар сыґыарыыларын таба суруйуу.

Сурук бэлиэтэ. Сурук бэлиэтэ - тыл култууратын сор5ото буоларын, киьи этэр санаатын чуолкайдыырга, иэйиини сурукка биэрэргэ, суругу-бичиги тупсарарга биллэр-кестер туьалаа5ын, тиэкис арам-тар5ам барбатын, ыьыллыбатын, биир сомо5о, сибээстээх буоларын, хааччыйарын ейдөөһүн. Тыл ордук тупса5ай тутуллаах, этигэн, бэргэн буоларыгар сахалыы этии, сурук бэлиэтин арааьын (араарар, тоьо5олоон бэлиэтиир) сатабыллаахтык туттуу.

Тыл салаалара. Саҥа дорҕоонун туһунан билиигэ олоҕуран тыл дорҕооннорун тылыгар-өһүгэр таба интэнээссийэлээн, охсуулаан туттар; лиэксикэҕэ ылбыт сатабылларыгар, үөрүйэхтэригэр уонна билиитигэр тирэҕирэн, тылы ситимнээх саҥаҕа уонна туттулук истииллэргэ табыгастаахтык туттар; морполуогуйаны үөрэтэн иҥэриммит үөрүйэхтэрин, сатабылларын туһанан, саҥа чаастарын суолталарын уонна тылы үөскэтэр, уларытар халыыптарын литэрэтиирэлии нуормаларынан уонна төрөөбүт тыл үйэлээх үгэһин үөрүйэхтэринэн салайтаран араас истиилгэ сөпкө туһанар; сиинтэксискэ үөрэнэн билбит, сатаабыт үөрүйэхтэригэр олоҕуран, ситимнээх саҥатыгар тыл ситимин, этиини таба оҥорор, араас истиилгэ сөп түбэһиннэрэн сыысхала суох туттар.

Ситимнээх сацаны сайыннарыы

Туох сыаллаах-соруктаах саІарарын, суруйарын ейдеен (тиэмэ, сурун санаа), дьоццо тиийимтиэ гына санаатын сааґылаан, араас истииллээх тиэкиьи туьанар уеруйэ5и баьылааьын (истэн суруйуу, ейтен суруйуу, о.д.а.). Тиэкис сµрµн санаатыгар оло5уран, тиэкиьи таба ааттыыр. Тиэкис сиһилиир тиибин таба туһанан (сэьэргээьин, ойуулааьын, тойоннооьун), тиэкис тутулун тутуґар (киириитэ, сурун чааьа, тумугэ), табыгастаах былаанын оцорор (кылгас, тэнийбит), кэрчик тиэмэлэргэ бытарытар. Тыл туттуллар аналын, дэгэтин учуоттаан, онно то5оостоох тутуллаах этиилэри (логичность речи), ойуулуур-дьуьуннуур ньымалары, септеех тыл баайын (богатство речи), тугэнигэр септеех тылы туттар (уместность речи).

Саха тылын оскуола5а уерэтии кэмигэр ытык өйдөбүллэри (личностные результаты) ицэрии тумугэ:

1) тыл баайа, кыа5а, кууьэ - бу омук баайа, кыа5а, инники кэскилэ буоларын ейдуур; ийэ тыл киьи иэйиитэ уьуктар, ейе-санаата, айар-тутар дьо5ура сайдар эйгэтэ буолар диэн итэ5эйэр;

2) тереебут тыл уйэлээх угэьин, этигэн кэрэтин ытыктыыр, киэн туттар, харыстыыр, тылын-еьун сайыннарарга дьулуьар;

3) ылбыт билиитигэр, тылын баайыгар тирэ5ирэн саныыр санаатын холкутук тиэрдэр; сацарар сацатын кэтээн керен септеех тумук оцостор.

Уерэх сатабылларын (метапредметные результаты) ицэрии тумугэ:

1) сацарар саца бары керуцун баьылааьын:

Истии (аудирование) уонна аа5ыы:

- тылынан уонна суругунан иьитиннэриини сепке ейдееьун (бодоруьууну, тиэкис тиэмэтин, сурун санаатын; сурун уонна эбии иьитиннэриини);

- араас керуцнээх, истииллээх тиэкиьи сатаан аа5ыы;

- араас керуцнээх, истииллээх тиэкиьи сатаан истии;

- араас иьитиннэриини сатаан булуу, биллэрэр-иьитиннэрэр эйгэни, Интэриниэти киллэрэн туран;

- чопчу тиэмэ5э матырыйаалы наардааьын; иьитиннэриини бэйэ кердеен булуута, ону сатаан тиэрдии;

- дьон сацарар сацатын ис хоьоонунан, истилиистикэлии уратытынан тэцнии тутан быьаарыы.

Сацарыы уонна сурук:

- уерэх хаамыытыгар туох сыал-сорук турарын сатаан быьаарар (биирдиилээн уонна кэлэктиибинэн), улэни бэрээдэгинэн аттарар, тумугун сатаан сыаналыыр, ону тылынан уонна суругунан сепке тириэрдэр сатабыл;

- истибит эбэтэр аахпыт тиэкиьин кылгатан быьаарар (былаан, кэпсээн, кэниспиэк, аннатаассыйа);

- тиэкис араас керуцун, истиилин тутуьан тылынан уонна суругунан сатаан оцорор;

- тиэкискэ ирдэнэр нуорманы тутуьан саныыр санаатын тылынан уонна суругунан сатаан биэрэр; аахпыт, истибит, кербут чахчытыгар тус санаатын сатаан этэр;

- монолог (сэьэргээьин, ойуулааьын, тойоннооьун) уонна диалог (кэпсэтии сиэрэ, ыйыталаьыы, көҕүлээһин, санаа атастаьыыта уо.д.а.) араас керуцун сатаан туттар;

- куннээ5и олоххо саха тылынан сепке сацарыы, лиэксикэлии, кырамаатыкалыы, истилиистикэлии нуормаларын тутуьар; таба суруйууга, сурук бэлиэтигэр быраабыла сурун ирдэбиллэринэн сирдэтэр;

- дьону кытта кэпсэтэригэр кэпсэтии сиэрин тутуьар; сепке туттан-хаптан алтыьар;

- уерэх хаамыытыгар, куннээ5и олоххо тылын-еьун хонтуруолланар; сыыьатын-халтытын булан кеннерунэр; суруйбут тиэкиьин кеннерер, тупсарар;

- табаарыстарын иннигэр туран кылгас иьитиннэрии, дакылаат, эрэпэрээт оцорор; араас тиэмэни дьууллэьиигэ кехтеехтук кыттар.

2) ылбыт билиитин, сатабылын, уеруйэ5ин куннээ5и олоххо туьанар; тереебут тылын кеметунэн атын биридимиэттэри уерэтэн билии ылар; нуучча, омук тылларын, литэрэтиирэни уерэтэригэр саха тылыгар уерэммитин алтыьыннарар.

3) дьону-сэргэни кытта бодоруьарыгар, кыттыгас улэ5э, тыын суолталаах тиэмэни дьууллэьиигэ кэпсэтии сиэрин, терут култуураны кытта дьуерэлээн туттар.

Бэйэни салайынар -дьаһанар сатабыл (регулятивные умения).

1. Тылын сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар ,сатаан былаанныыр ,туох-ханнык түмүккэ кэлиэхтээҕин быһа холоон билэр.

2. Тылы сэрэйэр дьоҕуру сайыннарыы.Бэйэтин сааһыгар сөп түбэһэр тиэкиһи тылынан да, суругунан да таҥар буолуохтаах.

3. Тылын сайыннарар баҕаны үөскэтии.

4. Хонтуруолланыы

Билэр-көрөр сатабыл. Сүрүн үөрэнэр сатабыл (познавательные умения).

1. Билиини-көрүүнү кэҥэтэр араас матырыйаалы туһаныы.

2. Билиини сааһылааһын

3. Ейү сайыннарар үөрүйэхтэр. Саха тылын лингвистическэй матырыйаалыгар тирэҕирэн , өй үлэтин араас дьайыыларын кэбэҕэстик толорор:тэҥнээһин,ырытыы,холбооһун,түмүктээһин,ханыылатан сааһылааһын,майгыннатыы,сааһылаан ситимнээһин.

4. Рефлексия.

5. Бэлиэни-символы туһанар үөрүйэхтэр.

Бодоруһар сатабыл (коммуникативные умения).

1. Бииргэ үлэлиир үөрүйэх-пааранан,бөлөҕүнэн,хамаанданан.

2. Кэпсэтэр үөрүйэх.

3. Кэпсэтии сиэрин тутуһар үөрүйэх. .

Тустаах уерэх биридимиэтин (предметные результаты) уерэтии тумугэ:

1) тыл сурун аналын, саха тыла нуучча тылын кытта судаарыстыбалыы тэц ыстаатыстааьын, тыл норуот култууратын кытта ыкса ситимнээьин, тереебут тыл киьиэхэ уонна уопсастыба5а суцкэн оруоллаа5ын ейдуур;

2) тереебут тыл гуманитарнай наукаларга ылар миэстэтин уонна уерэхтээьиццэ туох суолталаа5ын ейдуур;

3) тереебут тыл туьунан билим сурун теруттэрин удума5алыыр;

4) тыл уерэ5ин (лингвистика) сурун ейдебуллэрин: тыл уерэ5ин салааларын; сацарар саца тылынан уонна суругунан бэриллиитин; монолог, диалог керуцнэрин; кэпсэтии, бодоруьуу сиэрин; кэпсэтии, билим, пубулуустука, дьыала-куолу истиилин, уус-уран литэрэтиирэ тылын-еьун; саца тииптэрин (сэьэргээьин, ойуулааьын, тойоннооьун); тиэкиьи билэр;

5) тыл баайын араас дэгэтин ейдуур, тылынан уонна суругунан алтыьыыга сиэри, литэрэтиирэлии нуорманы тутуьар;

6) кырамаатыкалыы халыыптарын тута билэр, ырытар, тылыгар-еьугэр сатаан туттар;

7) тылы сатаан ырытар (саца дор5оонунан, састаабынан, лиэксикэлии, морполуогуйалыы), сиинтэксистии (ситиминэн, этии чилиэнинэн), иэйиини кердерер сыьыан тыллары сатаан туттар;

8) бодоруьууга синиэньими (лиэксикэлии, кырамаатыкалыы) сатаан туттуу кэрэтин ейдуур, тылыгар-еьугэр туттар;

9) төрөөбүт тыла кэрэтин өйдүүр, уус-уран литэрэтиирэ тиэкиһигэр булан сыаналыыр.

Уерэх былааныгар саха тылын биридимиэтин миэстэтэ

Уерэх бэдэрээссийэлии терут (базиснай) былаанын былааныгар саха оскуолатын иккис суьуе5эр (5-9 кыл) тереебут тылы уонна ситимнээх сацаны уерэтиигэ барыта холбоон нэдиэлэ5э 11 чаас бэриллэр: 5 кылааска - 3 чаас, 6 кылааска - 2 чаас, 7 кылааска - 2 чаас, 8 кылааска - 2 чаас, 9 кылааска - 2 чаас.

5-9 кылааска саха тылын уерэтии кээмэйэ

Кылааьа

5 к

6 к

7 к

8 к

9 к

Уопсай чааьа

102

68

68

68

68

Тыл уерэ5э

79

34

46

50

40

Киирии тиэмэ

2

1

1

1

1

Ааспыты хатылааьын

6

2

2

3

3

Лиэксикэ

15

4

Саца дор5ооно уонна таба сацарыы

12

Тыл састааба уонна таба суруйуу

20

Морполуогуйа уонна таба суруйуу

27

43

Сиинтэксис уонна сурук бэлиэтэ

19

42

Холбуу этии

32

Сыл тумугунэн хатылааьын

5

3

3

4

4

Ситимнээх саца

23

31

19

18

28

"Саха тыла" биридимиэт ис тутула. Тиэмэнэн былаан

5 кылаас (102 чаас)

Тыл уерэ5э (79 чаас) Ситимнээх саца (23 чаас)

Тиэмэ сурун ис хоьооно

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ

Тыл уонна бодоруьуу.

Саха тыла - тереебут тылбыт (2 ч. + 1 ч)

Ийэ дойду, тереебут дойду, тереебут сир. Ийэ тылбыт - саха тыла.

Ситимнээх саца: Сайыццы кэм.

Сир симэ5э, саймаарыйар кунум, ецурук куйаас, тунах, урумэччи, аламай кунум сардацата, намыын киэьэ, самаан сайын, серуун, сииктээх кун, уруц илгэ, ыаммытынан уут, чечегей, кемус куемэй куерэгэй, киэьээцци сарыал, алтан от, куех быйац, ходуьа, хадьымал са5ата, сицнэ ууммут бэттиэмэ, уунуулээх хочо, бэрдьигэс от, боруу, сэтиэнэх, лацха, арылы тиэрбэс келуччэ, дьэдьэн дыргыл сыта.

Ийэ дойду, тереебут дойду, тереебут сир суолтатын ейдуур быьаарар. Ийэ тыл суду кууьун итэ5эйэр.

Алын кылааска уерэппити хатылааьын

(6 чаас + 2)

Дор5оон уонна буукуба. Алпаабыт. Уьун аьа5ас, хоьуласпыт, сэргэстэспит дор5ооннор. Дьуптуон. Этии чилиэннэрэ. Этии араастара. Туьулуу. Сирэй саца. Саца чаастара. Аат тыл туьуктэниитэ. Тиэкис.

Быьаарыы. Дор5оону буукубанан бэлиэтэнэрин быьаарар. Алпаабыты тутуьан табаарыстарын испииьэктиир. Уьун аьа5ас, хоьуласпыт бутэй дор5ооннор суруллууларын быьаарар. Дьуптуону сепке сацарар, суруйар. Этии чилиэннэрин быьаарар, сатаан бэлиэтиир. Саца чаастарын сурун ейдебµллэрин быьаарар. Туьугу билэр. Судургу тиэкиьи сатаан оцорор. Истии култууратын тутуьуу: дьон этэрин бол5ойон истэргэ кыьаллар, сэцээрэрин, сэргиирин кердерерге уерэнэр. Сацарыы, кэпсэтии култууратын тутуьуу: кырдьа5ас дьону толору аатынан ыцырарга, интэнээссийэлээн сацарарга уерэнэр.

Тыл баайа (лиэксикэ). Тыл култуурата

(15 чаас + 4 ч)

I. Тыл баайын ейдебулэ. Омуктуу тыл. Кэпсэтии тыла. Туелбэ тыла. Саха литэрэтиирэлии тыла. Тылдьыт арааьа.

Тыл ейдебулэ, лиэксикэлии суолтата.

Ситимнээх саца: III. Тиэкис ейдебулэ, бэлиэтэ.

Элбэх уонна биир суолталаах тыл. Тыл лиэксикэлии ситимэ. Тыл кене уонна кеспут суолтата.

Ситимнээх саца: III. Тиэкис тутула.

Тыл кеспут суолтатын туттуу (уус-уран сиьилиир ньыма: мэтээпэрэ, тэцнээьин эпиитэт, тыыннаа5ымсытыы).

I.Омуоньум ейдебулэ, быьаарыылаах тылдьыкка бэриллиитэ.

Онтуоньум ейдебулэ. Ханыыласпыт онтуоньуму туттуу.

Ситимнээх саца: III. Тиэкискэ этии ситимэ. Кэккэлэьэр ситим.

Синиэньим ейдебулэ, арааьа, этигэн кууьэ. Синиэньими туттууга тахсар ал5ас (наар биир тылы туттуу, тыл суолтатын уларытыы).

Ситимнээх саца: III. Тиэкискэ этии ситимэ. Ситимниир тыл.

II. Биир, элбэх уонна кеспут суолталаах тылы этииттэн, тиэкистэн бэйэтэ булар, суолтатын быьаарар, тыл ситимигэр киллэрэр.

Быьаарыылаах тылдьыттан тылы сатаан булар. Уус-уран сиьилиир ньыма арааьыгар кеспут суолталаах тылы ыйар; бэлэм уус-уран сиьилиир ньыманы туттан этии толкуйдуур, тиэкискэ туьанар.

Уус-уран ойуулуур-дьуьуннуур тылы туттан этии толкуйдуур, тиэкискэ туьанар.

Омуоньум лиэксикэлии суолтатын быьаарар. Сацарар саца5а, уус-уран айымньыга омуоньуму булар.

Тыл онтуоньумун булар, ханыыласпыт тылы уескэтэр сацарар саца5а, тиэкискэ сатаан туттар.

Синиэньим кэккэтин булар, суруннуур тылы араарар. Сурук улэтигэр синиэньим тылдьытын (уерэнэр кинигэ сыьыарыытын) сатаан туьанар. Синиэньим сыыьа-халты туттуллар, сирин булар, быьаарар, кеннерер.

Саца дор5ооно уонна таба сацарыы. Тыл култуурата (12 чаас + 4 ч)

1. Саца дор5оонун уескээьинэ.

I. Аьа5ас дор5ооннору наардааьын. Кылгас, уьун а/д. Киэц, кыара5ас, илин, кэлин, уос уонна айах а/д. Дьуптуоннар. Аьа5ас дор5ооннор наарданыылара.

I. Аьа5ас дор5оон дьуерэлэьэр сокуона. Аьа5ас дор5оон дьуерэлэьиитин тутула.

Уьун аьа5ас дор5оон эбэтэр дьуптуон кылгааьына.

Ситимнээх саца: III. Тиэкискэ этии ситимэ. Этиини ситимниир тыл.

I.Бутэй дор5ооннор. Ньиргиэрдээх, ньиргиэрэ суох, диэрийэр.

I. Бутэй дор5оон аьа5ас дор5оон сабыдыалынан солбуллуута. Ханыылаьар б/д.

I. Б/д дьуерэлэьэн туттуллуулара. Ере, теттеру, хардарыта дьуерэлэьии.

Ситимнээх саца: III. Тиэкискэ этиилэри ситимниир ньымалар.

Бутэй дор5оон хоьулаьыыта. Тыл оло5унаа5ы хоьулаьыы. Сыьыарыы сыстыытыгар уескуур хоьулаьыы.

Таба сацарыы уратылара. Сацарыы литэрэтиирэлии нуормата. Саха тылыгар охсуу тыл кэлин еттугэр туьуутэ.

Ситимнээх саца: III. Тиэкискэ этиилэри ситимниир ньымалар.

I. Саха алпаабыта. Уьатыылаах а/д уонна дьуптуон дор5оонноро - биир буукуба.

I. Саха тылын алпаабытын устуоруйатыттан. Нуучча алпаабытыттан уратыта.

Ситимнээх саца:

III. Ситимниир ньыма. Тиэкис буоларын-буолбатын дакаастааьын (тиэмэтэ тус-туспа, ис хоьооно аатыгар сеп тубэспэт, этиилэрэ ситимэ суох, о.д.а.). Тиэкис итэ5эьин кеннеруу.

II. Дор5оон хайдах уескуурун быьаарар.

II. Сацарарга тыл хамсыырынан сирдэтэн, илин-кэлин, киэц-кыара5ас, уос-айах дор5оонун араарар.

Тылга аьа5ас дор5оон дьуерэлэьиитин сокуонун быьаарар. Сыьыарыы эбиллэригэр аьа5ас дор5оон дьуерэлэьиитин сокуонун тутуьан, таба сацарар, суруйар.

II. Уьун аьа5ас дор5оон, дьуптуон кылгааьынын быьаарар.

II. Бутэй дор5оон аьа5ас дор5оон сабыдыалынан солбуллуутугар холобур а5алар.

II. Б/д дьуерэлэьиитин дакаастаан быьарар.

II.Бутэй дор5оонунан бутэр тыл оло5ор сыьыарыы эбиллэригэр дор5оон уларыйыытын быьаарар, оннук тылы таба суруйар.

Сахалыы сепке аа5ар, сацарар сатабылга уерэнэр. Сацарар саца5а сахалыы орфоэпия нуорматын кэьии тубэлтэтин ейдеен истэр, бэйэтин сацатын хонтуруоллуур. Киирии тылы дор5оон дьуерэлэьэр сокуонун тутуьан сацарар.

II.Нуучча алпаабыта саха тылын уйэлээх угэьигэр хайдах сабыдыаллыырын быьаарар. Саха алпаабытыгар баар буукубаны сепке ааттыыр.

Сиинтэксис уонна сурук бэлиэтэ.

Тыл култуурата (19 чаас + 4 ч)

I. Сиинтэксис ейдебулэ. Тыл ситимэ: тутаах уонна баьылатар тыл. Этии ейдебулэ. Этии тиибэ: сэьэн, ыйытыы, соруйуу. Сэьэн, ыйытыы, соруйуу этиилэр кууьурдуу этии буолар усулуобуйалара.

Ситимнээх саца: III. Тиэкис тиэмэтэ.

1. Этии састааба: тутаах чилиэннэр (туьаан, кэпсиирэ), ойо5ос чилиэннэр (быьаарыы, толоруу, сиьилии).

Ситимнээх саца: III. Тиэкис тиэмэтэ.

I. Этии биир уустаах чилиэнэ. Биир уустаах туьаан, кэпсиирэ, толоруу, быьаарыы, сиьилии. Биир уустаах чилиэн ситимнэьэр ньымата: интэнээссийэ, ситим тыл, буолан сыьыат туохтуур, икки ахсаан аат, -лыын, -лаах сыьыарыы. Сурук бэлиэтэ.

Ситимнээх саца: III. Тиэкис тиэмэтэ.

I. Туьулуу ейдебулэ. Туьулуу интэнээссийэтэ, этии иннигэр, ортотугар, кэннигэр турар туьулууга сурук бэлиэтэ. Туьулуу бутэьик суьуе5эр аьа5ас дор5оон уьуура эбэтэр дьуптуоннаах тардыы сыьыарыыта эбиллэрэ. Туьулуу кэннигэр аьа5ас дор5оон уларыйбытын ал5ас кеннеру тылга кеьеруу тµбэлтэтэ. Саха тылыгар туьулуур тыл баайа, дэгэт суолтата. Туьулууну араас истиилгэ туттар уеруйэх.

Ситимнээх саца: III. Тиэкис тиэмэтэ.

Судургу уонна холбуу этии ейдебулэ. Холбуу этии ситимнэьэр ньымата. Холбуу этиигэ сурук бэлиэтэ. Сэлэьии (диалог) ейдебулэ, сурук бэлиэтэ. Сирэй саца, ойо5ос саца ейдебулэ. Ааптар тылын иннигэр, кэннигэр, ортотугар турар сирэй саца5а сурук бэлиэтэ.

Ситимнээх саца: III. Кэрчик тиэмэ. Апсаас.

II. Этииттэн тыл ситимин араарар, тутаах тылтан ыйытыы туруорар, баьылатар тылы быьаарар. Этии тиибин араарар, сепке интэнээссийэлиир, сурук бэлиэтин таба туруорар. Этии тиибин сорудах быьыытынан солбуйар. Сурук улэтигэр араас этиини туьанар.

Судургу этии тутаах уонна ойо5ос чилиэннэрин ыйытыы туруоран булар. Тэнийбэтэх этиини сорудах быьыытынан тэнитэр.

Этиигэ, тиэкискэ биир уустаах чилиэни ыйытыы туруоран булар, сурук бэлиэтин быьаарар, таба интэнээссийэлээн аа5ар. Этиигэ сорудах быьыытынан биир уустаах чилиэни эбэр, сурук бэлиэтин туруорар, ис хоьооно хайдах уларыйарын бол5ойон керер. Биир уустаах чилиэни этиигэ сатаан туттар.

II. Этиигэ ыйытыы туруоран туьулууну булар, сурук бэлиэтин сепке туруорар. Туьулуу бутэьик суьуе5эр аьа5ас дор5оон уларыйыытын сатаан туьанар. Туьулуу интэнээссийэтин таба сацарар. Сахалыы туьулуур тыл испииьэгин оцорор, арааьын то5оостоох сиргэ сатаан туттар.

II. Судургу уонна холбуу этиини тутаах чилиэццэ тирэ5ирэн араарар. Ситим тылы, интэнээссийэни, -ан сыьыарыыны туттан, холбуу этиини оцорор. Холбуу этиигэ сурук бэлиэтин сепке туруорар. Холбуу этиини сацарар саца5а, тиэкискэ туттар. Сэлэьиини сирэй сацаттан, ойо5ос сацаттан араарар; сурук бэлиэтин сепке туруорар.

Тыл састааба уонна таба суруйуу.

Тыл култуурата (20 чаас + 6 ч.)

I. Тыл састааба. Тыл оло5о, сыьыарыыта; уескэтэр уонна уларытар сыьыарыы.

Ситимнээх саца: III. Тиэкис былаана.

I. Арпагыраапыйа ейдебулэ. Арпагыраама. Арпагыраапыйа тылдьытынан сатаан туьаныы.

Ситимнээх саца: III Тиэкис сурун санаата. Эпиигирэп.

Саха тылын арпагыраапыйатын ус ирдэбилэ: саца дор5оонугар, морполуогуйа5а тирэ5ирии, болдьох суруйуу. Саца дор5оонун ирдэбилэ - саха тылын арпагыраапыйатын сурун терутэ. Тылга кылгас-уьун аьа5ас дор5оону, дьуптуону, хоьулаьар, сэргэстэьэр, пааралаьар бµтэй дор5ооннору таба суруйуу. Болдьох ирдэбилинэн суруйуу. Таба суруйуу тылдьытын туьаныы. Сахалыы арпагыраапыйа быраабылалара.

Ситимнээх саца: III. Саца тиибэ. Сэьэргээьин.

I. Тыл оло5ун таба суруйуу. Тыл олоҕунааҕы аһаҕас, бутэй дорҕоон суруллуута.

Сыьыарыылаах тыллары таба суруйуу. Сахалыы кыайан суруллубат, нууччалыы эрэ суруллар тыл сыьыарыытыгар аьа5ас дор5оон тыл оло5ун аьа5ас дор5оонун кытта дьуерэлэьиитэ.

Ситимнээх саца: III. Саца тиибэ. Сэьэргээьин.

I. Нууччалыы тылы таба суруйуу.

Аьа5ас дор5оонунан са5аланар сыьыарыы иннигэр тыл оло5ун уларыйыыта. Тыл оло5ор аьа5ас дор5оон эбиллиитин таба суруйар.

Сымнатар бэлиэ туьэр, туспэт тубэлтэлэрэ.

Ситимнээх саца: III. Ойуулааьын.

I. Холбуу тылы таба суруйуу. Нуучча тылыттан киирбит холбуу уонна кылгатыллыбыт тыл оло5ун сепке суруйуу. Тылы кеьеруу. Тылы атын устуруока5а суьуе5унэн кеьеруу. Тыл суьуе5э кеспет тубэлтэлэрэ. Нууччалыы суруллар киирии тылы кеьеруу.

Ситимнээх саца: III. Ойуулааьын.

I. Тылы кеьеруу.

Ситимнээх саца: III. Тойоннооьун.

II. Тыл оло5ун, сыьыарыытын араарар. Уескэтэр, уларытар сыьыарыыны быьаарар. Сыьыарыыны туттан тылы уескэтэр, уларытар.

II. Тылдьытынан сатаан туьанар.

II. Кылгас-уьун аьа5ас дор5оонноох, дьуптуоннаах, хоьулаьар, сэргэстэьэр, пааралаьар бутэй дор5оонноох тылы таба суруйар. Таба суруйуу быраабылатыгар ыйыллар тылы таба суруйууну быьаарар, ал5аьы булан керер, кеннерер. Быраабыланан суруллар тыллары таба суруйар.

II. Сахалыы кыайан суруллубат, нууччалыы эрэ суруллар тыл сыьыарыытыгар аьа5ас дор5оон тыл оло5ун аьа5ас дор5оонун таба суруйар.

II. Тылы теье кыалларынан сахалыы барыйаанынан суруйар, онтун быьаарар, тиэкистэн булан кеннерер. Нууччалыы суруллар тылга эбиллэр сыьыарыыны, сымнатар бэлиэ туьэр уонна туспэт тубэлтэтин таба суруйар. Сахатыйбыт тыл дор5ооно уларыйбытын быьаарар.

II. Ал5аьы булан кеннерер, онтун быьаарар. Тылы кеьеруу быраабылатын быьаарар, ал5аьы булан керер, кеннерер. Тылы атын устуруока5а быраабыланы тутуьан сепке кеьерер.

Сыл тумугунэн хатылааьын (5 ч + 2 ч)

Тыл уерэ5ин салаалара. Тыл баайа (лиэксикэ). Сиинтэксис уонна сурук бэлиэлэрэ. Саца дор5ооно уонна кыраапыка. Тылы таба суруйуу.

I. Уерэппит матырыйаалын билиэхтээх, таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын сатаан быьаарыах, холобурдуох тустаах.

II. Сатыахтаах:

• араас тылдьытынан туьанары;

• саца дор5оонун, сиинтэксистии уонна тыл састаабынан ырытары;

• уерэппит таьымынан литэрэтиирэлии тылы туттары.

Тылы таба суруйууга. Уерэппит быраабылаларыгар оло5уран сыыьаны булар, сатаан кеннерер.

Сурук бэлиэтигэр. Уерэппит быраабылаларыгар оло5уран сурук бэлиэтин сепке туруорар, быьаарар.

Ситимнээх саца5а. Тиэмэ сурун санаатын, истиилин быьаарар. Судургу былааны сатаан оцорор. Хартыынанан, ейтен дьо5ус айымньыны суруйар. Бырагыраама5а керуллубут тылы байытыы холобурдарын тылыгар-еьугэр сатаан туттар.

6 кылаас (68 чаас)

Тыл уерэ5э

1. Киирии тиэмэ. Саха тыла(1ч)

2. Хатылааьын (2ч)

3. Лиэксикэ (4 чаас)

Тыл сурун баайа. Туелбэ тыл. Идэ тыла. Киирии, эргэрбит уонна саца тыллар. Сомо5о домох.

Уерэнээччи ылар уеруйэхтэрэ: Тыл араас арацатын сатаан араарар. Билбэт тылын тылдьыт кеметунэн быьаарар. Тыл араас арацатын тылдьыттан булар, сацарар сацатыгар таба туьанар.

4. Морполуогуйа. Таба суруйуу. (25\3 чаас)

4.1. Аат тыл (10 чаас).

Аат тыл суолтата. Уопсай уонна анал аат. Аат тыл морфологическай бэлиэтэ.

Аат тыл уескуур ньымата.

Аат тыл ахсаана.

Аат тыл туьуктэниитэ.

Тардыылаах аат тыл.

Аат тылы таба суруйуу.

Уерэнээччи ылар уеруйэхтэрэ: Тиэкистэн аат тылы ыйытыы туруоран булар, арааьын ыйар, ханнык этии чилиэнэ буолбутун быьаарар, бэйэтэ холобур а5алар. Уескээбит аат тылы тиэкистэн булар, туох уратылаа5ын быьаарар. Элбэх ахсаан халыыбын сыыьа туттар миэстэни булан керер, аат тылы падеьынан сатаан уларытар, таба суруйар. Тардыылаах аат суолтатын араарар. Быраабыланы тутуьан аат тылы сепке суруйар.

4.2.Да5аьын аат (7 чаас)

Да5ааьын аат суолтата, арааьа. Морфологическай бэлиэтэ.

Да5ааьын аат уескуур ньымата.

Да5ааьын аат-норуот тылынан уус-уран айымньытыгар.

Да5ааьын ааты таба суруйуу

Уерэнээччи ылар уеруйэхтэрэ: Тиэкистэн да5ааьын ааты булар, арааьын быьаарар. Бэйэтэ холобур а5алар. Этиигэ ханнык чилиэн буолбутун быьаарар. Тылдьытынан сатаан улэлиир, да5ааьын аат арааьын булар.Уескээбит да5ааьын ааты тиэкистэн булар, ньыматын быьаарар. Да5ааьын ааты араас ньыманан сатаан уескэтэр, сацарарыгар таба туьанар. Да5ааьын ааты туьанан тэцнээьиннэри, кубулуйбат эпитеттэри сатаан оцорор, олоцхо олугун айар. Да5ааьын ааты быраабыла5а тирэ5ирэн таба суруйар. Сыыьа суруллубут тылы булан кеннерер.

4.3. Ахсаан аат (4 чаас)

Ахсаан аат суолтата, морфологическай бэлиэтэ.

Ахсаан аат арааьа.

Ахсаан ааты таба суруйуу.

Уерэнээччи ылар уеруйэхтэрэ: Ахсаан ааты тиэкистэн булар, арааьын быьаарар. Этиигэ ханнык чилиэн буолбутун быьаарар. Ахсаан ааты таба суруйар, кэпсэтии тылыгар, уус-уран айымньыга, дьыала истиилигэр туттар ньыманы то5оостоох кэмцэ туьанар.

4.4. Солбуйар аат (4 чаас)

Солбуйар аат суолтата. Морфологическай бэлиэтэ.

Солбуйар аат арааьа.

Солбуйар аат-сацарар саца5а.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Солбуйар ааты тиэкистэн булар, арааьын ыйар. Суолтатытан бэйэтэ холобур а5алар. Этиигэ ханнык чилиэн буолбутун быьаарар. Солбуйар ааты истиил ирдэбилигэр дьуерэлээн туттар.

5.Саца чаастарыгар сыллаа5ы хатылааьын (3 чаас)

Уерэппит матырыйаалын билиэхтээх, таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын сатаан быьаарыах, холобурдуох тустаах.

Сатыахтаах:

• араас тылдьытынан сатаан туьанары;

• саца чааьынан, сиинтэксистии ырытары;

• уерэппит таьымынан литэрэтиирэлии тылы туттары;

Тылы таба суруйууга. Уерэппит быраабылаларыгар оло5уран сыыьаны булар, сатаан кеннерер.

Сурук бэлиэтигэр. Уерэппит быраабылаларыгар оло5уран сурук бэлиэтин сепке туруорар, быьаарар.

Ситимнээх саца (31\2 чаас)

1. Саца тиибэ (22 чаас)

1.1.Сэьэргээьин (7 чаас)

Сэьэргээьин ейдебулэ, тутула, арааьа.

Иьитиннэрии анала, уратыта.

Ыстатыйа анала, уратыта.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Сэьэргээьин тиэкиьи сатаан ырытар: тиэмэтин, сурун санаатын быьаарар. Са5аланыыта, тумугэ теье себун толкуйдаан керер. Былаанын оцорор. Тиэмэтэ теье арыллыбытын сыаналыыр. Ыстатыйаны уонна иьитиннэриини араарар, дакаастыыр. Бэйэтэ иьитиннэрии, ыстатыйа суруйарга эрчиллэр. Аахпыттан суруйар.

1.2. Ойуулааьын (7 чаас)

Ойуулааьын ейдебулэ, тутула, арааьа.

Айыл5аны, хамсыыр харамайы, дьиэни-уоту, киьини ойуулааьын.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Ойуулааьын тиэкиьин сатаан ырытар: тиэмэтин, сурун санаатын быьаарар. Итэ5эьин ыйан кеннерер. Айыл5аны, хамсыыр харамайы, дьиэни -уоту ойуулуур. Араас ойуулуур-дьуьуннуур ньыма арааьын туттар. Хартыынанан кэпсээн суруйар.

1.3. Тойоннооьун (8 чаас)

Тойоннооьун ейдебулэ, тутула.

Кылгас тойоннооьун.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Тойоннооьун тиэкиьи сатаан сыаналыыр. Бэйэтин санаатын дакаастыыр. Тойоннооьуну атын саца тиибигэр сатаан киллэрэр. Тойоннооьуннаах тиэмэ5э ейтен айан бэйэтин санаатын сааьылаан суруйар.

2. Сацарар саца истиилэ (9 чаас)

2.1. Кэпсэтии истиилэ (3 чаас)

Кэпсэтии истиилин ейдебулэ, ураты бэлиэтэ, туттуллар эйгэтэ.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Сацарар саца истииллэрин сатаан араарар. Куннээ5и олоххо дьону кытта сахалыы дорооболоьор, билсиьэр быраьаайдаьар, бырастыы гыннарар, кердеьер, махтанар, буойар угэьи тутуьар. Синонимы, сомо5о тылы туттан, тылын-еьун байытар. Араас дьону кытта кэпсэтэргэ эрчиллэр. Кэпсэтии истиилигэр кецул тема5а ейтен суруйар.

2.2. Дьыала истиилэ (3 чаас)

Дьыала истиилин ейдебулэ, ураты бэлиэтэ, туттуллар эйгэтэ. Дьыала истиилин арааьа

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Судургу дьыала кумаа5ытын: ыспыраапканы, сайабылыанньаны, араспыысканы, автобиографияны холобуру туьанан, сирдэтэн суруйар.

2.3. Наука истиилэ (3 чаас)

Наука истиилин ейдебулэ, ураты бэлиэтэ, туттуллар эйгэтэ, тыла-еье.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Уерэх тылыгар-еьугэр наука истиилин ирдэбилин тутуьар. Научнай истиилинэн суруллубут тиэкиьи аахпыттан суруйар.

3.Ситимнээх сацаны сайыннарыыга хатылааьын (2 чаас)

Уерэнээччи сатыахтаах: Сэьэргээьин тиэкис арааьын сатаан туттар, суруйар. Уустук былааны сатаан оцорор. Тэнийбит тиэкиьи кылгатан кэпсиир. Ейтен суруйарыгар наадалаах матырыйаалы сепке талар, мунньар. Уерэппит матырыйаалыгар чуолкайдык хоруйдуур, бэриллибит тиэмэ5э бэлэмнэнэн интэнээссийэлээхтик кэпсиир.

7 кылаас (68 чаас)

Тыл уерэ5э

1. Киирии тиэмэ. Саха тыла-ийэ тыл (1 ч)

2. Хатылааьын (2 чаас)

3. Морполуогуйа. Таба суруйуу (40\3 чаас)

3.1. Тус туохтуур (19 чаас)

Туохтуур ейдебулэ. Суолтата. Морфологическай бэлиэтэ. Арааьа.

Туохтуур терут оло5о, уескуур ньымата.

Туохтуур сирэйдэниитэ.

Кеме туохтуур ейдебулэ.

Туохтуур туьаайыытын суолтата, арааьа.

Туохтуур киэбин суолтата, арааьа.

Туохтуур керуцун арааьа.

Туохтуур кыччатар халыыба.

Дьуьуннуур уонна тыаьы утуктэр туохтуурдар.

Туохтууру таба суруйуу.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Туохтууру атын саца чааьыттан ыйытыы туруоран араарар, тиэкистэн булар, арааьын ыйар. Оло5ун сатаан булар, араарар, ахсаанын, сирэйин, кэмин быьаарар. Тылдьыттан туохтуур арааьын булар, суолтатын быьаарар. Туохтууру араас сыьыарыынан уескэтэр. Сацарар саца5а паараласпыт туохтууру уескэтэн туттар. Кеме туохтууру сатаан араарар, этиигэ таба туттар. Туьаайыы арааьын быьаарар, сатаан уескэтэр. Сацарар сацатыгар туьаайыыны таба туьанар. Туохтуур киэбин арааьын быьаарар, сатаан уескэтэр, араастаан уларытар, этии ис хоьооно хайдах уларыйарын кэтэн керер. Туохтуур керуцун, кыччатар халыыбын быьаарар, сатаан уескэтэр. Сацарар сацатыгар дьуерэлээн туттар. Дьуьуннуур уонна тыаьы утуктэр туохтуурдары сатаан араараар, уескэтэр, быьаарар. Таба туьанан септеех этиилэри оцорор. Туохтууру быраабыланы тутуьан сепке суруйар.

3.2. Аат туохтуур (5 чаас)

Аат туохтуур суолтата, морфологическай бэлиэтэ. Арааьа.

Аат туохтуур норуот айымньытыгар. Аат туохтуур -истиилгэ.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Аат туохтууру, да5ааьын ааты, туохтууру сатаан араарар, этии чилиэнинэн таба ырытар. Септеех ыйытыы туруоран тиэкистэн булар. Аат туохтуур литературнай нуорманы кэьэр миэстэтин булан керер, синонимынан солбуйар.

3.3. Сыьыат туохтуур (4 чаас)

Сыьыат туохтуур суолтата, морфологическай бэлиэтэ. Арааьа.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Сыьыат туохтууру этииттэн уонна тиэкистэн ыйытыы туруоран булар, арааьын быьаарар. Таба туьанан, этиилэри оцорор.

3.4. Сыьыат (5 чаас)

Сыьыат суолтата, морфологическай бэлиэтэ.

Сыьыат уескуур ньымата, арааьа.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Сыьыат арааьын сатаан быьаарар. Тылдьыттан сыьыат арааьын булар, суолтатын быьаарар, этиигэ туттар.

3.5. Кеме саца чаастара (6 чаас)

Кеме саца чааьын ейдебулэ. Кеме саца чааьын арааьа.

Эбиискэ ейдебулэ, морфологическай бэлиэтэ.

Сыьыан тыл ейдебулэ, морфологическай бэлиэтэ.

Дьеьуел ейдебулэ, морфологическай бэлиэтэ.

Ситим тыл ейдебулэ, морфологическай бэлиэтэ, арааьа.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Кеме саца чаастарын сатаан араарар, арааьын ыйар, суолтатын ейдуур, сыаналыыр. Этиигэ, тиэкискэ сатаан туттар. Сурук бэлиэтин туттар.

3.6. Саца аллайыы (1 чаас)

Саца аллайыы ейдебулэ, морфологическай бэлиэтэ.

4. Саца чаастарыгар хатылааьын (3 чаас)

Уерэппит матырыйаалын билиэхтээх, таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын сатаан быьаарыах, холобурдуох тустаах.

Сатыахтаах:

• саца чааьынан, сиинтэксистии ырытары;

• саца чаастарын тылга-еске сатаан туттары;

• уерэппит таьымынан литэрэтиирэлии тылы туттары.

Тылы таба суруйууга. Уерэппит быраабылаларыгар оло5уран сыыьаны булар, сатаан кеннерер.

Сурук бэлиэтигэр. Уерэппит быраабылаларыгар оло5уран сурук бэлиэтин сепке туруорар, быьаарар.

Ситимнээх саца (19\2 чаас)

1. Сацарар саца истиилэ (13 чаас)

1.1. Хатылааьын (1 чаас)

1.2. Уус-уран истиил (6 чаас)

Уус-уран истиил ейдебулэ, бэлиэтэ, туттуллар эйгэтэ.

Уус-уран истиил тыла-еье. Ойуулуур-дьуьуннуур ньымалар.

Уус-уран ойуулааьын арааьа. Киьини, хамсыыр-харамайы, айыл5аны, малы-салы, дьиэни-уоту ойуулааьын.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Уус-уран истиили атын истиилтэн араарар. Киьини ойуулуур ньыманы булан ырытар, сатаан кэпсиир. Бэйэ дьиэтин-уотун ойуулуур-дьуьуннуур ньыма кеметунэн суруйар.

1.3. Публицистика истиилэ (6 чаас)

Публицистика истиилин ейдебулэ, бэлиэтэ, туттуллар эйгэтэ.

Публицистика истиилин тылын-еьун уратыта.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Публицистика истиилин атын истиилтэн араарар, тылын-еьун уратытын быьаарар. Аахпыт тиэкискэ оло5уран бэйэтин санаатын суруйар.

2. Саца тиибэ (6 чаас)

2.1. Сэьэргээьин

Араас истиилинэн сэьэргээьин (кэпсэтии, уус-уран, наука истиилэ).

Уус-уран сэьэргээьин. Публицистика5а сэьэргиир истиили туьаныы. Наука эйгэтигэр сэьэргиир истиили туьаныы.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Сэьэргиир тиэкис эбэтэр кэрчик истиилин быьаарар. Оскуола, беьуелэк, улуус оло5уттан биир тиэмэ5э тус-туспа истиилинэн кэпсиир эбэтэр ейтен суруйар.

2.2. Ойуулааьын

Араас истиилинэн ойуулааьын. Ойуулааьын тылын-еьун уратыта.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Ойуулуур тиэкис истиилин быьаарар. Араас истииллээх ойуулуур тиэкиьи автор тылын тутуьан аахпыттан суруйар.

2.3. Тойоннооьун

Араас стилинэн тойоннооьун уратыта, тыла-еье.

Уерэнэччи ылар уеруйэхтэрэ: Тойоннооьун тиэкис истиилин быьаарар. Оскуола, кылаас оло5ор баар проблема туьунан тус-туспа истиилинэн тойоннооьун тиэкиьи ейтен суруйар.

3. Ситимнээх саца5а хатылааьын (2 чаас)

Уерэнээччи сатыахтаах: Оскуола, кылаас оло5ор баар кыьал5а туьунан тус-туспа истиилинэн тойоннооьун тиэкиьи ейтен суруйар. Нуучча тылын сабыдыалынан саха тылын литэрэтиирэлии нуорматын кэьии, истиили бутуйуу тугэннэрин булар. Куннээ5и олоххо керсуллэр тугэннэри чуолкайдык итэ5этиилээхтик кэпсиир.

8 кылаас (68 чаас)

Тыл уерэ5э

1. Киирии тиэмэ. Тереебут тыл -омук сайдар терутэ.Саха тылын устуоруйата. Уруулуу туур омук тыллара. Саха тылын уерэтэр наука салаалара. Саха тылын биллиилээх чинчиьиттэрэ. Саха литэрэтиирэлии тылын нуорматын ба´ылаа´ын суолтата. Истилиистикэ. (2ч)

2. Ааспыты хатылааьын (3 ч)

3. Сиинтэксис уонна сурук бэлиэтэ (42\3ч)

   1. Тыл ситимэ (4ч)

Тыл ситимин ейдебулэ, арааьа: састаабынан (судургу, уустук), суолтатынан (кецул, сомо5о). Тыл ситимнэьэр ньыматынан арааьа: тэццэ холбуур ситим, баьылыыр ситим.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Судургу этиигэ хас тыл ситимэ баарын булар, араа´ын ыйар. Баьылыыр ситим арааьын быьаарар.

3. 2. Судургу этии (37ч)

      1. Этии. Этии тиибэ (3 ч)

Этии ейдебулэ, тиибин арааьа, сурук бэлиэтэ. Риторическай ыйытыы. Сахалыы этиигэ ыйытар тыл арааьа (ханнык, хайа, ким, туох, хайдах)

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Этии тиибин быьаарар, сурук бэлиэтин сепке туруорар. Интэнээссийэни, логическай охсууну тутуьар, ыйытар тылы сатаан туттар. Этии тиибин сорудах быьыытынан уларытар.

3.2.2 Этии чилиэнэ (9 ч)

Этии чилиэнин ейдебулэ. Тутаах уонна ойо5ос чилиэн. Туьаан уонна кэпсиирэ араас саца чааьынан бэриллэрэ. Судургу уонна холбуу кэпсиирэ.

Этии ойо5ос чилиэннэрэ. Араас саца чааьынан, тэнийбит ситиминэн бэриллэрэ. Тэнийбит ойо5ос чилиэн.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Тутаах чилиэн арааьын, ханнык саца чааьынан бэриллибитин быьаарар. Туьаан уонна кэпсиирэ икки ардыгар тириэни таба туруорар. Этии ойо5ос чилиэнэ арааьын, ханнык саца чааьынан бэриллибитин быьаарар. Тылыгар-еьугэр сатаан туттар. Араас саца чааьынан бэриллэр туьааннаах, кэпсиирэлээх этиини, ойо5ос чилиэннээх этиини сорудах быьыытынан толкуйдуур.

3.2.3 Этиигэ тыл бэрээдэгэ (4ч)

Сахалыы этиигэ тыл олохсуйбут бэрээдэгэ. Нуучча тылын сабыдыалынан этиигэ тыл бэрээдэгин кэьии.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Этиигэ тыл бэрээдэгиттэн этии ис хоьооно уларыйарын арааран ейдуур, сыыьаны булан кеннерер.

3.2.4 Араарыллыбыт ойо5ос чилиэн (5ч)

Араарыллыбыт ойо5ос чилиэн ейдебулэ. Да5аамыр. Араарыллыбыт быьаарыы уонна сиьилии, сурук бэлиэтэ.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Да5аамыры уонна туьааны сатаан араарар. Сурук бэлиэтин сепке туруорар. Тылыгар-еьугэр сатаан туттар.

3.2.5 Этии биир уустаах чилиэнэ (5ч)

Этии биир уустаах чилиэнин ейдебулэ, сацарар саца5а суолтата, ситимнэьэр ньымата: кэриччи аа5ар интэнээссийэ, ситимниир тыл, -лыын, -лаах сыьыарыы, кытта дьеьуел. Сурук бэлиэтэ.

Биир уустаах чилиэни тумэр тыл. Тумэр тыл уратыта, тумэн ааттыыр тыл арааьа. Сурук бэлиэтэ.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Ханнык чилиэн буоларын, сурук бэлиэтин быьаарар, таба интэнээссийэлиир. Сыыьа турбут эбэтэр кеппут сурук бэлиэтин булан кеннерер. Биир уустаах чилиэццэ тумэр тылы сатаан киллэрэр, сурук бэлиэтин таба туруорар.

3.2.6 Кыбытык кэрчиктэр (3ч)

Кыбытык кэрчик ейдебулэ, бэлиэтэ. Туьулуу, кыбытык тыл, кыбытык этии. Туьулуу арааьа: со5отох тыллаах, тэнийбит, уус-уран, биир уустаах туьулуу. Сурук бэлиэтэ.

Кыбытык тыл, кыбытык этии ейдебулэ, сурук бэлиэтэ. Кыбытык тыл суолтатынан арааьа.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: То5оостоох кэмцэ туьулуу арааьын таба интэнээссийэлээн туттар, сурук бэлиэтин сепке туруорар. Кыбытык тыллаах, кыбытык кэрчиктээх этиини то5оостоох кэмцэ сатаан туьанар.

3.2.7. Толору уонна толорута суох этии (3ч)

Толору уонна толорута суох этии ейдебулэ, туттуллар эйгэтэ. Биир састааптаах этии ейдебулэ, арааьа.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Толорута суох уонна биир састааптаах этиини сатаан араарар. Биир састааптаах этии арааьын сорудах быьыытынан солбуйар, оцорор, ис хоьооно хайдах уларыйарын тэцнээн керер.

3.2.8 Туора киьи сацата (5ч)

Туора киьи сацатын ейдебулэ, арааьа: сирэй саца, ойо5ос саца. Сирэй саца5а сурук бэлиэтэ. Сирэй саца арааьа: сирэй саца, кэпсэтии (диалог), цитата, ис саца.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Тиэкискэ ойо5ос сацаны, сирэй сацаны, цитатаны, кэпсэтиини, ис сацаны сатаан туттар, сурук бэлиэтин быьаарар, сатаан туруорар.

3. Хатылааьын (3 ч)

Уерэппит матырыйаалын билиэхтээх, таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын сатаан быьаарыах, холобурдуох тустаах.

Сатыахтаах:

• судургу этиини сиинтэксистии ырытары;

• икки уонна биир састааптаах этиилэри, биир уустаах, араарыллыбыт чилиэннээх, кыбытык тыллаах, туьулуулаах этиилэри туттары;

уерэппит таьымынан литэрэтиирэлии тылы туттары;

• истиил уратыларын туттары.

Тылы таба суруйууга.Уерэппит быраабылаларыгар оло5уран сыыьаны булар, сатаан кеннерер.

Сурук бэлиэтигэр. Уерэппит быраабылаларыгар оло5уран сурук бэлиэтин сепке туруорар, быьаарар. Биир уустаах чилиэннэргэ, сирэй саца5а, кыбытык тылларга, цитата5а, сиьилии араарыллыытыгар тутуллар сурук бэлиэлэрин таба туруорар.

Ситимнээх саца (18чаас)

1. Хатылааьын (1ч)

2. Кэпсэтии истиилэ (2ч)

Кэпсэтии истиилин ейдебулэ, бэлиэтэ, туттуллар эйгэтэ.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Кэпсэтии истиилин уратытын быьаарар. Кэпсэтэр сиэри тутуьар.

3. Уус-уран истиил (4ч)

Уус уран истиил ейдебулэ, бэлиэтэ, туттуллар эйгэтэ, тыла-еье: дор5оон дьуерэлэьиитэ, лиэксикэтэ, морполуогуйата, сиинтэксиьэ.

Уус-уран ойуулуур-дьуьуннуур ньыма арааьа: метафора, эпиитэт, тэцнээьин, омуннааьын, сирэйдээьин, тыыннаа5ымсытыы, ханалытыы.

Билицци саха тылыгар уус-уран истиили сыыьырдыы.

Этиигэ тыл бэрээдэгин истилиистикэлии уратыта.

Этии чилиэнин истилиистикэлии уратыта.

Биир уустаах чилиэн истилиистикэлии уратыта.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Уус-уран истиилинэн аахпыттан уонна ейтен суруйар. Уус-уран истиил уратытын быьаарар. Айымньы тылын-еьун ырытар.

4. Публицистика истиилэ (4ч)

Публицистика истиилин ейдебулэ, бэлиэтэ, туттуллар эйгэтэ, тыла-еье: лиэксикэтэ, морполуогуйата, сиинтэксиьэ.

Публицистика истиилигэр киирии тылы туттуу.

Публицистика истиилин араас керуцэ: ыстатыйа, эрэпэртээс, уочарка, эрэкилээмэ, о.д.а.

Туьулуу истилиистикэлии уратыта.

Кыбытык тыл истилиистикэлии уратыта.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Публицистика истиилин уратытын быьаарар. Хаьыат тылын-еьун ырытар. Аахпыттан эбэтэр ейтен суруйар.

5. Дьыала истиилэ (3ч)

Дьыала истиилин ейдебулэ, бэлиэтэ, туттуллар эйгэтэ, тыла-еье. Киирии тылы туттуу.

Дьыала кумаа5ытын араас керуцэ.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Дьыала кумаа5ытын тылын-еьун ырытар. Олоххо-дьаьахха наадалаах дьыала кумаа5ытын сатаан толорор.

6. Наука истиилэ (2ч)

Наука истиилин ейдебулэ, бэлиэтэ, туттуллар эйгэтэ, тыла-еье.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Наука истиилин уратытын быьаарар, атын биридимиэттэргэ эппиэттииригэр наука истиилин туьанар.

7. Ситимнээх саца5а хатылааьын (2ч)

Уерэнээччи сатыахтаах: Этии арааьын истилиистикэлии уратытын быьаарар. Сири-дойдуну, кэрэ-бэлиэ тутуулары, о.д.а. сэьэргээьин ньыматын туттан сиьилии суруйар. Сиэр-майгы тиэмэтигэр тойоннооьун ньыматынан суруйар. Тиэкискэ тыл-ес сыыьа туттуллуутун булан кеннерер. Уопсастыба оло5ор-дьаьа5ар дьоьун суолталаах тиэмэ5э дьон иннигэр судургу гынан баран тартарыылах гына тыл этэр.

9 кылаас (68 чаас)

Тыл уерэ5э

1. Киирии тиэмэ. Саха тыла - Саха Ереспуубулукэтин судаарыстыбалыы тыла (1 ч)

2. Хатылааьын (2 чаас)

3. Холбуу этии (32\4 ч)

   1. Холбуу этии ейдебулэ(2ч)

Ситим тыла суох уонна ситим тыллаах этиилэр. Тэццэ холбоммут уонна баьылатыылаах холбуу этии. Холбуу этиигэ сурук бэлиэтэ.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: Судургу уонна холбуу этиини араарар, сурук бэлиэтин сатаан туруорар.

3.2 Тэццэ холбоммут холбуу этии (14 чаас)

Тэццэ холбоммут холбуу этии, бэлиэтэ, арааьа: тэц суолталаах тэццэ холбоммут холбуу этии уонна баьылыыр суолталаах тэццэ холбоммут этии.

Тэц суолталаах тэццэ холбоммут холбуу этии арааьа: тэц кэмнээх, талар суолталаах, утуу-субуу суолталаах, утары суолталаах. Ситим тыл. Сурук бэлиэтэ.

Баьылыыр суолталаах тэццэ холбоммут холбуу этии арааьа: терует суолталаах, тэцниир суолталаах, тумуктуур суолталаах. Ситим тыл. Сурук бэлиэтэ.

Тэццэ холбоммут холбуу этии истилиистикэтэ.

Уерэнээччи улэтин сурун керуцнэрэ: ТХХЭ арааьын быьаарар, араас ситим тылы солбуйан, этии ис хоьооно хайдах уларыйарын быьаарар. Тылыгар-еьугэр сатаан туттар, сурук бэлиэтин сепке туруорар. Тылыгар-еьугэр сатаан туттар, сурук бэлиэтин сепке туруорар. Тэццэ холбоммут холбуу этии истилиистикэлии араас суолтатын сатаан быьаарар, сацарар сацатыгар то5ооьуннаран туттар.

3.3 Баьылатыылаах холбуу этии (14ч)

Баьылатыылаах холбуу этии ейдебулэ. Тутаах уонна салаа этиилэр. Ситимнэьэр ньымалара. Интэнээссийэ. Сурук бэлиэтэ.

Баьылатыылаах холбуу этии арааьа

Бириэмэ баьылатыылаах холбуу этии ейдебулэ, уус-уран литэрэтиирэ5э туттуллуута. Ситимнэьэр ньымата: туохтуур болдьуур киэбинэн, туьук сыьыарыылаах аат туохтуурунан, дьеьуел кеметунэн.

Болдьох баьылатыылаах холбуу этии ейдебулэ, туттуллуута. Ситимнэьэр ньымата, дэгэтэ.

Терует баьылатыылаах холбуу этии ейдебулэ, туттуллуута. Сурук бэлиэтэ.

Тэцниир баьылатыылаах холбуу этии ейдебµлэ, туттуллуута.

Баьылатыылаах холбуу этии истилиистикэтэ.

3.4. Уустук тутуллаах холбуу этии (2ч)

4. Хатылааьын (4ч)

Уерэнээччи билиэхтээх: Уерэппит матырыйаалын билиэхтээх, таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын сатаан быьаарыах, холобурдуох тустаах.

Сатыахтаах:

• ырытыы бары керуцун оцорору: бэниэтикэлии, тыл састаабынан, морполуогуйалыы, сиинтэксистии, истилиистикэлии;

• холбуу этии арааьын сацарар саца5а, сурукка-бичиккэ туттары;

• уерэппит таьымынан литэрэтиирэлии тылы туттары;

• тиэкис истиилин, тииптэрин туттары.

Тылы таба суруйууга. 5-9 кылааска уерэппит быраабылаларыгар оло5уран сыыьаны булар, сатаан кеннерер, быьаарар. Болдьох бириинсибинэн суруллар, олоххо угустук туттуллар тыллары таба суруйар.

Сурук бэлиэтигэр. 5-9 кылааска уерэппит быраабылаларыгар оло5уран сурук бэлиэтин сепке туруорар, быьаарар.

Ситимнээх саца (28чаас)

1. Тиэкис синтаксиьа (18ч)

Тиэкис истиилэ.

Тиэкис ейдебулэ, бэлиэтэ: тиэмэтэ, сµрµн санаата, аата, тутула.

Суругунан уонна тылынан тиэкис.

Тиэмэ ис хоьоонун арыйыы. Матырыйаалы хомуйуу албаьа.

Тиэкис ис хоьоонун итэ5эьэ: киьи ейугэр туспэт, тиэмэни ситэ арыйбат, логическай утума мелтех, о.д.а.

Тиэкис сурун санаатын арыйар ньыма арааьа. Эпиигирэп.

Тиэкис итэ5эьэ: сурун санаата чуолкайа суох, тыла-еье сеп тµбэспэт, аата ис хоьоонун кытта дьуерэлэспэт.

Тиэкискэ этии ситимин керуцэ: субуруччу уонна кэккэлэьэ ситим.

Этиини ситимниир ньыма арааьа: лиэксикэлии, морполуогуйалыы, сиинтэксистии. Этии ситимин итэ5эьэ

Тиэкис чааьа. Апсаас тутула, уллэьиллиитэ. Судургу уонна уустук былаан.

Тиэкис тыла-еье. Литэрэтиирэлии нуорманы тыл уеруйэ5ин, истиил ирдэбилин тутуьуу.

2. Саца тиибэ (8ч)

Тиэкис сиьилиир ньыматын керуцэ: сэьэргээьин, ойуулааьын, тойоннооьун.

Сэьэргиир тиэкис сурун ирдэбилэ.

Ойуулуур тиэкис арааьа. Ойуулааьын сурун итэ5эьэ: була сатаан сиьилээьин, киэргэтии, сахалыы ойуулуур ньыманы тутах туьаныы. Тойоннооьун сыала-соруга. Тиэсис ирдэбилэ. Дакаастабыл керуцэ.

3. Хатылааьын (2ч)

Уерэнээччи сатыахтаах: Этиини ситимниир ньыма арааьын (лиэксикэлии, морполуогуйалыы, сиинтэксистии) билэр, тылыгар-еьугэр туттар Этии ситимин итэ5эьин: ситимэ суох этиини, ньыма дьадацытын, истиил ирдэбилин - булан керер, кеннерер. Тереебут тыл, устуоруйа, култуура, о.д.а. тиэмэ5э биир источникка оло5уран дакылаат оцорор. Публицистикалыы хабааннаах ейтен суруйар. Дьо5ус ыстатыйа5а тиэсис, кэниспиэк оцорор. Тыл этии сиэрин тутуьан ирэ-хоро сэьэргэьэр.

Туттуллар үөрэтэр-методическай литература

1. Сахалыы оскуола программата,2000с.С.С.Семенова

2. Кылаастарынан үөрэнэр учебниктар -5, 6, 7, 8, 9 кылаас (2011с)

3. Саха тыла.Эрчиллии хомуурунньуга.Е.В. Сивцева, Ф.Н. Болдовская. 1996с.

4. 6 кылааска саха тылын, литературатын үөрэтии.Н.Н.Неустроев,Е.М.Поликарпова,Т.И.Яковлева.

5. 7 кылааска саха тылын үөрэтии.Н.Н.Неустроев.1993с.

6. Ситимнээх саҥа.Г.М.Слепцова,М.А.Борисова,Т.К.Матвеева.1996с.

7. Саха тылын синтаксиһын үөрэтии методиката.Н.Н.Неустроев.1990с.

8. Саха тылыгар уонна литературатыгар тирэх бэлиэлэри туһаныы.В.В.Скрябин.1993с.

9. Аахпыттан суруйуу уонна диктант тиэкистэрэ С.С.Семенова, Н.П.Парфенова, Н.Н.Васильева,С.Г.Хардарысов.2004с.

10. Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии методиката.Г.И.Гурьев.2009с.

11. Саха тыла , тургутук.М.С.Винокурова ,И.П.Винокуров ,М.Е.Филиппова.2007с.

12. Саха тыла, синтаксис.Г.Г.Филиппов,И.П.Винокуров.2007с.

13. Саха билиҥҥи тыла.И.П.Винокуров,Н.И.Винокурова. 2009с.

14. Аахпыттан суруйуу текстэрэ.С.С.Семенова,Н.П.Парфенова.1999с.

15. Саха тылын үөрэтии методиката.Г.Г.Филиппов.1987с.

16. Саха билиҥҥи тыла .Морполуогуйа.Н.К.Антонов, Е.И.Коркина, Г.Г.Филиппов...2009с.

17. Оҕоҕо бэйэтигэр туһаайыылаах үөрэх.Шишигина В.Р,Кузьмина М.П,Кривошапкина В.С . 2004с.

18. Сурук бэлиэтигэр эрчиллии. И.П.Винокуров, Н.И.Винокурова. 2004с

19. Тыл оонньуулара. У.Ф.Кондакова. 2014с

Тылдьыттар

1.Саха тылын орфографическай тылдьыта.Л.Н.Харитонов,Н.Е.Петров.1975с.

2.Саха түөлбэ тылын тылдьыта.М.С.Воронкин,М.П.Алексеев,Ю.И.Васильев.1995с.

3.Сахалыы таба суруйуу тылдьыта.П.А.Слепцов...2002с.

4.Саха тылын антонимнарын тылдьыта.1969с.

5.Саха тылын синонимнарын кылгас тылдьыта.Н.А.Ааллааҕыскай,Х.Х.Луковцев.1982с.

6.Саха тылын омонимнарын тылдьыта.Н.А.Ааллааҕыскай.1979с.

7.Сомоҕо домохтор.И.К.Попов.2010с.

Үөрэнээччилэр туттар пособиелара.

1.Ситимнээх саҥаны сайыннарыы.Н.Н.Неустроев,А.Г.Ядрихинская.1990.

2.Ситимнээх саҥа.Е.В.Сивцева,Ф.Н.Болдовская.1995с.

3.Ситимнээх саҥа. Г.М.Слепцова,М.А.Борисова,Т.К.Матвеева.1996с.

4.Аман өс.Н.И.Филиппова,М.Т.Гоголева.1994с.

5.Саха бэргэн тыла -өһө.И.И.Стручкова.1997с.

6.Тыл оонньуута.У.Ф.Кондакова.2002с.

7.Саха тылын грамматиката.Н.Н.Ефремов,С.С.Семенова.-ИКТ пособие.

8. Сурук бэлиэтигэр эрчиллии. И.П.Винокуров, Н.И.Винокурова. 2004с

9.Саха тыла.Эрчиллии хомуурунньуга.Е.В. Сивцева, Ф.Н. Болдовская. 1996с.

Үөрэтэр кылаастарым уратылаһар өрүттэрэ.

1. 5 кылаас -12 о5о уерэнэр. Бары кыргыттар. Алын суьуех оскуола5а ФГОС уерэнэн, о5олор бэйэлэрин санааларын аьа5астык этэллэр, сацара уеруйэхтэр. Барыта кыргыттар буолан, билиэн-керуен ба5алара куустээх. Уерэххэ кыьаллаллар, дьиэ5э улэни толороллор. Кыргыттартан 6 о5о тургэнник ылынар, ейдуур, тутатына кылааска улэни толорон, бэриллибит сорудахтары кылааска бутэрэн, уруокка сыана ылаллар. Суругунан улэ5э 3 кыыс таба суруйууга ыарахаттары керселлер-уьун аьа5ас, хоьуласпыт бутэй дор5ооццо, этиини ситимнээьиццэ.

2. 6 кылаас- 13 о5о уерэнэр. Кылаас иллээх-эйэлээх, уерэнэр ба5алара урдук, толоругастар, ол эрэн билии таьыма араас. Тургэнник ылынар, ейдуур о5о-5, бытааннык суруйар о5о-1, тылыгар сацатыгар проблемалаах -1 о5о. Онон диктацца, суруйар улэ5э ыарахаттары керсер.

3. 7 кылаас-14 оҕо уерэнэр. Бу кылаас о5олоро саастара уларыйар кэмэ буолан, ардыгар мэниктэр, ыьылла5астар, уерэххэ сыьыаннара уларыйымтыа. Уолаттарга улахан бол5омто наада, ардыгар биир сиргэ сатаан ер олорбот о5олор бааллар. Дьиэ5э улэни толоруулара учугэй, уруокка биир уьун эрчиллиигэ ер олоруохтарын ба5арбаттар, онон барытыттан кыра-кыралаан элбэ5и оцорорго улэлэьэбит. Сорудах араас көрүҥэ солбуһа сылдьан уларыйарын сөбүлүүллэр. Тургэнник ылынар, ейдуур о5о-4, нууччалыы оскуола5а уерэммит 2 о5о баар, онон ыарыр5аталлар. Кинилэргэ чэпчэтиилээх улэ ыытыллар, сыана туруутугар эмиэ ардыгар араастаьыы буолуон сеп. Уолаттар уруокка бытааннык улэлииллэр.

4. 8 кылаас-20 о5о уерэнэр. Элбэхтэр, онон ардыгар улэлииргэ ыарахан. Ол эрэн уерэххэ ба5алаах о5о элбэх. 6 уол, 2 кыыс ыарыр5аталлар, онон кинилэргэ чэпчэтиилээх улэни биэрэбин, эрчиллииттэн быьа тардан оцороллор. Бу кылаас о5олоро оонньууга, курэхтэьии уруоктарга интэриэстээхтэр, онон уруок быыьыгар араас хабааннаах оонньуулары чицэтии, хатылааьын кэмигэр киллэрэбин. Ылбыт билиилэрин тургутар улэлэр сотору сотору ыытыллаллар.

5. 9 кылаас-14 оҕо уерэнэр. Кылаас ацара теманы тургэнник ылынар, ейдуур, барбыт быраабылаларын практика5а туьанан судургутук улэлииллэр. Быйыл экзаменнаахтарын быһыытынан ситимнээх саҥаны сайыннарыыга, текиьинэн улэ5э элбэх бол5омо ууруллар. Стиль араастаһыытын уратытын чуолкайдык быьаарар буоларга уерэнэллэр. Текст синтаксиһын хатылыыр араас сорудахтаах суругунан улэ элбэхтик ыытыллар. Сурук бэлиэтигэр аналлаах элбэх улэлэр ыытыллаллар, тылбааска бол5омто уурабыт. Бол5омто суругунан улэ5э, ситимнээх сацаны сайыннарыыга ууруллар. Сурук бэлиэтигэр улэлэьэллэр, тылбааска холоноллор.

Кылаастарынан оҕолор үлэлэрин тэрийии араастара

1. 5-6 кылаас

• Бөлөҕүнэн,пааранан, тус туһаайыылаах.

• Оонньуу көрүҥэ,бырайыактааһын ньымата.

• Биирдиилээн, кылааһынан бары бииргэ үлэлээһин.

• Дьыл түөрт кэмин ойуулуур,дьүһүйэр тылы сайыннарар сыаллаах экскурсиялар.

2. 7-8 кылаас

• Бөлөҕүнэн,пааранан, тус туһаайыылаах.

• Оонньуу көрүҥэ,бырайыактааһын ньымата.

• Биирдиилээн, кылааһынан бары бииргэ үлэлээһин.

2. 9 кылаас.

• Бөлөҕүнэн,пааранан, тус туһаайыылаах.

• Оонньуу көрүҥэ,бырайыактааһын ньымата,чинчийэр улэ,айар үлэлэр.

• Биирдиилээн, кылааһынан бары бииргэ үлэлээһин.

Бэрэбиэркэлиир, хонтуруоллуур үлэлэр.

1. Уруок аайы ыытыллар хонтуруол: чиҥэтэр, хатылыыр ыйытыктар; тэттик тиэкистэри суруйуу; араас эрчиллиилэр тиһиктэрэ.

2. Хас саҥа тиэмэ бүттэҕин аайы араас сорудахтаах бэрэбиэркэлиир үлэлэр; тургутуктар; суругунан үлэлэр.

3. Чиэппэр,сыл түмүгүнэн түмүктүүр, хонтуруоллуур үлэлэр: аахпыттан суруйуу, өйтөн суруйуу хонтуруолунай улэ.