Сценарий литературной гостиной «Девирнен берабер яшагъан эдип»

Джанкой шеэри I - Ш басамакълы №3 умумтасиль мектеби

Шамиль Алядинге багъышлангъан

юкъары сыныфлар ичюн

эдебий акъшам

«Девирнен берабер яшагъан эдип»

Сценарий муэллифи

къырымтатар тили ве эдебияты оджасы

ЗИЯДИНОВА ФАТИМА МЕМЕТОВНА

Октябрь, 2014с.

Дерс макъсады:

Белли къырымтатар языджысы Ш.Алядиннинъ омюри ве яратыджылыгъынен талебелерни таныш этюв;

талебелернинъ ифадели окъув алышкъанлыгъыны пекитюв;

къырымтатар халкъынынъ тарихына ве эдебиятына меракъ ашлав.

Дерс донатылувы:

Шамиль Алядиннинъ портрети, фоторесимлеринден монтаж, йырларнынъ авалары, языджынынъ китапларындан серги, дагъ манзарасынынъ слайдлары.

Дерс кетишаты:

Алып барыджы:

- «Аятта ойле адамлар бар ки, оларны корьгенде къальбинъиз нурлана, юзюнъиз айдынлана. Оларнынъ шахсиетинде инсаниетлик, алидженаплыкъ атеши янып тура». Бу сёзлер озюнинъ семерели эдебий яратыджылыгъынен земаневий къырымтатар эдебиятынынъ инкишафына дегерли иссе къошкъан языджы Шамиль Алядин акъкъында айтылгъандыр.

1-талебе:

(«Ай, дагълар» халкъ йыры яваштан янгъырай)

- Шамиль Алядин 1912 сенеси Куйбышев районындаки Махульдюр коюнде догъды. Эфсаневий Ай-Петри дагъынынъ этегинде таш-къаялар арасында ерлешкен аджайип Махульдюр кою языджынынъ аятында ве яратыджылыгъында муим ер алды.

2-талебе:

- «Кок-Къартал къаялары этегинде Тильки-Гечти дересининъ эки ягъында къадимий юке ве эмен тереклери арасында Бадемлик койчиги ерлешкен…

Баарьде, кучьлю ягъмурлар ягъса, юксек ямачлардан ашагъы сель тюше, койни экиге болип, инъильдеп акъып тургъан Тильки-Гечти озенине къошула…сув озюнинъ саиллеринден тышкъа чыкъа, окюре-къутура, багъларны-багъчаларны баса, эвлерни йыкъа увулдап, узакъларгъа чыкъып кете».

Алып барыджы:

- Бойле кичик койчикте языджынынъ бабасы Сеит агъа къорантасынен - дёрт огълу ве эки къызынен яшагъан. Бабасы, адий койлю, ишкирлиги, чыдамлыгъы, акъыл-идраки иле огълуна гузель бир нумюне ве, йыллар кечип, «Теселли» повестинде тасвирленген Салядин агъа образынынъ прототипи олды.

3-талебе:

- « Салядин агъа озю элли яшларында даа кучьлю адам. Дагъда къалын юксек бик тереклерини кесип, чанагъа такъып, эвге кетире, тырнавуч, сенек, ангъыч…араба ясай, сата. Шай этип кечине…Салядин бу юртта эр шейни озю къургъан, озю ясагъан. О себептен азбарда, аранда, куместе - эписинде нумюневий тертип сезильмекте».

4-талебе:

- Ш.Адядин 12 яшында олгъанда, бабасы оны Багъчасарайдаки еди йыллыкъ мектепке окъумагъа кирсете. Бу мектепте белли оджалар дерс бере эдилер. Тиль ве эдебият оджасы Ягъя Наджи Байбуртлы эдебияткъа, иджаткъа Шамильни джельп эте. 1927 сенеси «Яш къувет» газетасында 15 яшындаки Шамильнинъ Исмаил Гаспринскийге багъышлангъан «Танъ бульбули» шиири басылды.

5-талебе:

Танъ бульбули

Отьме, байгъуш, отьме гедже бу ерде,

Гозьлеримден яшлар дюшен дереде,

Улу инсан ята топракъ тюбюнде,

-Ани беним азиз атам нердедир?

Сизге гельдим, фуртуналы ёл гечип,

Къарт Ясафат дересинде гъам сечип,

Къальбинъизин гъаесичюн ант ичип,

-Ани беним азиз атам нердедир?

Элякете маъкюм, бедбахт миллете

Аят багъшыш эйлединъиз…иззете

Шаянсынъыз. Саф рухунъыз дженнетте

Мекян булсун. Артыкъ бен не идейим?

Мен койлюйим. Гельдим бир юк чичекле,

Дагъда-къырда узьдим яныкъ юрекле,

Рухунъыза дерин седжде этмекле,

Дейим: «Бизим башкъанымыз нердедир»?

Сен сус, байгъуш, гонълюм азап чекмесин,

Фигъанынъдан эшкъым сёнип кетмесин,

Дердинъ эльге зиллет олып етмесин,

- Ани ата талиматы нердедир?

Отьме, байгъуш, гедже терек далында,

Бу шерефли Зынджырлынынъ алдында,

Койге дёнем эзиетли алында,-

Сайра, бульбуль! Сайра…джан динълесин!

Алып барыджы:

- Бу шиирнинъ терен манасына ве ифаделигине эписи оджалар шашып къалдылар. Яш Шамиль шиир яратувны девам этти, ве арадан чокъ кечмей, онынъ «Топракъ кульди, кок кульди» (1932с.) шиирлер джыйынтыгъы нешир этильди. 1932 сенеси Ш.Алядин Къызыл Ордугъа чагъырыла ве Украинанынъ Старый Константинов шеэринде Къызыл казаклар полкунда хызмет эте. Шу йыллары анасындан узакъ олгъан генч, анагъа багъышлап, «Сенинъ эшкъынъ ичюн» адлы шиирини яза.

6-талебе:

Сенинъ эшкъынъ ичюн

Дагълыкъ койде асрет чеке ана,

Кендже огълуны корьмек истей

Къапугъа чыкъа, окюне, яна,

Ёлджулардан тазе хабер беклей.

Мектюп келе ондан: опьке, къайгъы,

Сагълыгъымны сорай кене менден.

«Кель, огълум! Якъында кель-кет, айды,

Бугунь сагъым, ёлджум мен тезден…»

Багърыма окъ киби къадала сёзлери,

Не яптым мен…мискин анамны мугъайттым!

Огюмде джанлана онынъ саф козьлери,

Акъылсыз олдым мен. Къальбиме дерт къаттым.

Афатлы къышнынъ бир геджесинде

Ёлгъа чыкъам аянлап, джошып,

Махульдюр къырлары тёпесинде

Кийиклер улуй, сувукътан ушип.

Танъгъа къадар къандили сёнмеген

Эвнинъ пенджересини къакъам.

Гъамлы козьлерине уйкъу кирмеген

Къартийнинъ юзюне бакъам.

Сени къасвет этип кельдим, ана!

Севги, урьмет кетирдим санъа!

Нечюн къасеветлендинъ, сёйле манъа?

Къальбимде даима эшкъынъ яна!

Алып барыджы:

- Орду хызмети теэссуратларынен Шамиль Алядин «Къызыл казакнынъ йырлары» (1935с.) адлы экинджи шиирлер джыйынтыгъында пайлаша.

7-талебе:

Еллернинъ давушы

Юрегимде асретликнинъ ярасы бар;

Къапыларда къалды меним козьлерим.

Къулагъымда атлыларнынъ садасы бар;

Достларыма барып етсин сёзлерим.

Бир вакъыт мен сагълыкълаштым Диспутнен,

Силе-силе козьлеримнинъ яшыны.

Константинден чыкъкъан эдим казакнен,

Къыялмайып топрагъыны-ташыны.

Шимди гедже юкъулардан уянам,

Къыдырам мен дюльдюлимни-атымны.

Туягъынынъ давушыны сагъынам,

Тавда-чёльде анъам онынъ адыны.

Санки еллер алып келе бир сада,

Кишневини эшиткендай олам мен.

Козь огюмде садыкъ достум джанлана,

Кечкенлерни хатырлайым, джошам мен.

Дерелерден, тёпелерден секире,

Алев сача аякъ баскъан еринде.

Йылдырымдай уча, кишней-копюре.

Къылычымны къавий тутам элимде.

Алып барыджы:

- Арбий хызметтен бошагъан сонъ, Шамиль Алядин гонъюлли оларакъ Озьбекистангъа, Чырчыкъ къуруджылыгъына кете. Анда экскаватор машинисти олып чалыша.

Чырчыкъ къуруджылыгъы теэссуратлары эсасында Ш.Алядин «Эгер севсенъ» романыны яза.

(Юкъары сыныф къызлары иджрасында Шамиль Алядиннинъ сёзлери иле язылгъан «Севдим сени» йыры янъгъырай).

Севдим сени

Чешме ничюн ёргъун акъа?

Ничюн сеси къальпни якъа?

Келеджектинъ, не кельмединъ,

Алем манъа кулип бакъа!

Мен яш эдим, сербест эдим,

Аят недир бильмез эдим.

Яз акъшамы корьдим сени,

Яшлыгъымны алып кеттинъ!

Джебэлернинъ котегинде,

Узакъ дагълар этегинде

Анъдым сени, кельдим санъа,

Дерт къалдырдынъ юрегимде!

Алып барыджы:

- 1939 сенеси Шамиль Алядин Къырымгъа къайта ве Къырым языджылары бирлигининъ месуль кятиби олып чалыша. 1941 сене халкъымыз ичюн фаджиалы ола. Дженк башлана. Дженк - аяткъа акис бир арекеттир. Бу - аналарнынъ къасеветли козьяшлары, оксюз къалгъан сабийлер, яралангъан аскерлер, ачлыкъ, хасталыкълар, къан, олюм…

Ватан дженки башлагъанынынъ биринджи куньлеринден Шамиль Алядин гонъюлли оларакъ джебеге кетти. Взвод ве эскадрон командири оларакъ, чокъ урушларда иштирак этти. Эки кере яраланды, арбий госпиталлерде деваланды. Бу акъкъында о, «Къарт эменлер» адлы шииринде бойле икяе эте.

8-талебе:

Къарт эменлер

Эки къуршун дельди меним коксюмни,

Эки къуршун алды меним эсимни.

Йыкъылдым мен, фуртунада сынгъан бир

Сельби киби, эджель кести сесимни.

Къарт эменлер тильге келип, дедилер:

«Бу топракъта къан акъызгъан йигитлер

Ольмек бильмез, ольмек бильмез! Дагъларнынъ

Къануны бу. Ач козюнъни, давуш бер!

Айын, аскер,- шефкъат нуру сачылсын,

Багъчаларда пенпе гуллер ачылсын,

Азиз юртта козьяш тёккен бу халкънынъ

Чехресине тебессюмлер къатылсын.

Сени олюм енъе бильмез, сен шаркътан

Эскен рузгяр иле кельдинъ. Узакътан

Гъарип ильге енъи аят кетирдинъ,

Козьден учкъан бахтны ерге эндирдинъ!»

Къарлар ягъгъан, мени орьткен. Айындым

Гъульгъулели чалыкъ озен четинде.

Садыкъ торум, бильмем насыл даяндым

Бу азапкъа, кийик дагълыкъ ичинде?!

Ничюн бойле кедерлендинъ? Ёкъса, сен

Эшсиз аскер эляк олды сандынъмы?

Бу куртюклер багърына комюльген

Достунъ гъурбет эльде къалды сандынъмы?

Ольмедим мен, элем чекме, ольмедим,

Мен бу ерге ольмек ичюн кельмедим.

Эджель телеф олды меним кучюмден,

Эки къуршун ята меним ичимде.

Алып барыджы:

- 1944 сенеси халкъымызнынъ башына даа бир буюктен-буюк беля келе. Халкъымызны тамырынен тувгъан топрагъындан чыкъарып, ят иллерге сюргюн этелер. Дженк биткен сонъ, Шамиль Алядин къорантасыны буюк зорлукълар иле Озьбекистанда тапа. 1957 сенесинден Озьбекистанда «Ленин байрагъы» газетасы ве къырымтатар тилинде китаплар чыкъа башлай. Ш.Алядин чокъ йыллар къырымтатар эдебияты кенъешининъ ребери ола. 1980 сенеден - «Йылдыз» меджмуасынынъ баш муаррири вазифесинде чалыша.

9-талебе:

- Ш.Алядин муреккеп вазиетлерге бакъмадан, токътамадан чешит жанрларда эсерлер язды. Ватан дженки акъкъында - «Ешиль япынджалы къыз», «Эльмаз», «Чауш огълу» икяелери; къардашлар дженки акъкъында «Теселли» повести; «Эгер севсенъ» ве «Рузгярдан саллангъан фенерлер» романлары; «Иблиснинъ зияфетине давет» адлы тарихий повести; «Юксек хызмет» серлевалы макъале ве хатырлавлар китабы…

10-талебе:

- 1994 сенеси языджы Къырымгъа къайтып кельди ве эдебий фаалиетини девам этти. О, тарихий вакъиаларгъа багъышлап, «Тогъай бей» романыны язып башлады, амма оны битирмек эдипке къысмет олмады. Шимди шу романдан бир парчанынъ инсценировкасыны дикъкъатынъызгъа авале этемиз. Иштиракчы шахслар: Ислям Гирей хан, Богдан Хмельницкий, Тугъай-бей Эбу-Талиб, комутан (сераскер) Вишняк, Даниил Нечай, муэллиф.

Саналаштырылгъан левха

Муэллиф:

- Тугъай-бей Эбу-Талиб огълу аякъкъа къалкъты. Ханнынъ огюне келип, сагъ элини кокюсининъ сол якъына къойып, ашагъа эгилип догърулды.

Ислям Гирей хан:

- Буюрынъыз, мырза! Мен сизни динълейим!

Тугъай-бей:

- Хан азретлери! Мени казакларгъа ярдым ордусына комутан тайин эттинъиз. Ишанчынъыз ичюн тешеккюр! Эмиринъизни эда этмек ичюн кучюм еткендже гъайрет этерим! Факъат казакларда эсирде булунгъан огълум Эбу-Талиб азат олунып, къолума такъдим этильмедикче, ордугъа атларны эгерлемек ичюн эмир бермем! Афу этинъиз, хан азретлери, меним талабым акъсыз исе, джезанъызны чекмеге азырым!

Муэллиф:

- Ислям Гирейнинъ козьлери бунарланды. Тугъай-бейнинъ сёзлери кенди ичюн енъилик эди.

Ислям Гирей хан:

- Дженабу Богдан! Меним сердарымнынъ огълу акъикъатен сизде эсирликтеми? Менден аскерий ярдым истемеге кельгенде, буны эсапкъа алмадынъызмы?

Богдан Хмельницкий:

- Алла эшкъына, хан азретлери, бу вакъиадан ич хаберим ёкъ!

Хмельницкий эеджанлы алда комутан Вишняккъа козетип:

- Догърумы? Тугъай-бейнинъ огълу Запорожьеде эсирликтеми?

Вишняк айретле омузларыны къысып:

- Бильмейим!

Даниил Нечай:

- Токътанъыз! Шимди хатириме тюшти. Бир къырымлы комутаннынъ огълу Запорожьеде эсир тюшкен, дедилер. Ишиткениме коре, реестр казаклары гедже оны чадырдан хырсызлап, Лехистангъа алып кеткенлер. Эсир яралы экен!

Тугъай-бей:

- Сёйленъиз, шимди меним огълум Эбу-Талиб къайда?

Даниил Нечай:

- Афу этинъиз, оны айтып оламайым.

Ислям Гирей хан Богдан Хмельнийкийге хитап этип:

- Огълунъыз Тимошаны Хансарайда къалдырасынъыз, Эбу-Талибни алып кельгенде, Тимошаны алып кетерсинъиз! Огълунъыз Багъчасарайда сагъ-селямет аят сюреджегине эмин олунъыз!

Алып барыджы:

- Къырымтатар эдебиятынынъ корюмли векили Шамиль Алядин севимли Ватанында тек эки йыл яшады. О заманнен берабер яшай эди. Онынъ къараманлары девирнен бир адымлайлар ве этрафларында олгъан вакъиларгъа лякъайд бакъмайлар. Иште, Шамиль Алядин озю де ойле инсанлардан бири эди.