Рабочая программа по башкирскому языку

Аңлатма яҙыу

Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең 5-се - 9-сы кластары өсөн башҡорт теленән эш программаһы.

Башҡорт теле- башҡорт халҡының туған теле һәм Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле булып һанала.

Туған телдең метапредмет белем биреү функцияһы мәктәптә белем биреү процесында бала шәхесен формалаштырыуҙа "Башҡорт теле" предметының универсаль, дөйөмләштереү характерын билдәләй.Башҡорт теле баланың фекер үҫешенә булышлыҡ итә; белем һәм күнекмәләрҙе үҙ аллы үҙләштереү һәләттәрен үҫтерә, шулай уҡ уҡыусыларҙың үҫтереүсе уҡыу эшмәкәрлеген ойоштора. Туған тел башҡорт мәҙәниәтен өйрәнеүгә нигеҙ булып тора һәм башҡорт әҙәби теленең рухи тел байлығын үҫтереүгә булышлыҡ итә; уҡыусыларҙы кешелектең мәҙәни тарихи тәжрибәһенә ылыҡтыра. Киләсәктә төрлө белемде үҙләштереү һәм һаҡлау формаһы булараҡ, башҡорт теле бөтә предметтар менән тығыҙ бәйләнештә тора һәм профессиональ күнекмәләрҙе үҙләштереү сифатына йоғонто яһай. Аралаша белеү шул һөҙөмтәләргә уңыштарға өлгәшеү юғары профессиональ һәм социаль әүҙемлек шәхес тормошоноң төрлө өлкәләрендә өлгәшелгән уңыштарын билдәләүсе характеристикаһы булып тора. Туған тел баланың төрлө тормош ситуацияларында тәрбиә-этик нормаларын формалаштырыу нигеҙе үҙ ҡылыҡтарына дәлилле баһа биреү мөмкинлеген үҫтерә.

Был эш программаһында федераль һәм республика закондары тормошҡа ашырыла: Төп дөйөм белем биреү федераль дәүләт стандарттары ( Рәсәй Федерацияһының Мәғариф һәм фән министрлығы приказы, № 1897, 17 декабрь 2010 йыл), Төп дөйөм белем биреүҙең өлгө программаһы (Төп дөйөм белем биреүҙең федераль уҡытыу-методик берекмәһе ҡарары,8 апрель 2015 йыл, № 1/15),"Рәсәй Федерацияһының Мәғариф тураһында" законы (29 декабрь 2012 йыл. №273-ФЗ), "Башҡортостан Республикаһының Мәғариф тураһында" законы ( 1 июль 2013 йыл. № 696-3), "Башҡортостан халыҡтары телдәре тураһында" законы, Авдон ауылы урта дөйөм белем биреү мәктәбе Уставы, Авдон ауылы урта дөйөм белем биреү мәктәбенең Уҡыу программаһы.

Программа үҙенсәлектәренең характеристикаһы: Эш программаһы Башҡортостан Республикаһының Мәғариф министрлығы тарафынан раҫланған "Башҡорт теле" уҡыу ҡулланмаһына өлгө программалар( "Башҡорт теле "(5-9-сы,5-11-се класс) уҡыу ҡулланмаһына өлгө программалар: уҡытыу рус телендә алып барылған төп дөйөм белем биреү ойошмалары өсөн ( башҡорт телен дәүләт теле булараҡ өйрәнеүселәр өсөн) нигеҙендә төҙөлдө. Төҙөүсеһе З.М.Ғәбитова.-Өфө: Китап,2015.

Башҡорт телен уҡытыу маҡсаттары

1. Туған телгә ҡарата һөйөү, мәҙәниәт күренеше булараҡ, уға ҡарата аңлы ҡараш тәрбиәләү, туған телдең төп аралашыу, кеше эшмәкәрлегенең төрлө сфераһынан белем алыу ҡоралы булыуын, йәмғиәттә ҡабул ителгән әхлаҡ-этик нормаларҙы үҙләштереү сараһы булыуын аңлау, туған телдең эстетик ҡиммәттәрен үҙләштереү;

2. Көндәлек тормошта һәм уҡыу эшмәкәрлегенә туған телдең аралашыу сараһы булараҡ үҙләштереү; үҙ-ара аңлашыу һәм үҙ-ара фекер алышыуға һәләтлелекте үҫтереү; үҙ телмәреңде камиллаштырыу; мөһим төп уҡыу белемен һәм универсаль уҡыу хәрәкәттәре( эшмәкәрлектең маҡсаттарын аныҡ итеп әйтә белеү, уны планлаштырыу, библиографик эҙләнеү үткәреү, төрлө типтағы лингвистик һүҙлектәрҙән һәм сығанаҡтарҙан киң мәғлүмәт саралары һәм Интернеттан тейешле мәғлүмәтте алыу һәм эшкәртеү һ.б.);

3. Тел системаһы төҙөлөшөн һәм уның хәрәкәттә булыу законлығын үҙләштереү, стилистик ресурстарҙы һәм төп әҙәби тел нормаларын күҙәтергә өйрәнеү; анализлау, сағыштырыу, классификациялау һәм тел факттарын баһалау һәләттәрен үҫтереү; яҙма һәм һөйләү телмәрен, телмәр эшмәкәрлеге төрҙәрен, аралашыуҙың төрлө ситуацияларында телде ҡулланыу ҡағиҙәләрен, телмәр этикет нормаларын, актив һәм потенциаль һүҙлек запасын байытыу; телмәрҙә грамматик сараларҙы ҡулланыу күләмен киңәйтеү; белемде, күнекмәне аралашыу процесында уҡыу эшмәкәрлегендә һәм көндәлек тормошта ҡулланыу һәләтлеген камиллаштырыу.

Уҡыу предметына дөйөм характеристика.

Коммуникатив компетенция телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре, һөйләү һәм яҙма телмәр төрҙәрен үҙләштереүҙе иҫәптә тота, тел материалын һәм күнекмәләрҙе кәрәкле ситуацияларҙа ҡуллана алыуҙы талап итә. Коммуникатив компетенция аралашыуҙың маҡсатын билдәләй, телмәр ситуацияһын баһалай белеүҙе, аралашыусының коммуникация ысулдарын һәм ниәттәрен иҫәпкә алыуҙы, адекват стратегик аралашыуҙы һайлауҙы һәм үҙ телмәреңде аңлы рәүештә үҙгәртеүгә әҙер булыуҙы күҙ уңында тота.

Тел һәм лингвистик компетенция йәмғиәт күренеше булараҡ, тел тураһында тейешле белемде үҙләштереү нигеҙендә уның төҙөлөшөн, үҫешен, хәрәкәттә булыуын формалаштырыуҙы аңлата; башҡорт әҙәби теленең төп нормаларын үҙләштереү; һүҙлек запасын һәм уҡыусы телмәренең грамматик төҙөлөшөн байытыу; фән булараҡ лингвистика тураһында тейешле белем, уның төп бүлектәренә кәрәкле булған тел күренешен һәм факттарын анализлау һәм баһалау мөмкинлеген формалаштырыу; төрлө төрҙәге лингвистик һүҙлектәр менән ҡуллана белеү.

Мәҙәни компетенция туған телдең мәҙәниәтен сағылдырыусы форма булараҡ аңлауҙы күҙ уңында тота, тел һәм халыҡ тарихының бәйләнештә булыуын, башҡорт теленең милли-мәҙәни үҙенсәлеген, башҡорт телмәр этикет нормаларын үҙләштереүҙе, халыҡ-ара аралашыу мәҙәниәтен үҙләштереү; милли мәҙәни компонентлы һүҙҙәр мәғәнәһен аңлатыуҙы белдерә.

Башҡорт теле курсының коммуникатив-эшмәкәрлек йүнәлешен көсәйтеү, уны белем алыуҙа метапредмет һөҙөмтәләргә йүнәлтеү кешенең тышҡы мөхиткә тиҙ яраҡлашыу һәләтле һәм унда әүҙем эшмәкәрлекте дауам итеүгә һәләтле булараҡ, функциональ грамоталылыҡты формалаштырыуҙың мөһим шарттары булып тора.

Функциональ грамоталыҡтың мөһим индикаторы - предмет-ара статус: коммуникатив универсаль уҡыу эшмәкәрлеге ( телмәр эшмәкәрлегенең бөтә төрҙәре менән эш итеү, тиңдәштәре һәм оло кешеләр менән аралашыуҙы ҡороу; телдән һәм яҙма телмәрҙе адекват ҡабул итеү; ҡуйылған проблема буйынса үҙ ҡарашыңды теүәл, дөрөҫ логик яҡтан төҙөк һәм тасуири әйтеп биреү, аралашыу процесында яҙма һәм һөйләү телмәре нормаларын һәм башҡорт телмәр этикетын һаҡлау); танып белеү универсаль уҡыу эшмәкәрлеге (проблеманы аныҡлау, дөрөҫ аргументлай белеү, логик яҡтан төҙөк фекер йөрөтөү, иҫбатлай алыу, раҫлаусы йә кире ҡағыусы тезис килтереү; библиографик эҙләнеүҙе тормошҡа ашырыу, төрлө сығанаҡтарҙан кәрәкле мәғлүмәтте алыу, төп һәм өҫтәмә мәғлүмәтте билдәләү, уҡыу маҡсатынан сығып уҡыу төрөн һайлау; мәғлүмәти-компьютер сараларын ҡулланыу; мәғлүмәтте системаға килтереү һәм киренән эшкәртеү һәм уны төрлө ысулдар менән күрһәтеү һ.б.); регулятив универсаль уҡыу хәрәкәте ( эшмәкәрлек маҡсатын ҡуя һәм аныҡ әйтә белеү. Эшмәкәрлекте эҙмә-эҙлекле планлаштыра һәм кәрәк саҡта үҙгәртә белеү; үҙ контроль, үҙбаһалау, үҙ коррекциялау һ.б. тормошҡа ашырыу.) Функциональ грамоталыҡтың мөһим компоненты телмәр эшмәкәрлеге төрҙәренә нигеҙләнә һәм мәктәптә туған телде өйрәнеү аша уҡыусыларҙың фекерләү һәләтен маҡсатлы йүнәлештә үҫтереүҙе күҙ алдында тота.

Функциональ грамоталыҡты формалаштырыу, уҡыусыларҙың телмәр эшмәкәрлеген камиллаштырыу башҡорт теленең төҙөлөшө һәм аралашыуҙың төрлө шарттарында уны ҡулланыу үҙенсәлектәрен белеү нигеҙендә төҙөлә.Уҡыу процесы телде анализлау күнекмәләрен формалаштырыуға ғына йүнәлдерелгән булырға тейеш түгел, ә шулай уҡ телмәр мәҙәниәтен тәрбиәләү, тормошта мөһим күнекмәләрҙе формалаштырыу, төрлө уҡыу төрҙәрен ҡулланыу, тексты мәғлүмәти эшкәртеү, мәғлүмәтте төрлө формала эҙләү, телмәр ситуацияһына, әҙәби тел нормаларына һәм аралашыуҙың этик нормаларына яраҡлы төрлө ысулдарын файҙаланыу. Шулай итеп, төп белем биреү мәктәптәрендә башҡорт телен уҡытыу баланың дөйөм мәҙәни кимәлен үҫтерергә, артабан уҡыуын төрлө белем биреү ойошмаларында дауам итә алырлыҡ кимәлдә булырға тейеш.

Башҡорт теленең уҡыу(белем биреү) планындағы урыны

Башҡортостан Республикаһының рус телендә уҡытылған дөйөм белем биреүсе мәктәптәр өсөн йыллыҡ өлгө уҡыу планы башҡорт телен 209 сәғәт күләмендә уҡытыуҙы күҙ уңында тота: 5 -се класс-70, 6-сы класс-35, 7-се класс-35,8-се класс-35, 9-сы класс-34 сәғәт.

Уҡыу предметын үҙләштереүҙең шәхсән, метапредмет, предмет һөҙөмтәләре.

Төп мәктәп сығарылыш уҡыусыларының башҡорт (туған) теленән программаһы үҙләштереүҙең шәхси һөҙөмтәләре булып түбәндәгеләр тора:

1. Башҡорт телен башҡорт халҡының төп милли-мәҙәни ҡиммәте булараҡ аңлау, интеллектуаль, ижади һәләтлектәрен һәм шәхестең мораль-этик сифаттарын үҫтереүҙә туған телдең ролен, уның мәктәптә белем алыу процесындағы әһәмиәтен билдәләү;

2. Башҡорт теленең эстетик ҡиммәтен аңлау; туған телгә ҡарата ихтирам, уның менән ғорурланыу тойғоһо тәрбиәләү; милли мәҙәни сағылыш булараҡ, башҡорт теленең таҙалығын һаҡлау тураһында хәстәрлек күреү; телмәр үҙ камиллаштырыуға ынтылыу;

3. Аралашыу процесындакәрәкле һүҙлек запасына эйә булыу һәм үҙ фекереңде иркен еткереү өсөнтейешле грамматик сараларҙы үҙләштереү; үҙ телмәреңде күҙәтеү һәм уны баһалау күнекмәһен булдырыу.

Башҡорт (туған) теле программаһын үҙләштереүҙең метапредмет һөҙөмтәләре булып:

1.телмәр эшмәкәрлегенең бөтә төрҙәрен үҙләштереү:

аудирование һәм уҡыу:

-телдән һәм яҙма хәбәр иткән мәғлүмәтте ( коммуникатив йүнәлеш, текст темаһы, төп фекер; төп һәм өҫтәмә мәғлүмәт) адекват ҡабул итеү;

-төрлөсә уҡыу күнекмәләрен булдырыу( эҙләнеү, ҡарап сығыу, танышыу, өйрәнеү), төрлө стилдәге, жанрҙағы текстарҙы үҙләштереү;

-төрлө стилдәге һәм жанрҙағы тексты ишетеп, адекват ҡабул итеү; төрлө төрҙәге аудирование менән эш итеү( һайлап алыу, танышыу);

-төрлө сығанаҡтарҙан мәғлүмәтте һайлап алыу һәләтлеге( матбуғат саралары, уҡыу өсөн тәғәйенләнгән компакт-дискылар, Интернет ресурстары); төрлө типтағы һүҙлектәр менән иркен ҡулланыу, белешмә өсөн әҙәбиәт, шулай уҡ электрон ҡулланмаларҙан һайлап алыу күнекмәләрен булдырыу;

-һайлап алыу алымдары менән эш итә белеү һәм тәғәйен темаға материалды системаға килтереү; уҡыу йә аудирование һөҙөмтәһендәалынған мәғлүмәтте үҙ аллы эҙләй алыу; мәғлүмәтте ҡайтанан эшләй алыу, еткерә белеү;

-стилистик үҙенсәлектәрҙе иҫәпкә алып, йөкмәткенән һәм ҡулланылған тел сараларынан сығып, фекерҙе сағыштыра алыу;

Һөйләү һәм яҙыу:

• алдағы уҡыу эшмәкәрлегенең( индивидуаль һәм коллектив) маҡсатын билдәләү һәләтлеге, хәрәкәттең эҙ-эҙлелеге, өлгәшелгән һөҙөмтәләрҙе баһалау һәм уларҙы телдән һәм яҙма формала адекват аныҡ итеп әйтеү;

• тыңланған йә уҡылған тесты тәҡдим ителгән кимәлдә ( план, һөйләү, конспект, аннотация) һөйләй алыу;

• төрлө стилдә һәм жанрҙа. Адресланыуға ҡарап һәм аралашыу ситуацияһына ҡарап телдән һәм яҙма текст төҙөй алыу;

• телдән һәм яҙма формала үҙ фекереңде иркен еткерә белеү, тексты логик яҡтан эҙмә-эҙлекле төҙөү талаптарын һаҡлау;

• төрлө төрҙәге монологты ( хәбәрләү, һүрәтләү, фекер йөрөтөү; төрлө төрҙәге монологтарҙың берләшеүе) һәм диалог ( этикеты һүҙ эсенә алған, диалог - һорашыу, диалог-аралашыуға өндәү, диалог-фекер алышыу һ.б.; төрлө төрҙәге диалогтың берләшеүен) үҙләштереү;

• ғәмәлдә төрлө телмәрҙәге аралашыу орфоэпик, лексик, грамматик, хәҙерге башҡорт әҙәби теленең стилистик нормаларын һәм яҙма телдә төп орфографикһәм пунктацион ҡағиҙәләреһаҡлау;

• телмәр этикет нормаларын һаҡлап, аралаша алыу, телмәр аралашыу процесында ым-ишара. Мимиканы ҡулланыу;

• уҡыу процесында һәм көндәлек аралашыуҙа үҙ телмәреңде контролдә тота алыу; йөкмәткенән, һүҙҙәрҙе урынлы ҡулланыуҙан сығып, үҙ телмәреңде баһалай белеү; грамматик һәм телмәр хаталарын таба һәм уларҙы төҙөтә алыу; үҙ тексыңды мөхәррирләү һәм камиллаштыра белеү;

• үҙ тиңдәштәрең аудиторияһында ҙур булмаған доклад, реферат менән сығыш яһау; бәхәстә, төрлө аргументтар ҡулланып, көнүҙәк проблемалар буйынса сығыштарҙа ҡатнашыу;

1. алынған белем һәм күнекмәләрҙе көндәлек тормошта ҡуллана белеү; туған телде башҡа фәндәрҙә белем алыу сығанағы булараҡ файҙаланыу; тел күренештәрен анализлау буйынса алған белем һәм күнекмәләрҙе предмет-ара ( сит тел, әҙәбиәт һ.б.дәрестәрҙә) ҡулланыу;

2. аралашыу процесында тирә-яҡтағы кешеләр менән коммуникатив маҡсатлы бәйләнештә, ниндәйҙер эш төрөн бергә эшләү, бәхәстә күтәрелгән көнүҙәк темаларҙа фекер алышыуҙа ҡатнашыу; шәхестәр менән мәҙәни аралашыу барышындағы төрлө ситуацияларҙв телмәр этикетының милли-мәҙәни нормаларын үҙләштереү.

Предмет һөҙөмтәләре

1. телдең төп функциялары тураһында, башҡорт теленең башҡорт халҡының милли теле, Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле булыуы тураһында, тел менән халыҡ мәҙәниәтенең бәйләнештәре тураһында, кеше һәм йәмғиәт тормошондағы роле тураһында ҡараш булдырыу;

2. гуманитар фәндәр системаһында туған телдең урынын һәм мәғарифта тулыһынса уның ролен аңлау;

3. туған тел тураһында төп фәнни нигеҙҙе үҙләштереү; уның кимәл һәм берәмектәр бәйләнешен аңлау;

4. тел ғилеменең төп атамалары: лингвистика һәм уның төп бүлектәре; тел һәм телмәр, телмәр аралашыуы, һөйләү һәм яҙма телмәр, монолог, диалог һәм уларҙың төрҙәре: аралашыу ситуациялары, фәнни, публицистик, рәсми-эшлекле стилдәр, матур әҙәбиәт теле; функциональ-мәғәнәүи телмәр төрҙәре ( хикәйәләү, һүрәтләү, фекер йөрөтөү) ; текст, текст төрҙәре; телдең төп берәмектәре, уларҙың билдәләре һәм телмәрҙә ҡулланыу үҙенсәлектәрен үҙләштереү;

5. башҡорт теленең лексикаһы һәм фразеологияһының төп стилистик ресурстарын. Башҡорт әҙәби теленең төп нормаларын, һөйләү этикет нормаларын үҙләштереү;

6. телдең төп берәмектәрен, грамматик категорияларын анализлау һәм таныу, тел берәмектәрен аралашыу шарттарына ярашлы ҡулланыу;

7. һүҙгә төрлө анализ төрҙәрен(фонетик, морфематик, һүҙъяһалыш, лексик, морфологик), төп билдә һәм структура күҙлегенән сығып, күп аспектлы анализ яһау;

8. тел-һүрәтләү саралары һәм уларҙы үҙ телмәреңдә ҡулланыу;

9. туған телдең эстетик функцияһын таныу, матур әҙәбиәт текстарын анализлағанда телмәрҙең эстетик кимәлен баһалау.

5-9 кластар өсөн башҡорт ( дәүләт) теленең базислы уҡыу( белем биреү) планындағы урыны

Йыллыҡ өлгө уҡыу планы Башҡортостан Республикаһында рус телле мәктәптәрҙә башҡорт телен дәүләт теле булараҡ аҙнаға ике сәғәт- дөйөм 209 сәғәт -күләмендә уҡытыуҙы күҙ уңында тота: 5-се класс-70 сәғәт, 6-сы класс -35, 7-се класс -35, 8-се класс-35, 9-сы класс -34 сәғәт.

Башҡорт теленән төп белем биреүҙә өлгө программа инвариант өлөшөн тәшкил итә һәм ул 209 сәғәткә иҫәпләнгән. Программаның вариатив өлөшө 28 сәғәт ( аҙналы уҡыу планына ҡаралған дөйөм сәғәттәр һанының 12%) тәшкил итә һәм эш программаһының авторҙары тарафынан формалаштырыла.

Уҡыу предметының йөкмәткеһе

1-се бүлек. Белем көнө

Текст. Грамматика буйынса үтелгәнде ҡабатлау

1-се сентябрь- "Белем көнө" темаһы "Көҙ" темаһы менән бергә үрелеп бара. Бер үк ваҡытта уҡыусыларҙың йәйге каникулды нисек үткәреүе тураһында әңгәмә үткәреү, фекер алышыуҙар ойошторола. Был темаға ҡағылышлы һүҙҙәр, һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр иҫкә төшөрөлә, һүҙлек тзапасын байытыу йәһәтенән яңылары үҙләштерелә. Башланғыс кластарҙа өйрәнелгән һәм яңы үҙләштерелгән һүҙҙәр ярҙамында бәләкәй хикәйәләр, диалогтар төҙөргә тәҡдим ителә. Теманы үҙләштереү барышында уҡыусылар яҙыусының тормош юлы һәм темаға тап килгән әҫәрҙәре менән ҡыҫҡаса таныша башлайҙар. Дәреслектең тәүге темаларында грамматиканан үтелгәндәрҙе ҡабатлау ойошторола.

Телмәр әҫәре булараҡ текст. Текстың атамаһы. Текстың төп билдәләре (өлөштәргә айырылыуы, мәғәнәүи берҙәмлек,бәйләнешлек).Тема, коммуникатив күрһәтмә, текстың төп мәғәнәһе.Текстың микротемаһы.

Текст өлөштәренең һәм һөйләмдәренең бәйләнеш саралары. Текстың коммуникатив-стилистик сараһы булараҡ абзац.

Текстың функциональ-мәғәнәүи төрө: һүрәтләү. Хәбәрләү. Фекер йөрөтөү. Текст структураһы. Текст планы. Текста теманы үҫтереү ысулдары.

Тексты мәғлүмәти эшкәртеүҙең төп төрҙәре: план, конспект, аннотация.

Тема, төп мәғәнә, телмәрҙең функциональ-мәғәнәүи төрөнә ҡарау күҙлегенән тексты анализлау. Текстың планын төҙөү. Текстың мәғәнәүи бүлектәрен, һөйләмдәрҙең бәйләнеү ысулдарын һәм сараларын билдәләү. Текста тел үҙенсәлектәрен анализлау. Маҡсат, тема, төп мәғәнә, адресат, ситуация һәм аралашыу шартынан сығып, тел сараларын һайлау. Төрлө типтағы, стилдәге, жанрҙағы текстарҙы төҙөү. Тексты төҙөү нормаһын һаҡлау ( логик яҡтан төҙөк, эҙмә-эҙлекле, бәйләнешле, темаға ярашлы һ.б.). Телдән һәм яҙма телмәрҙе баһалау һәм мөхәррирләү. Тексты мәғлүмәти эшкәртеү.

2-се бүлек. Тыуған илем-Башҡортостаным

Телмәр һәм аралашыу телмәре

Уҡыусыларҙы үҙҙәре йәшәгән республиканың үткәне, бөгөнгөһө, киләсәге менән таныштырыу төп маҡсат булып тора. Республика тураһында улар тулы мәғлүмәткә эйә булырға тейеш. Бының өсөн "Башҡортостан" темаһы буйынса тәҡдим ителгән материалдың тулы һәм тарихи яҡтан дөрөҫ сағылдырылыуына иғтибар итергә кәрәк. Башҡортостан тураһында һөйләгәндә фактик материалдарға таяныу мөһим, бының өсөн дәрестә бик күп күргәҙмәлелек, тарихи мәғлүмәтле китаптар, таблицалар, карталар ҡулланыу кәрәк. Уҡыусыларҙың үҙ тыуған республика тураһында, уның уңыштары, үткәне, бөгөнгөһө, киләсәге, уның байлыҡтары, күренекле шәхестәре, матурлығы, төҙөклөгө хаҡында дөрөҫ, тулы, аныҡ итеп һөйләй белеүҙәренә өлгәшеү.

Айырым темаларҙың береһе булып телмәр һәм аралашыу телмәре тора. Икенсе темаларҙы үтеү барышында башҡа грамматик темаларҙы ла үҙләштереү күҙ уңында тотола.

3-сө бүлек. Үҙем тураһында.

Фонетика һәм орфоэпия

Үҙем тураһында темаһын үҙләштереү барышында уҡыусы үҙе тураһында һөйләргә өйрәнергә тейеш. Уҡыусыға үҙенең ғаилә ағзалары, яҡын туғандары тураһында мәғлүмәт бирә алыуын да күҙ уңында тоторға кәрәк. Уны үҙенең бөгөнгө, киләсәккә пландары, уй-хыялдары меән уртаҡлаша белергә өйрәтеү. Кешенең тән ағзалары, эске органдарының атамаларын белеү шәхси гигиена, көн тәртибе, һаулығы менән берлектә алып барыла. Кешегә һау-сәләмәт булыу өсөн нимә эшләргә кәрәклеге тураһында әңгәмәләр үткәреү, әҫәрҙәр уҡыуҙы ла ойошторорға кәрәк. Тема буйынса эш көндәлек тормошобоҙ, беҙгә кәрәк-яраҡ әйберҙәр менән бәйләнгән. Аҙыҡ-түлек, кейем-һалымды һатып алыу магазин, баҙар менән бәйләнеп килә. Шуға ла был темаларҙы берлектә өйрәнеүҙе отошло тип таптыҡ. Тема буйынса һәр нәмәнең исемен, атамаһын белеү генә ҡаралмай, ә уҡыусыларҙы һатып алыу этикеты менә таныштырыу, һөйләшергә, аралашырға өйрәтеү маҡсаты ла ҡуйыла.

Теманы үҙләштереү барышында һүҙлек, белешмә һәм sms-хәбәрҙәрҙән мәғлүмәт эҙләүҙә алфавитты ҡулланыу.

Телдең берәмеге булараҡ өн. Һуҙынҡы, тартынҡы өндәрҙең системаһы. Телмәр ағышында өндәрҙең үҙгәреше. Ижек. Баҫым. Норматив әйтелеш һәм баҫымдың төп ҡағиҙәләре. Нәҙек һәм ҡалын һуҙынҡыларҙы айырыу. Әҙәби тел нормаларына ярашлы һүҙҙәрҙең дөрөҫ әйтелеше. Фонетик-орфоэпик белем һәм күнекмәләрҙе уҡыусының үҙ телмәрендә ҡулланыуы.

4-се бүлек. Йыл миҙгелдәре

Морфемика һәм һүҙъяһалыш.

Лексикология һәм фразеология

Йыл миҙгелдәре,һәр йыл миҙгеленә хас үҙенсәлектәр менән таныштырыу. Тәбиғәт күренештәрен күҙәтә һәм алған тәьҫораттарҙан сығып һөйләй белеү. Йыл миҙгелдәрен, һәр миҙгелгә ҡараған ай исемдәрен дөрөҫ әйтә һәм телмәрҙә ҡуллана белеү.

Яҙ етте темаһын үтеү барышында уҡыусылар иң беренсе сиратта, яҙ билдәләрен күрә һәм яҙ миҙгеленең үҙенсәлектәрен әйтә белергә тейеш. Был тема буйынса күп кенә әҫәрҙәр тәҡдим ителгән. Әҫәрҙәрҙә яҙғы тәбиғәт, ҡоштар, йәнлектәр, ағастар, сәскәләр турһында яҙыла. Шулай уҡ 1 Май һәм 9 Май байрамдары, дуҫлыҡ тураһында ла һөйләшеү тәҡдим ителә.

Ҡыш миҙгеленең үҙенсәлектәрен белеү. Тәбиғәтте күҙәтеү, экскурсиялар ойоштороу. Алған тәьҫораттар менән уртаҡлашыу. Уҡыусының күргәндәре тураһында ябай формала иркен һөйләй белеүенә өлгәшеү. Бының өсөн төрлө ысулдарҙы файҙаланырға кәрәк: уҡығанды тыңлау, һүрәт-картина буйынса һөйләү, диалогтөҙөү, тәҡдим ителгән әҫәрҙәр, шиғырҙар уҡыу, уларҙы анализлау, һүҙлек буйынса эш һ.б.

Йәй миҙгеленең үҙенсәлектәрен билдәләү. Уҡыусыларҙың һүҙ байлығын арттырыу, һөйләү һәм яҙма телмәрен үҫтереү. Тәбиғәтте күҙәтеү, алған тәьҫораттар буйынса фекер алышыу. Был айҙарҙа уҙғарылған милли байрамдар менән таныштырыу, улар тураһында белгәндәрен һөйләтеү. Балаларҙың йәйге ялы, хеҙмәте, ололарға ярҙамы тураһында әҫәрҙәр уҡыу һәм әңгәмәләр үткәреү.

Көҙгө муллыҡ тураһында мәҡәл, әйтемдәргә күберәк урын бирелә. Кеше тормошонда хеҙмәттең урыны, ололарҙың һәм балаларҙың хеҙмәте тураһында фекер алышыу.

Ялғауҙар һәм уларҙың дөрөҫ яҙылышын ғәмәлдә дөрөҫ ҡулланыу. Ҡушма һәм парлы һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышын үҙләштереү.

Лексикологияның төп атамаларын үҙләштереү. Фекерҙе, хисте, эмоцияны сағылдырыуҙа һәм формалаштырыуҙа һүҙҙең ролен аңлау. Һүҙҙең лексик, грамматик мәғәнә айырмалыҡтарын аңлатыу. Күп мәғәнәле һүҙҙәрҙе айырыу; омоним һәм синоним, антонимдарҙы таба белеү.

Башҡорт теленең синоним һәм антоним һүҙлектәре.

Фразеологизмдар, уларҙың мәғәнәһе һәм билдәһе. Мәҡәлдәр, әйтемдәр, афоризмдар, ҡанатлы һүҙҙәр. Фразеологик һүҙлектәр.

Фекерҙе, хисте, эмоцияны белдереүҙә һүҙҙең мәғәнәһен аңлау;.үҙ лексиконыңды тәрәнәйтеү кәрәклегенә төшөнөү.

Төрлө типтағы (аңлатмалы, синоним, антоним, фразеологик һ.б.) лексик һүҙлектәрҙән кәрәкле мәғлүмәтте алыу һәм уларҙы кәрәкле урында ҡулланыу.

5-се бүлек. Күңелле байрамдар

Морфология

"Яңы йыл" темаһы "Ҡыш" темаһы менән берлектә алып барыла. Уҡыусыларҙың ҡыш миҙгеле буйынса белемдәрен артабан да үҫтереү төп маҡсаттарҙың береһе булып тора. Ҡыш миҙгеленең үҙенсәлектәрен билдәләү, Яңы йыл, байрамдар менән туғандарҙы, яҡын кешеләрҙе ҡотларға өйрәтеү, һәр байрамдың үҙенә генә хас күренештәре, үҙенсәлектәре тураһында һөйләтеү.

8 Март байрамына ҡағылышлы темаларҙы үҙләштереү әсәйҙәр тураһында шиғыр, хикәйәләр уҡыу менән берлектә алып барыла. Әсәйҙең донъяла иң ҡәҙерле кеше икәнен, уны ихтирам итергә, яратырға, ҡәҙерләргә кәрәклекте аңлатыу. Шулай уҡ әсәй темаһы, һис шикһеҙ, ғаилә темаһы менән берлектә бара, шуның өсөн башланғыс кластарҙа үтелгән ғаилә темаһы ҡабатлана һәм уҡыусыларҙың һүҙлек запасын үҫтереү өҫтөндә даими эш алып барыла. Тема байрам төшөнсәһен үҙ эсенә алғанлыҡтан, ҡотлау открыткалары,SMS-хәбәрҙәр, электрон почтаға ҡотлауҙар яҙырға, ҡотлау һүҙҙәрен әйтә белергә өйрәтеү ҙә ҡарала.

Йола байрамдарын үткәндә, һүҙҙе башҡорт халҡының, Башҡортостанда йәшәүсе башҡа халыҡтарҙың яҙғы тәбиғәт менән бәйле ғөрөф-ғәҙәттәре һәм матур йолалары тураһында алып барырға тәҡдим ителә. Уҡыусыларға уларҙың кеше тормошонда әһәмиәтен, мәғәнәһен , тергеҙеү кәрәклеген еткереү.

Тәҡдим ителгән темалар буйынса, яҙыусы, шағирҙарҙың ижадтарын өйрәнеү, уларҙың әҫәрҙәрен уҡыу, идея-тематик йөкмәткеләрен билдәләү, уҡыусыларҙың һөйләү, яҙма телмәрен, бәйләнешле телмәрен үҫтереү, һүҙлек запасын арттырыу төп маҡсаттарҙың береһе булып тора.

Морфологияның төп аңлатмаларын үҙләштереү. Һүҙҙең, лексик мәғәнәһенән айырмалы рәүештә, грамматик үҙенсәлектәрен аңлау. Үҙ аллы һүҙ төркөмдәрен һәм уның формаларын таныу; ярҙамсы һүҙ төркөмдәренең телмәрҙәге әһәмиәте һәм уның функцияһы менән таныштырыу.

6-сы бүлек. Дуҫлыҡ ҡәҙерен бел.

Морфология.

Башҡортостан Республикаһындағы күп милләттәрҙең дуҫ йәшәүе, халыҡтар дуҫлығы тураһында текстар уҡыу, әңгәмә ойоштороу. Кешеләр араһында мөнәсәбәт, ысын дуҫлыҡтың ҙур мәғәнәгә эйә булыуы, уны һаҡлай белеү. Бөйөк шәхәестәр тормошонан, көндәлек тормоштан алынған күренештәр менән бәйләп алып барыу. Был тема буйынса башҡорт халыҡ ижады жанрҙарын, башҡорт һәм башҡа милләт әҫәрҙәрен ҡулланыу ҡарала.

Исемдәрҙең дөйөм категориаль мәғәнәһен, морфологик билдәләрен һәм синтаксик ролен анализлау.

Уртаҡлыҡ һәм яңғыҙлыҡ исемдәр. Башҡорт телендә енес төшөнсәһе, һан, килештәрҙе таныу. Исемдәрҙең ниндәй килештә килеүен билдәләү.Бирелгән морфологик билдәләр буйынса исемдәрҙетөркөмләү. Исемдәрҙе лексик һәм грамматик нормаларға ярашлы ҡулланыу.

Сифаттың дөйөм категориаль мәғәнәһен, морфологик билдәләренһәм синтаксик ролен анализлау. Сифат дәрәжәләрен таныу, сифаттарҙың яһалышы, уларҙың дөрөҫ яҙылышын төшөнөү, миҫалдар килтереү.

Телмәрҙә синонимик сифаттарҙы, эпитет ролендә булған сифаттарҙы ҡулланыу.

7-се бүлек. Башҡортостан йылғалары һәм күлдәре.Экология мәсьәләләре.

Морфология

Был тема иң беренсе нәүбәттә Башҡортостан Республикаһы тәбиғәтенең матурлығы,байлығы тураһында уҡыусыларға еткереү. Республикалағы күлдәр, йылғалар тураһында мәғлүмәт биреү. Уларҙың кешеләрҙең тормошондағы роле, әһәмиәте.Дәрестә бына ошо тәбиғәт байлығы, Башҡортостанда үҫкән үҫемлектәр донъяһы темаһын асырға кәрәк. Бында үҫемлек исемдәре, уларҙың ҡайһы береһенә үҙенсәлектәре буйынса характеристика бирелә. Һирәк осраған, "Ҡыҙыл китап"ҡа ингән үҫемлектәр. Дарыу үләндәре һ.б. Үҫемлектәрҙе өйрәнеү, һаҡлау һ.б.

Был теманы үҙләштергәндә, йылғаларҙың атамалары, уларҙың аңлатҡан мәғәнәләре, килеп сығышы ( этимологияһы) хаҡында һөйләү, экология мәсьәләһен күтәреү, уҡыусыла патриотик планда ғорурлыҡ хисе тәрбиәләүҙе күҙ уңында тоторға кәрәк.

Һандың дөйөм категориаль мәғәнәһе, морфологик билдәләре һәм синтаксик ролен анализлау. Төп, рәт, бүлем, сама, йыйыу, кәсер, үлсәү һандарын айыра белеү. Нумератив һүҙҙәр тураһында белеү. Һандарҙың дөрөҫ яҙылышын үҙләштереү. Морфологик билдәләренә ҡарап, һандарҙы төркөмләү. Һандарҙы телмәрҙә дөрөҫ ҡулланыу. Һандың - дөйөм категориаль мәғәнәһен, алмаш төркөмсәләренең морфологик билдәләрен һәм синтаксик ролен анализлау, уларҙың синтаксик ролен билдәләү.

Алмаштарҙы башҡа һүҙ төркөмдәре менән сағыштырыу. Зат, күрһәтеү, һорау, билдәләү, билдәһеҙлек, юҡлыҡ, эйәлек алмаштарын таныу. Төрлө алмаш төркөмсәләрен килеш менән дөрөҫ үҙгәртеү. Морфологик билдәләренә ҡарап, алмаштарҙы төркөмләү. Алмаштарҙы һөйләмдәрҙе, текст өлөштәрен бәйләүҙә һәм телдәге этик нормаларға ярашлы телмәрҙә ҡулланыу.

Ҡылымдың дөйөм категориаль мәғәнәһен, морфологик билдәләрен һәм синтаксик ролен анализлау.

8-се бүлек. Исемдәрҙә - ил тарихы

Морфология

Кеше тормошонда атмаларҙың да ( кеше исеме, фамилияһы, атаһының исеме; ауыл, ҡала, тау, йылға һ.б.) роле ҙур. Унһыҙ тормошто күҙ алдына килтереп булмай. Атамаларҙың төрҙәре күп. Тел ғилемендә уларҙы өйрәнеүсе фән бар. Ул - ономастика. Ономастика фәне үҙе бер нисә тармаҡтан тора: антропонимика-шәхес атамаларын, топонимика-географик атамаларҙы, этнонимика-милләт, халыҡ, ҡәбилә исемдәрен, зоонимика-ҡош-ҡорт, хайуан ҡушаматтарын, космонимика-күк есемдәрен, теонимика-илаһи көс исемдәрен, прагматонимика төрлө әйбер, тауар исемдәрен, маркаларын өйрәнеүсе фән.

Рәүештең дөйөм категориаль мәғәнәһен, морфологик билдәләрен анализлау, уның синтаксик функцияһын билдәләү.

9-сы бүлек. Сәнғәт оҫталары.

Морфология

Республиканың данлыҡлы һәм арҙаҡлы шәхестәре менән танышыуҙы дауам итеү. Сәнғәт оҫталарының тормош юлы һәм ижады менән таныштырыу. Теле-радио тапшырыуҙар, яҙмалар ҡарау. Уларҙың әҫәрҙәрен таныу, данлыҡлы кешеләребеҙ тураһында һөйләү. Йырҙар өйрәтеү, бергәләп йырлау, һәләтле балалар менән айырым эшләү. Мәктәп сәхнәһе өсөн концерт номерҙары әҙерләү, видеояҙмалар ҡарау.

Ярҙамсы һүҙ төркөмдәрен бер-береһенән айырыу. Телмәрҙә урынлы һәм дөрөҫ ҡулланыу.

10-сы бүлек. Спорт һәм сәләмәт тормош

Синтаксис

Сәләмәт булыу өсөн, спорт менән шөғөлләнергә кәрәк икәнлеген аңлатыу һәм был турала уҡыусылар менән һөйләшеү, әңгәмә ойоштороу. Уларҙы ниндәй спорт төрө менән ҡыҙыҡһыныуҙары, күренекле спортсмендар тураһында һөйләргә өйрәтеү. Спорт тураһында теле-радиотапшырыуҙары, газета материалдары буйынса һөйләү.

Башҡортостанда спорт төрҙәре. Спорт өлкәһендә данлыҡлы кешеләр.Ғабдрахман Ҡадыров-мотоцикл ярышында алты тапҡыр донъя чемпионы, -башҡа Рәсәй һәм республикабыҙҙың билдәле спортсмендары, чемпиондары менән таныштырыу.

Грамматиканың бүлеге булараҡ синтаксис. Синтаксистың берәмеге булараҡ һөйләм һәм һүҙбәйләнеш. Һүҙбәйләнештең номинатив функцияһы һәм һөйләмдең коммуникатив функцияһы. Синтаксик бәйләнештең төрҙәре һәм саралары.

11-се бүлек. Башҡорт халыҡ ижады.

Синтаксис.

Халыҡ ижады ( әкиәт, йомаҡ, мәҡәл) тураһында дөйөм төшөнсә. Фольклорҙың коллектив ижад булыуы. Фольклор һәм яҙма әҙәбиәт.Башҡорт халҡының һәм республикала йәшәгән башҡа халыҡтар ижадының һаҡланып, быуындан-быуынға тапшырылып килгән йолалары, ғөрөф-ғәҙәттәре, әҙәп ҡағиҙәләре менән таныштырыу. Яҙыусылар ижадында халыҡ ижады элементтарын ҡулланыу, улар менән таныштырыу төп тема менән берлектә алып барыла.

Синтаксистың төп аңлатмаларын үҙләштереү.

Фекерҙе формалаштырыуҙа һәм сағылдырыуҙа синтаксистың ролен, һүҙ менән һүҙбәйләнештең айырмалыҡтарын, һүҙбәйләнеш һәм һөйләмдең баш киҫәктәре булып килгәнһүҙҙәр теҙмәһен, һүҙбәйләнештәр менән фразеологизмдарҙың айырмалыҡтарын аңлау.Башҡорт телендә һөйләм, уның төҙөлөшөн рус телендәге һөйләм менән сағыштырыу.

12-се бүлек. Хеҙмәт төбө- хөрмәт

Дөрөҫ яҙыу: орфография һәм пунктуация

Республикабыҙ кешеләренең хеҙмәте, һөнәрҙәре, балаларҙың ололарға ярҙамы һәм кешеләрҙең һәйбәт сифаттары сағылған шиғырҙар, хикәйәләр уҡыу. Хеҙмәт, һөнәр тураһында мәҡәлдәр өйрәнеү. Кеше тормошонда хеҙмәттең роле, ололарҙың һәм балаларҙың хеҙмәте, һөнәр, кәсептәрҙең күплеге, һәр кешенең үҙенә һөнәр һайлай белеүе тураһында.

Тыныш билдәләре һәм уларҙың функцияһы. Тыныш билдәләренең төрҙәре.Һөйләм аҙағында тыныш билдәләре.

Тура телмәр һәм цитата, диалогтарҙа тыныш билдәләре. Яҙма телмәрҙә орфографик һәм пунктуацион нормаларҙы күҙәтеү.

Дөрөҫ яҙыу өсөн, орфографик һүҙлектәр һәм белешмәләр ҡулланыу.

13-сө бүлек. Халыҡ йолалары, ғөрөф-ғәҙәттәре, әҙәп ҡағиҙәләре

Башҡорт халҡының һәм башҡа милләт халыҡтарының һаҡланып, быуындан-быуынға тапшырылып килгән йолалары, ғөрөф-ғәҙәттәре, әҙәп ҡағиҙәләре меән таныштырыу.

Башҡорт халҡының милли аштары менән танышыу. Уларҙы әҙерләү үҙенсәлектәре менән таныштырыу.

Уҡыусыларҙы башҡорт атының килеп сығыуы, тарихи үткәне менән таныштырыу. Уларҙың йәш үҙенсәлектәре буйынса бүленеүен аңлатыу, йылҡы малына һөйөү тойғоһо тәрбиәләү.

Күренекле шәхестәрҙең Башҡортостанда ҡымыҙ менән дауаланыуы тураһында һөйләү.

Телдә мәҙәниәт һәм халыҡ тарихының сағылышы. Башҡорт телмәр этикеты.

Башҡорт халыҡ ижады әҫәрҙәрендә, матур әҙәбиәттә һәм тарихи текстарҙа милли-мәҙәни компонент мәғәнәһе менән тел берәмеген асыу. Лингвистик һүҙлектәрҙең ( аңлатмалы, этимологик һ.б.) мәғәнәһен аңлатыу. Республиканың тарихи һәм мәҙәни традицияларын сағылдырыусы һүҙ һәм аңлатмаларҙың килеп сығышы тураһында презентация әҙерләү өсөн этимологик һүҙлектәр һәм белешмәләр ҡулланыу. Уҡыу эшмәкәрлегендә һәм көндәлек тормошта башҡорт телмәр этикет ҡағиҙәләрен урынлы ҡулланыу.

Тематик планлаштырыу( уҡыусыларҙың эшмәкәрлегенең төп төрҙәренә характеристика менән)

Уҡыу процесын уҡыу-уҡытыу методик һәм матди-техник яҡтан тәьмин итеү

1. З.М.Ғәбитова, М.Ғ.Усманова. Башҡорт теле.Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең 5-се класс уҡыусылары өсөн дәреслек. Өфө. Китап,2015.

2. З.М.Ғәбитова, Р.Р.Хәмитова. Башҡорт теле уҡыу ҡулланмаһына эш дәфтәре. Өфө. Китап, 2015.

3. З.М.Ғәбитова, М.Ғ.Усманова. Башҡорт теле.Уҡытыу рус телендә алып барылған дөйөм белем биреү ойошмаларының 6-сы класс уҡыусылары өсөн дәреслек. Өфө. Китап,2015.

4. З.М.Ғәбитова, М.Ғ.Усманова.Л.Ғ.Вәлишина. Башҡорт теле.Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең 7-се класс уҡыусылары өсөн дәреслек. Өфө. Китап,2007.

5. Толомбаев Х.А., Дәүләтшина М.С. Башҡорт теле: Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең 8-се класы уҡыусылары өсөн дәреслек. - Өфө: Китап, 2006.

6. З.М.Ғәбитова, М.Ғ.Усманова. Башҡорт теле.Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең 9-сы класс уҡыусылары өсөн дәреслек. Өфө. Китап,2006.

7.Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең 5-се класы өсөн Башҡорт теле уҡыу ҡулланмаһына программа.Өфө. Китап.2015

8.Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең 6-сы класы өсөн Башҡорт теле уҡыу ҡулланмаһына программа. Өфө. Китап.2015

9.Ғәбитова З.М. Уҡытыу рус телендә алып барған мәктәптәрҙең 7- 8- се кластары өсөн "Башҡорт теле" дәреслегенә методик күрһәтмәләр. - Өфө:Китап, 2006. - 152 бит.

10.Усманова М.Г., Габитова З.М. Башҡорт теленән диктанттар һәм изложениелар йыйынтығы: 5-11 класс уҡытыусылары өсөн ҡулланма.-Өфө:Китап,2002.- 166 бит.

11.Ғәбитова З.М. Эш программаһын эшкәртеү буйынса методик кәңәштәр. Башҡорт теле. Өфө -2015.

12. З.М.Ғәбитова. Башҡорт теле уҡыу ҡулланмаһына өлгө программалар (башҡорт телен дәүләт теле булараҡ өйрәнеүселәр өсөн). Өфө, Китап, 2015.

13.Саяхова Л.Г., Усманова М.Г. Башкирско- русский и русско башкирский учебный словарь с грамматическим приложением.- СПб.6БХВ.- Петербург 2005.-224с.

14.Хисаметдинова Ф.Г.,Муратова Р.Т. русско -башкирский, башкирско- русский словарь- Уфа: "Маленький гений Башкортостана", учебно методический центр"Эдвис", 2010.- 192 с.

15.Русско -башкирский, башкирско- русский словарь. Башкирско русский разговорник.Уфа ГУЛР.Б."Уфимский полиграф -комбинат", 2009.-160 с.

16.. Әхмәтов М.Х. Омонимдар (аҙаш һүҙҙәр) һүҙлеге.- Өфө:Китап, 2005.-224 с. Ураҡсин З.Ғ.Башҡорт теленең фразеологик һүҙлеге.-яңыртылған, 2 -се баҫма.- Өфө: Китап, 2006.-344 бит.

17.Әбсәләмов З.З., Хажин В.И. Башҡортса- русса грамматик- орфографик һүҙлек: Рус мәктәбендә уҡыусы башҡорт балалары өсөн ҡулланма.-Өфө: БКН,1993.-136 бит.

18.Башкиро- англо-русский словарь пословиц и поговорок /Авт.- сост. Надршина Ф.А., Зубаирова Э.М. Уфа: Китап, 2002.-160 с. Русско -башкирский словарь водных обьектов Р.Б./составители: Хисамитдинова Ф.Г. итд.-Уфа: Китап,2005.-256 с.

19.. Ғәбитова З.М. Телмәр үҫтереү дәрестәре. - Өфө: Китап, 2009.

20.Башҡортса - русса мәҡәлдәр һәм әйтемдәр һүҙлеге. - Өфө: Китап, 1994.

21. Әүбәкирова З.Ф., Әүбәкирова Х.E., ДилмөхәмәтовМ.И. Мин башҡортса уҡыйым - Өфө: Китап, 2007.

22. Башҡорт теле таблицаларҙа, схемаларҙа hәм ҡағиҙәләрҙә. Әүбәкирова З.Ф.- Өфө, 2006.

23.Тел төҙәткестәр, тиҙәйткестәр, һанамыштар. Төҙөүселәр: Иҫәнғолова Ә.Ф., Дәүләтҡолова Г.Ш. - Өфө: Эшлекле династия, 2008.

24. Журналдар: «Башҡортостан уҡытыусыһы», «Аҡбуҙат», «Аманат».

25. Ял минуттары өсөн күнегеүҙәр. Методик ҡулланма. Төҙөүселәр: Иҫәнғолова Ә.Ф., Дәүләтҡолова Г.Ш. - Өфө: Эшлекле династия, 2008.

26. Мәктәп сәхнәһе өсөн пьесалар.-Өфө:Китап,2010.-256 бит.

27. Дәүләтшина.М.С. Башҡорт телен уҡытыу методикаһы. Өфө, Китап, 2010.

28. Дәүләтшина М.С., Ғәбитова З.М. Башҡорт телен уҡытыу методикаһы.Өфө, Китап, 2011.

29. Бикҡужина Т.Ә., Ғафаров Б.Б.Әҙәбиәт дәрестәрендә картиналар файҙаланыу. Стәрлетамаҡ, 1992.

Материл-техник ҡулланмалар.

-видеомагнитофон

-компьютер

Уҡыусыларҙың әҙерлек кимәленә талаптар

Уҡыусы өйрәнәсәк:

-Башҡортостан Республикаһында башҡорт теленең дәүләт теле буллыуын аңлау: башҡорт телен өйрәнеүҙең эшмәкәрлек һәм профессиональ эшмәкәрлектә кәрәкле булыуын аңлау;

-башҡорт телен ғәмәлдә ҡулланыуға әҙерлек: үҙ-ара аралашыуҙа толерантлыҡ;

-башҡорт теленең башҡорт мәҙәниәте менән таныштырыу сараһы булыуын аңлау.

- телдән һәм яҙма хәбәр ителгән мәғлүмәтте адекват ҡабул итеү;

- төрлө стилдәге һәм жанрҙағы тексты төрлө уҡыу төрҙәрендә ҡабул итеү;

- тыңланған һәм уҡылған тексты бирелгән эш төрҙәре ( план, йөкмәткеһен һөйләү, конспект) менән яңынан һөйләй белеү;

- аралашыу сфераһы һәм шарттарына ҡарап, телмәреңде һәм яҙма телмәреңде төҙөй белеү, әңгәмә, фекер алышыу, дискуссияла ҡатнаша алыу;

-үҙ аллы белем ала белеү, төрлө мәғлүмәт сығанаҡтары, интернет ресурстары, ваҡытлы матбуғат баҫмалары менән эшләй белеү: белешмә әҙәбиәт менән ҡуллана алыу:

- тәғәйен темаға материалды һайлап ала һәм системаға килтереү ысулдарын үҙләштереү; үҙ ҡарашыңды анализлай, сағыштыра , күрһәтә. Һығымта яһай, йомғаҡлай, нигеҙләй белеү;

-башҡорт телен башҡа сығанаҡтарҙан мәғлүмәт алыу сараһы булараҡ ҡуллана алыу һәләтен үҫтереү;

-үҙ телмәреңде баһалау күнекмәләрен үҙләштереү;

-предмет-ара кимәлдә( туған тел, сит тел, әҙәбиәт) тел күренештәрен анализлай белеү.

төп аңлатмаларҙы үҙләштереү; тел һәм телмәр, телдән һәм яҙма телмәр, диалог һәм монолог, телмәр ситуацияһы, телмәрҙең функциональ стилдәре һәм типтары, текст; телдең системаһы: фонетика, орфоэпия, лексика һәм фразеология, һүҙ составы һәм һүҙъяһалыш, морфология һәм синтаксис, орфография һәм пунктуация;

- башҡорт теленең телмәр берәмектәрен белеү, уларҙың билдәләре, һүҙ, һүҙбәйләнеш, һөйләм, уларҙың үҙенсәлектәре;

Уҡыусы өйрәнергә мөмкинселек аласаҡ:

- телмәр практикаһында ситуация һәм аралашыу стилендә тел берәмеген урынлы ҡулланыу;

- фонетик һәм лексик системаның төп үҙенсәлектәрен һәм рус теле менән сағыштырмаса башҡорт теленең грамматик төҙөлөшөн белеү;

- башҡорт әҙәби тел нормаларын һәм телмәр этикетын белеү, уларҙы әйтергә теләгән фекереңде төҙөгәндә, йәғни телдән һәм яҙма телмәр практикаһында ҡулланыу;

- төрлө төрҙәге лингвистик, ике телле һүҙлектәр менән ҡуллана белеү;

-төрлө функциональ стиль һәм жанрҙағы текст йөкмәткеһен уҡыу һәм аңлау: әҙәби( шиғыр, йыр, хикәйә, повесть һәм романдарҙан өҙөктәр), ғилми һәм популяр ( ғилми һәм популяр журналдарҙан мәҡәләләр), публицистик ( хроника, информацион хәбәрҙәр, комментарий), эшлекле ( анкета, белдереү, ышаныс ҡағыҙы һ.б.);

- ғәҙәти темпта тәҡдим ителгән мәғлүмәтте ( уҡытыусы телмәре, радио һәм телеведение дикторы телмәре һ.б. ) аңлау;

- аралашыу сфераһын һәм ситуацияны иҫәпкә алып, төрлө жанрҙа һәм стилдә текст төҙөү; көнкүреш, уҡыу, социаль мәҙәни темаға телмәр этикет нормаларын һаҡлап, үҙ инициативаһы менән диалог ҡороу;

- текст менән мәғлүмәт сығанағы булараҡ эш итә белеү, текстҡа төрлө аспектта анализ, тексты планға тезисҡа, конспектҡа әйләндереүҙең төрлө информацион төрҙәрен үҙләштереү;

- текст фрагменттарын рус теленән башҡорт теленә тәржемә итеү.