Қазақ тілі пәнінен грамматикалық жаттығулар жинағы

«Арзамас орта мектебі» КММ

9-сынып оқушыларына арналған

қазақ тілі пәнінен грамматикалық жаттығулардың жинағы.

Құрастырған: Әлімбаева Г.Е.

2016 жыл.

Бұл жинақ 9-сынып оқушыларына арналып жасалған. 9-сыныптың қазақ тілі оқу-лығында грамматикалық тапсырмалар аз болғандықтан, осы жинақ грамматиканы бекі-туінде көмекші құрал ретінде саналады. Бұл жинақ 9-сыныптың оқу бағдарламасына сай

қазақ тілі пәнінің барлық саласын қамтыған. Жинақта грамматикалық тақыраптардың мазмұнын пысықтау мақсатында жаттығу жұмыстары мен тест сұрақтары берілген.

Оқушы бұл жинақпен жұмыс жасай отырып, өз білімін практикалық жақтан тек -

сере алады. Жинақтамада берілген тапсырмалар қазақ тілінің грамматикасын тереңірек меңгеруге көмектеседі.

Жалпы айтқанда, қорытынды бақылау өткізу, жеке білімдерін тексеру мақсатымен сабақта әр оқушыда жинақтың бір данасы болғаны тиімді.

1

Сөз құрамы.

1-тапсырма. Сөздерді сөз құрамына талдау, қосымшалардың түрін анықтап жазу.

1-топ: қаласында, өзендері, көлдері, көшелерінде, көшелердің, ықшамаудан-дарында, қаласының, астанадан, таудың, дүкендерде, кітапхананың, ескерт-кіштерді, әуежайдың, темір жолдар, вокзалдан;

2-топ: оқушылар, әншісін, айтпа, келіңдер, әкелме, жазамыз, дәрігермін, көкөністер, дүкенге, үйден, балалық, үй-іші, көңілсіз, ақылды, жеңіл, заман-дас, совхоз, кеше, күншығыс;

3-топ: қарауын, сөйлеспеуіңіз, бармауларың, ықшамаудандарда, азық-түлік-ке, атасының, ұлттық, кепілсіз, әдебиет, қауіпсіздікпен, оқу бітірушілерге, жүзің, тәрбиелісіңдер, жоқшылық.

2-тапсырма Фонетика

дыбыстар

Жуан

Жіңішке

Ашық

Қысаң

Еріндік

Езулік

№

А

Ә

Б

В

Г

Ғ

1

Аа

2

Ұұ

3

Ии

4

Оо

5

Ыы

6

Өө

7

Үү

8

Іі

9

Ее

10

Әә

11

О,ө

12

Ұ,ү

13

И,ы

14

А,о

15

Ә,ө

16

Ү,і

17

А,ұ

18

У,ө

19

Ұ,ы

20

Ө,ұ

21

Ы,и,і,е

22

О,а,,ә,е

23

А,о,ұ,ы

24

О,ө,,ұ,ү

25

А,ә,е,и

26

Ұ,ү,у,о

27

А,о,,ә,е

28

ә,і,ү,и

29

ө,е,,ү,и

30

Ы,і,е,ә

3-тапсырма

дыбыстар

Ұяң

Үнді

Қатаң

№

А

Ә

Б

1

п

2

ч

3

в

4

г

5

ф

6

р

7

т

8

л

9

б

10

к

11

м

12

қ

13

ғ

14

ш

15

й

16

с

17

з

18

д

19

у

20

ж

21

н

22

ц

23

х

24

Һ

25

Г,д

26

Й,л

27

К,т,с

28

Р,л,ң

29

Щ,х,ч

30

Ф,ц,ш

Сөздің тура және ауыспалы мағыналары.

4-тапсырма. Сөйлемдерден тура мағыналы сөздерді,ауыспалы мағыналы сөздерді тауып көшір.

1. Күздің ашық бір күнінде Оля мен Нина бақта қыдырып жүрді. 2.Көпті көр-

ген сары тісайдындағы құстар тобына аңыра қарап, дүниенің басқа бір қызы-

ғын тамашалап кетіп еді. 3.Жүзікке қарағанда сақинаның бауыры жалпақтау болады. 4.Қорқытады діңгерлеп бәйбішесі азулы. 5.Біздер үшін табыс таразы-сы - мол. 6.Пікір таласы - шындық анасы. 7.Беті туманнан көрінбейді. 8.Жау беті қайтарылды. 9.Шөлмектің мойны ұзын.

Сын есім.

5-тапсырма. Сын есімнің шырайларын анықта.

Тым үлкен, өте жас, аппақ, түйедей, маймылдай, жасыл, кеңдеу, кеңірек, сұлуырақ, ең аласа, ұп-ұзын, сұп-сұйық, өте тар, тарлау, кеңірек, білімді, күштірек, ағырақ, сарылау, көктемгі, күзгі, тәп-тәтті, дәмдірек, ащы, тұзды, аса көңілді, ең жүйрік, ақылды.

Септік, тәуелдік, жіктік жалғаулары.

6-тапсырма. Септік жалғауын жалғаңдар.

1. Біз... студенттер дәрісхана ... сабақ оқып отыр.

2.Сәуле сағат бес... дүкен... нан... бару керек.

3. Ол апасы... үйі... бара жатыр.

4. Оқушылар демалыс... үй... теледидар көріп отыр.

5. Бүгін жиналыс сағат екі... болу керек.

6. Сен базар... көкөніс алу... бар.

7-тапсырма. Көп нүктенің орнына жақшадағы сөздерге тиісті тәуелдік жалғауын жалғап жазыңдар.

1. Сенің ...(дауыс) естілмейді.

2. Менің ...(уақыт) болмады.

3. Мемлекеттің ...(мүлік) шашпа.

4.Дәмеш ...(ерін) жыбырлатты.

5. Нәрестенің ...(қарын) ашпасын.

6. Біздің ...(халық) бақытты.

8-тапсырма. Жақша ішіндегі сөздерді аударыңдар.

1. /В году/ төрт /времена года/ бар: /зима, весна, лето, осень/.

2. Аптада /семь дней/ бар: /понедельник, вторник, среда, четверг, пятница, суббота, воскресенье./

3. Кітапхана /находится/ бірінші кітапта.

4. Біз қазақ тілін /изучаем/.

5. Оспан және Марат /на Медеу/ шаңғы теуіп жүр.

6. Әсел / в продовольственный магазин/ бара жатыр.

7. /За молоком, кефиром, сметаной/ кешке жақын бару керек.

8. /Моя подруга Айгуль/ қаланың орталығында тұрады.

9. /В микрорайоне «Жетісу»/ тоғыз қабатты әсем үйлер бар.

9-тапсырма Зат есім

Түрлері

Мысалдар

Жалпы есім

Жалқы есім

Деректі зат есім

Дерексіз зат есім

Негізгі зат есім

Туынды зат есім

Дара зат есім

Күрделі зат есім

А

Ә

Б

В

Г

Ғ

Д

Е

1

Достық

2

әке

3

Қостанай

4

домбыра

5

шешен

6

өнер

7

Мұхтар Әуезов

8

жаңбыр

9

жігіттер

10

халық

11

Асқар

12

жүрек

13

Кемпірқосақ

14

әке-шеше

15

Мәдениет үйі

Сан есім.

10-тапсырма. Төмендегі көркем әдебиеттен алынған мысалдардан сан есімдерді тауып, олар сан есімнің қай түріне жататындығын анықтаңдар.

1. Жетпіс сегіз бен жиырма төртті қосайық. Жетпіс сегізге әуелі жиырманы қосамыз, тоқсан сегіз болады. Содан кейін тоқсан сегізге төртті қосамыз, бар-лығы жүз екі болады.

2. Екінші, үшінші, қабаттарда тағы да сондай өзгеше әсем ойылған төсектер бар.

3. Солардың ішінде екі жақсылары он алтыншы, он жетінші нөмірлер екен.

4. Атадан алтау, анадан төрттеу, жалғыздық көрер жерім жоқ. Біреуінің күні жоқ, біреуінсіз ғылым сол үшеуінің жөнін білмек. (Абай).

5. Бір түн отырып ел адамдарын төрттен, бестен жиып алып, бір түрлі іс тапсырған. (М.Әуезов)

6. Олар екі-үштен қолтықтасып, үйдің ішін шыр көбелек айналып жүр. (Б.Майлин)

7. Алты совхозға келетін тракторлардың ғана саны үш жүздей.

8. Сол жолды біз жеті сағаттай жүріппіз. (Мұқанов).

9. Сәтемір жетілерде атасынан жетім қалған. (Ы.Алтынсарин).

10. Судың үштен бірі қалғанда, көл жұтардың ұрты ғана суға толады. (Қазақ ертегі).

Есімдік.

11-тапсырма. Есімдіктерді мағынасына қарай топтап жаз.

Мен, сонау, өзің, өзіңіз, өзі, қай, бәрі, барлық, қайсы, осынау, сен, әне, қалай, бұл, міне, неше, қайда, қанша, анау, сол, ол, өздері, әр, әлде, біреу, кейбіреу, әрқашан, бірнеше, әлдене, ешкім, күллі, ешқайда, қайсыбір, әрне, ешқайсы, ешбір, дәнеңе, бүкіл, дәнеме, өзім, біз, түгел.

12-тапсырма. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңдар.

1.У меня нет свободного времени. 2.Какой твой номер телефона? 3.Вот эта книга стоит стопятьдесят тенге. 4.Здесь есть заповедник. 5.У этого ребенка нет хорошего воспитания.6.Вы сами готовитесь к экзаменам. 7.Они сами вымоют пол. 8.Ты мне что-то сказала? 9.С тех пор прошло несколько време-ни. 10.Каждый ученик должен знать свои обязанности. 11.С ним я пойду и в огонь и в воду. 12. Я живу на той улице.

Үстеу.

13-тапсырма. Көркем әдебиеттерден алынған мысалдардан үстеулерді тауып, үстеудің қай түріне жататынын ажыратыңдар.

1. Ерте ояндым, жете алмадым.. (Абай)

2. Әлібек амалсыздан тоқтады. (Ғ.Мұстафин)

3. Оның еміс-еміс білетіндері - қызыл балықтар ғана. (Ғ.Сланов).

4. Әубәкір оны жүр-жүрлеп сүйрей бастады. (Ғ.Мұстафин)

5. Сен бүгін сонда барып қон да, ертең осында қайтып кел. (С.Мұқанов)

6. Амантай алда, Асқар кейінірек келе жатыр.(С.Мұқанов)

7.Мынау тіпті ұнамсыз екен. (Ғ.Мұстафин).

8.Сенің басыңа күн туып қалғанын біз бірден-ақ сездік. (Ғ.Сланов)

9. Ботағөз көрпесін кеудесіне шейін ғана жамылып, беті ашық, шалқасынан ұйықтап жатыр екен. (С.Мұқанов).

10. Бұрышта шоқшиып жүресінен отырған бір адам көзіне елестей кетті. (С.Мұқанов).

14-тапсырма Еті стік.

Мысалдар

Негізгі

етістік

Туынды етістік

Дара етістік

Күрделі етістік

Болымд е тістік

Болымсыз етістік

А

Ә

Б

В

Г

Ғ

1

Жазды

2

Бара жатыр

3

Жаза бастады

4

Ойлап отыр

5

Келмеді

6

Көрген емес

7

Отыр

8

Жүгіріп жүр

9

өртеген жоқ

70

Айта салды

11

Тоқтайтынсың

12

Хабарласып тұрды

13

Уәде береді

14

Қағу

15

Сұрай жаздады

Шылау сөздер.

15-тапсырма. Сөйлемдердегі көп нүктенің орнына жақша ішіндегі шылау сөздердің аудармасын жаз.

1.Ол бүгін аңшы туралы ... (или) табиғат туралы мәтін оқыды. 2.Күй табақта Құрманғазы ...(и) Тәтімбеттің күйлері жазылған. 3.Оқығанымның бәрін түсі-немін, ...(но) айта алмаймын. 4.Қазақ тілін бұрын оқыған жоқпын, ...(потому что) Ресейде тұрғанмын. 5.Өткен сабақта болған жоқпын, ...(поэтому) тап-

сырманы орындай алмадым. 6. ... (если) айтқаның дұрыс болса, ешқашан қателеспейміз. 7.Сен қазақтың белгілі әншілерін білесің (ли)?

16-тапсырма

Мысалдар

Септеулік шылау

Жалғаулық шылау

Демеулік шылау

А

Ә

Б

1

Ма, ме

2

Бірақ

3

Мен, бен, пен

4

Және, әрі

5

-ақ, -ау

6

Біресе, кейде, бірде

7

Үшін, тәрізді

8

Туралы, сынды

9

Соң, кейін, бері,

10

Па,пе

11

Дейін, шейін, қарай

12

Себебі, сол үшін

13

Ғой, қой

14

Қатар, қабат

15

Не, немесе

17-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті септеуліктерді қойып, жатты-

ғуды көшіріп жаз. Сөйлемдерді аудар.

1.Іле өзені Қапшағайдан ... Балқаш көліне құяды. 2.Әміре Қашаубаев Париж-дегі концерттен ... Еуропағабелгілі болды.. 3.Мақал-мәтелдердің мазмұны ... мұғалім әңгімелеп берді. 4.Бұл жерде ескерткіш ашылғанға ... еш нәрсе бол-ған жоқ. 5.Құрманғазы өзінің күйлерін не ... шығарған? 6.Шешендік сөздер-ді оқығаннан ... әдебиетке қызығып жүрмін. 7.Үш ай қыстан ... көктем келеді.

8.Отан ... отқа түс, күймейсін.

Төл сөз.

18-тапсырма. Төл сөз бен автор сөзінің ара жігін ажыратып, тиісті тыныс белгісін қойыңыз, оның себебін түсіндіріңдер.

1. Әбдірахман кенет айда деді. 2.Егеубай шомның басына түсіп күрегін таяна тұрып сұрай бастады. Е, жиналыстан келдім дейсің бе Не жаңалық бар (Б.Майлин). 3.Түс ауа берген кезінде Жамалдың Сәтеке Сәтеке жүр-жүр деген даусы естілді. Қолын бұлғап жүгіріп келеді өзі Қозы, қозы, алдыңғы екі аяғы көрінді. (Ғ.Мұстафин). 4.Тыңда деді әйел. Сен не істесең де адамғана-

сың. Ал енді мен - ана! 5.Егер мені сата қалса, қанша беріп алар едің деген сұрауына, беті бұлқ етпестен Жиырма бес әскер берер едім деген ғой.(Ғ.Мұс-

тафин). 6. Абай Айтыңыз, әке деп, Құнанбайдың жүзіне тура қарады да, то-

сып қалды.

Құрмалас сөйлем.

19-тапсырма. Салалас құрмалас сөйлемдердің түрін ажырат

1. Ана әлдебіреу келер деп күтті, бірақ ешкім келмеді. 2.Жүріп келе жатқанда сөйлеу қиын ғой, сондықтан бұлар үнемдей келеді 3.Асан аттарды іздеп кетті де, Үсен жарты жолдан үйге қайтты. 4. Ән басылды, сонда да домбыра сазы тоқталған жоқ. 5.Дүкендерде я ет жоқ, я май жоқ, ал базарда бәрі бар. 6.Теле-дидардан соңғы хабарды біресе орыс тілінде, біресе қазақ тілінде береді. 7.Махамбеттің қайда тәрбие алып, оқығаны туралы дерек жоқ, дегенмен ар-хив деректеріне қарағанда ол мұсылманша да, орысша да жақсы білген

20- тапсырма. Сөйлемдерден қарсылықты сабақтас құрмалас сөйлемдерді теріп жаз.

1. Көп жыл өмір сүрсем де, аз секілді білгенім. 2.Төле би ХVІІ - ХVІІІ ғасыр-ларда өмір сүріп, Тәуке ханның тұсында «Жеті жарғы» заң жобасын жазады.

3. Адамдар көп жиналса да, жиналыс бастала қоймайды. 4.Күз түскендіктен, ағаштың жапырақтары сарғая бастады. 5.Жаңа келген адам болған соң, Есен өз білгенін айтып берді. 6.Көктем келіп, қар еріп, күнжылынжы. 7.Әркім әртүрлі айтқаниен, барлығының ойы бір жерден шықты.

21-тапсырма. Салалас құрмалас сөйлемнің қай түрі екенін айтыңдар.

1.Жастардың қолы жұмыста, аузы әнде. 2.Күн батты, тауды қара көлеңке бас-ты. 3.Күн сайын бір жаңалық болады, алайда бұл жаңалық бұрынғыдай әсер етпейді. 4. Мұнда терек пен қайың егілуге тиіс еді, бірақ олар болмады.

5. Халықтың концертке көп келгені сонша,клубка сыймады. 6.Ол аудан орта-

лығына жетуге асықты, өйткені әскерден оның інісі келуі керек еді. 7.Мұға-лім бізбен одан әрі сөйлескен жоқ, себебі класста бар болғаны бес оқушы қалған едік. 8.Мектепте тура үйге келесің бе, әлде жолдан әпкеңнің үйіне соғасың ба? 9.Сәуле селкете түсті, бірақ қорыққанын білдірмеді.

22-тапсырма. Сабақтас құрмалас сөйлемдердің түрлерін ажыратыңдар.

1.Қасымда жақын жолдасым болмағанда, мен үлкен қалада адасып кетер едім. 2. Ауылдан ағам машинамен келмегенде, біз Медеуге бара алмайтын едік. 3.Капитатан есіктектен қіріп келгенде,солдаттар орында-

рынан ұшып тұрды. 7. Мектепті үздік бітіру үшін, барлық сабақтардан бестік баға алу керек. 8. Күндіз көп жүргендіктен, атам кешке қарай шаршап қалды.

9.Үйдің есігі ашылып, мен шешесін жаңа көргендей, Алтын құшақтап алып жіберетін емес.

23-тапсырма. Жай сөйлемдерді құрмалас сөйлемдерге айналдырып жазың-

дар.

1.Жастар көңілді әзілдесіп, күлісіп, өлең айтып отыр. Ақылбай, Мағаш және Дәрмен артта сөйлесіп отыр. 2. Сағила - ұзын бойлы, қыр мұрынды сұлу қыз. Дәурен - әрі ақылды,әрі тәртіпті оқушы. 3. Әлтай сабақтан келді. Пальтосын,

бас киімін шешті, киім ілгішке ілді, аяқ киімін шешті. 4. Біздің ауылда мал-

шылардың балалары үшін бір бастауыш мектеп, бір орта мектеп және екі балабақша ашылды. Балабақшада қазақ, орыс, ұйғыр және неміс балалары тәрбиеленеді.