Рабочая программа по народному педагогику Улусчу ужурлар (6класс)

Тайылбыр бижик

Ужур билир кижи дээрге ада-иезинин адын довуракка бораштырбас кижилер, чонунун толептиг оолдары болгаш кыстары болур.

М.Б. Келин-Лопсан

6 класстын оореникчилеринге тургускан программаны Тыва республиканын алдарлыг башкызы Г.Д. Сундуйнун «лусчу ужурлар» (2005) болгаш тоогу эртемнеринин доктору, эртемден-этнограф М.Б.Келин-Лопсанын «Тыва чонун бурунгу ужурлары» (1994) деп номнарындан ундезилеп тургускан. «Улусчу ужурлар» деп программа Россия Федерациязынын ооредилгеге хаммарышкан федералдыг куруне стандартынын кижизидилге талазы-биле угланыышкынынын болгаш этнокультурлуг кезээнин боттандырылгазы болуп турур.

Бистин огбелеривис чаш кижилерни ужур сагыыр толептиг кижилер кылдыр кижизидип чораан. Ужурну сагып чоруур кижи мозулуг болгаш культурлуг кижи. Кижинин чараш чаны, сагыш-сеткил культуразы, шажын-чудулгези, сагыыр чанчылдары, эрттирер езулалдары, идик-хепти аянныг кылдыр кедери, улуг кижилерни хундулээри, ак сеткилдиг болуру, ажыл-ишке хандыкшыыры, торээн чуртунун езулуг хамаатызы болуру ужурнун ыдыктыг негелделерин сагыыры-биле холбашкан. Чоннун ыдыктыг ужурларын сагып оскен уруг бугу назынында ак сеткилдиг, дузааргак, ажылгыр, эскериичел, хундулээчел кижи болур. Ужур билбес кижи дээрге базым бурузунде частырыглар кылыр, ажыл кылырындан чалгаараар, оорланыр, кем-херек уулгедир, арагага хандыкшыыр, ыядыр арны чок амытан болур.

Улусчу ужурларны тускай курс (ооредилге эртеми) кылдыр ооредири дээрге-ле национал чанчылдарны ханылыдыр коору ол.

Кижи педагогиктиг культуранын хереглекчизи, эдилекчизи, тургузукчузу, кадагалакчызы, нептередикчизи.

Проблемазы: ог-буле, торгул-торел харылзаалары, ундезин ажыл-агый, торээн чер чурт дугайында айтырыглар, этикет, бойдус ужурлары, кижинин тура соруу, сагыш-сеткили, оске чоннарнын культуразы.

6 класска сумелеп турар «Улусчу ужурлар» деп программанын сорулгалары мындыг:

1. Оореникчилернин мозу-будужун тыва улустун улусчу ужурларынга, чанчылдарынга, толептиг кижилернин дугуржулгазынга, амыдыралда бар бугу-ле чараш чуулдерге даянып тургаш хевирлээр.

2. Башкыларнын, ада-иелернин, оореникчилернин дузазы-биле улусчу педагогикага хамаарышкан материалдарны чыыр, шинчилээр, сайгарар, шенелде ажылдарын чорудар, амыдыралга ажыглаар.

Бо программа тыва болгаш оске -даа Топ Азия улузунун 12(60) чыл эргилделиг календарынга болгаш улусчу педагогиканын мозу-будуш талазы-биле эрте кижизидилге принцивинге даянган. Азы оскээр чугаалаарга, уруглар кижизидилгези иезинин иштинден тыптып келген уезинден он харга чедир оонге, ада-иенин холунга, улуг-улустун хайгааралынга эртер дээрзин барымдаага ап турар. «Кижи болурундан чажындан, аът болуру кулунундан» деп улегер домак улусчу кижизидилге принцивинин дугайында чугаалап тургаш, анаа бадыткал кылдыр дараазында чижектерни киирген:

- «ийи айлыг уруг иезин таныыр, алды айлыг уруг адазын таныыр»: бодунун эн чоок кижилерин оске кижилерден ылгап билири;

- 3 харлыг уруг боду хуу ончулуг, ону дээш сагыш човаар, хайгаараар хурээлелдиг; бодугнун чугле кады торээн эвес, а хан торээннерин билир, оларны хундулээр;

- 5-6 харлыг уруг анай-хураган бажы дозар, бичии дунмаларын алыр, огнун уурмек ажылын кылыр;

- 9-10 харлыг уруг анай-хураган кадарар, хонээр дээш оон-даа ынай.

60 чыл эргилделиг улусчу календарьнын хоойлузу-биле кижи амытаны Октаргай 12 чыл болгаш-ла мозу-шынар болгаш куш-шыдал деннелинин аайы-биле шылгап турар: «Октарганын кара согуну 12 харлыында кижинин дискээнин караандан, 24 хининден, 36-зында озунден, 48-тиинде чурээнден, 60 харлыында бажынын мээзинден эртер». Ынчангаш улуг кижилер чаш кижини иезинин хырын иштинге боттанган уезинден эгелеп 12 харга чедир кижизидип, оларны «бут кырынга тургузуп», «донмек болуп», дискектерин «каракталдырып» келгеннер.

II. Ниити характеристиказы

«Улусчу ужурлар» деп программа 1-6, 1-4 деп ийи вариантылыг. «Эрнин эрези», «Кыстын будужу» деп кичээлдер оолдарга болгаш уругларга ангы эртер. Улусчу педагогика амгы школанын ооредилге-кижизидилгелиг ажылын кол ундезинин тургузуп, ниити ооредилге системазында чаа угланыышкын, тускай эртем болуп турар. Чоннун чаагай чанчылдары, сагылга-ёзулалдары, ужурлары улусчу педагогиканын кол озээн тургузуп турар. Улусчу педагогиканын идеялары, байлак дуржулгазы болгаш аргалары чугле школада, башкылаашкында ажыглаттынып турар эвес, а ог-буле кижизидилгезинде, ада-иелер ортузунда тарап нептерээн.

Улусчу педагогика дээрге ог-буленин, торел болук улустун болгаш чоннун уруглар кижизидилгезинин дуржулгазы, а этнопедагогика ону шинчилээр эртем. Оон кол сорулгазы-улусчу педагогиканын ужур-утказын, аргаларын шинчилээри, оон дешпилгелин аргаларын, ооредилге-кижизидилге ажылынга ттарыштыр ажыглаары.

Аняк салгалга торээн чоннунун депшилгелиг дужулгазын дамчыдары, ону шингээтирери кандыг-даа куруненин ыдыктыг хулээлгези. Кандыг-даа чон тускай психологиялыг, бодунун амыдыралынга дуушкен ажыл-агыйлыг, ужурларлыг, ёзулалдарлыг. Тыва чон боду уруглар кижизидер арга-хоргалыг, улегер-чижектерлиг, педагогиктиг культураларлыг.

«Улусчу ужурлар» - амыдырал эртеми-дир. Ол ал бодувус, ог-булевис, аал-коданывыс, торгул-торелдеривис, чер-чуртувус, ажыл-агыйывыс, культуравыс, а кол-ла чуул, мозу-шынарывыс дугайында эртемивис-дир. Амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлеп, буянныг ажыл-ишти хевирлеп ооредир ужурлуг бис.

Этнопедагогика чаа эртем адырынын ундезилекчизи, Чуваш республиканын Улус ооредилгезини алдарлыг башкызы, академик Г.В.Волковтун онзагайлап тускайлап турар кол чуулдерин ук программа озек кылдыр албышаан, чогаадыкчы ёзу-биле ажыглаарын башкыларга сумелеп турар, оон кызрган допчулалы мындыг:

III. «Улусчу ужурлар» кичээлдин туружу.

6-гы класстын оореникчилеринге «Улусчу ужурлар» деп кружок неделяда 1 шак болур (45 минута дургузунда уламчылаар).

IV. Кичээлинге программаны билип алаганынын планнатынган тунелдери (УУД)

6-гы класстын оореникчилеринин «Улусчу ужурлар» деп кичээлге программаны билип алаганынын туннелдери (УУД)

Мозу-шынарында аажы-чанында (личностуг) хереглеттинген турар билиглери:

- Торээн дылывыс харылзажырынын база мээ-медериливистиншынарын коргузеринин кол чепсээ;

- Сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге дылдын бай-байлаан, уран-чечен аргаларын чоптуг ажыглап билири;

- торээн дылын сайзырадырынга. Ону камгалап арттырарынга оореникчинин бот киржилгези;

- Аас чугаа дылдын уран-чечен аргаларын эстетиктиг талазынче угландырары.

а) 6-гы класстын оореникчилеринин (личностуг) хевирлеттинген турар ужурлуг мозу-шынарлары:

- долгандыр турар бойдуска хумагалыг, камныг, ынак болуру;

- ёзу-чурумга чагырткан, ужур-дурумну сагып билир кижизиг мозу-шынарлыг бооп хевирлеттинген турар.

Оореникчилерге хереглеттинген турары:

- ооренип турар эртемнин тема, болук аайы-биле кол сорулгаларын, утказын угаап билири;

- башкынын удуртулгазы-биле бердинген даалгаларны кууседип ооренири;

- бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш бодунун, эштеринин ажылын унелеп билиринге ооренири;

- бодунун кылыр ужурлуг ажылын планнап билири: сагып алган сорулгаларын ёзугаар ажылын кылып билири.

Оореникчилерге хевирлеттинери:

- башкы-биле демниг ажылдажыышкын уезинде чаа теманы ооренип шингээдип алырда чаа-чаа сорулгаларны салып билири;

- кылып турар ажылдарын ажыл уезинде болгаш ажыл соонда шын азы шын эвес кылып турарын боду сайгарып шинчилеп билири;

- ажыл уезинде бодунун ажылын планнап билири.

Б) 6-гы класстын оореникчилеринин эртемге сонуургалын ханыладыры-биле чоруттунган ажылдарынын туннелинде (позновательный)

Оореникчилерге хереглеттинген турары:

- ооредилге даалгаларын кууседип турар уеде херек ужурлуг медээлерни немелде номнар, статьялар болгаш энциклопедиялардан тып билири;

- бодунун назы-харынга дууштур янзы-буру словарьларга, справочниктерге даянып билири;

- янзы-буру схемаларны, модельдерни, символ демдектерни ажыглап билири;

- белен таблицаларны, схемаларны, созуглелдерни немээри.

Оореникчилерге хереглеттинери:

- библиотека болгаш интернет дузазы-биле херек билиглерни тып, ажыглап билири;

- аас болгаш бижимел чугааны шын болгаш медерелдии-биле тургузуп билири;

- болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып дамчыдып билири;

- алган медээлерни сайгарып, критикалап билири.

в) 6-гы класстын оореникчилеринин бот-боттарынын аразында харылзажырында хамаарыштыр хевирлеттинген турар билиглерни (коммуникативтиг):

- болукке ажылдап ооренири, бодунун бодалындан ангыда эжинин узел -бодалын база дыннап, унелеп билири;

- туннел ундурерде бодунун бодалын тайылбырлап билири болгаш эш-оорунун узел-бодалы-биле женнештирип билири;

- болук ажыл уезинде чогуур ажылдарны салып билири.

V. Тематиктиг планнаашкын

№

Темазы

Шагы

1

5-ки класска ооренген темаларын катаптаары

1

2

Кижи угааны, кижи чаяны

2

3

Мага-бот дадыктырарынын аргалары, Банялаары

2

4

Кижинин октаргайы

1

5

Сагыш культуразы

6

7