«Қазақ музыка аспаптарының шығу тарихы» атты ғылыми жобасына

Мазмұны:

Аннотация......................................................................................................... 1

Кіріспе ..............................................................................................................2-4

1. Қазақ халықының ұлттық музыкалық аспаптарының жіктелу ерекшелігі.............................................................................................. 5-9

2. Ұлттық музыкалық аспаптардың шығу тегі және халықтық әдеби тарихымен сабақтастығы.................................................................10-16

3. Домбыра мен қылқобыздың шығу тегі мен мазмұндық- формалық сипаттары.............................................................................................17-20

4. Қорытынды........................................................................................21-22

5. Пайдаланылған ғылыми әдебиеттер тізімі.........................................23

Қосымша

Кіріспе:

Қазақ халқының өміріндегі өзгерістер небір тарихи оқиғалармен өнері арқылы байланысып жатады. Өнер мен мәдениет әрқашан ұлт тарихымен тығыз байланысты. Қоғамдық өмірде болған әртүрлі оқиғалар мен өзгерістердің ішкі сырлары күмбірлі күйлермен әуелетте шырқалған әндерден өз көріністерін тауып отырған.

Сол себепті халықтың музыка мен музыкалық аспаптарының пайда болуы мен даму жолдарын, өзіндік ішкі ерекшеліктерін зерттеу қазіргі мәдениет саласындағы абыройлы да ардақты істердің бірі болып саналады.

Сондықтан да ғылыми жұмысымыздың негізгі мақсаты- музыка өнерінің халықтығы мен ұлттық ерекшеліктері, халық шығармашылығының көркемдік жағынан баюын ашып, зерттеу болып табылады. Аталған мақсаттарға жету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойылады:

• Қазақ халқының ұлттық музыкалық аспаптарынын жіті зерделеніп, жүйеге түсірілуі.

• ұлттық музыкалық аспаптардың шығу тегін қазақ ұлтының тарихымен байланыстыра отырып зерттеу.

• ұлттық музыкалық аспаптарда этнографиялық жазбалардан, түсірілген суреттерден т.б. үлгілерден қарай отырып, ұлттық акустикалық , көркемдік құндылықтарын аша түсу.

• ұлттық музыкалық аспаптарды зерттеушілердің пікірлерін пайдалана отырып, өзіндік өзгешеліктерін жүйелеп шығару.

• Басқа бірнеше ұлттардың музыкалық аспаптары мен қазақ халқының ұлттық музыкалық аспаптары ұқсас ерекшеліктері мен айырмашылықтарын салыстыра сипаттау.

Зерттеу жұмысының өзектілігі: мәдениет саласына жататын музыканың ішінде аспаптану ғылымы енді дамып келе жатыр. Бұл саладағы арнайы жұмыс Қазақстанда 1964 жылдан бастап қолға алынды. Ұзақ уақытқа дейінгі музыкалық аспаптың не бары төрт түрі ғана белгілі болып келді, ал халқымыздың музыкалық тұрмысында домбыра, қылқобыз, сыбызғы ғана пайдаланылатын. Ал, қазір музыкалық аспаптардың жиырма тоғыз түрі белгілі болып отыр. Қайта өңдеу, жетілдіру ансамбльдер мен оркестр құрамына енгізу сияқты әрекеттердің нәтижесінде халықтың музыкалық аспаптары жаңа техникалық мүмкіндіктерге ие болды.

Ағартушы ғалым Ш. Уәлиханов (1835-1865) шығармаларының толық жинағында қазақтардың, қырғыздар мен ұйғырлардың халық музыкасының жанрлық ерекшеліктері мен көне аспаптары жайында, халық ішінен шыққан дарынды орындаушылар жөнінде бағалы мағлұматтар бар. Ш. Уәлиханов өткен ғасырдың ортасында-ақ көне аспаптардың халық тұрмысында қолданылмайтыны және соның салдарынан халықтың кейбір ән күйлерінің орындалмай жүргендігі жайында қынжыла жазған еді. Әдебиеттерде келтірілетін, фольклорда айтылатын жайларға сүйене отырып іздестіру жұмыстарын жүргізудің нәтижесінде қазақтың тағы тоғыз аспабы табылған. Бұлар- саз сырнай, үскірік, тастауық, бұғышақ, тұяқтас, дудыға, қоссырнай, ысқырауық және қоңырау. Домбыраның, сыбызғының, қылқобыздың, асатаяқтың, қамыс сырнайдың көптеген басқа түрлері бар екені анықталған. Халық мәдениеті мен өркениетінде ұлттық ұғымдар, ұлттық өнер туындыларының орны ерекше екендігі айтпаса да түсінікті. Сондықтан да музыкалық аспаптарды зерттеу мәдениеттану ғылымының өзекті мәселесі деп білеміз.

Қойылған мақсатқа жетуде қолданылатын әдістер: салыстыру, тәжірибеден өткізе жүйелеу, музыкалық, көркем ғылыми тұжырымдар жасау, нақтылау, өлшемге келтіру, жинақтау, т.б. көптеген әдіс-тәсілдер пайдалынылды.

Ғылыми және тәжірибелік қорытынды:

Қазақ халқының ұлттық аспаптары аталып, ішкі, сыртқы ерекшеліктері жіктелініп көрсетілді. Ғылыми зерттеу әдебиеттері пайдаланылды. Ұлттық құндылықтары сараланып, талданып, қорытындыланды.

Ғылыми жұмыстың негізгі шешімі: халқымыздың ұлттық мәдени, жоғары құндылығы болып есептелетін ұлттық музыкалық аспаптары ғылыми деңгейінде зерттелінді. Ғылыми жұмыстың ұлт мәдениетіне аз да болса жүйелі, тиянақты зерттеу ретінде пайдаға асары күмән тудырмайды.

1 Қазақ халқының ұлттық музыкалық аспаптарының жіктелу ерекшеліктері.

Түркі тілдес халықтардың қазіргі музыкалық аспаптарын тереңірек зерттеп білу үшін, қолдағы бар деректерге сүйене отырып, көне музыка аспаптарының үлгілерін мүмкіндігінше дәлірек етіп қайта жасап шығу жұмысы тұрды.

Тіл білімі сияқты музыкада да екі түрлі қозғаушы күш болатыны байқалады, олардың бірін негізгі қозғаушы күші десек, екіншісі жанама, яғни өзге халықтарда алынатын, өзге жұрттан келіп қосылатын қозғаушы күш дер едік.

Белгілі этнограф ғалым С.Е. Малов V- XV ғасырларға жататын ежелгі түркі жазу-сызуларын көп уақыт бойы зерттегенннен кейін: «... Осы ескерткіштердің бәрі немесе осы ескерткіштердің бәрінің айтары түркі тілдес халықтары үшін ортақ арқау болып табылады....» деген еді.[1.3]

Қазақтың музыкалық аспаптары Батыс Сібірді мекендейтін түркі тілдес халықтарының, сондай- ақ қалмақтар мен монғолдардың музыкалық аспаптарына көп ұқсастықтары бар. Қырғыздың халық музыкасын зерттеуші В.Виноградов былай дейді: « Музыка аспаптарының өзара байланыстылығы тайға таңба басқандай болып, ап-айқын көрінетін белгілері Солтүстікке, Орталық Қазақстан мен Оңтүстік Сібірге, Алтайға жетелейді».[2.71] Одан әрі былай делінген: «... қырғыз музыкасы да, қазақ музыкасы да бір кез бейне бір тамырдан өсіп шығып, бөлек-бөлек бүр жарған қос өркен іспетті».[2.73] Аспаптар өздерінің аталуына, құрылысына, пішін түріне, ою өрнегіне, шығатын үніне орай белгілі бір ұлтқа тән болған, сол ұлттың өнерін паш еткен.

Бізге белгілі біртектес аспаптар өзара ұқсас болғанымен , олардың жасалуында бірқатар айырмашылықтар бар. Сібір халықтары : алтайлықтар, хакастар, тувалықтар, тофылар, шорцылар өз музыкалық аспаптарының бұрынғы құрылысын өзгертпей, сол күйі сақтаған. Әр түрлі халықтардың бір тектес аспаптарын зерттегенде оның эволюциялық дамуының кейбір жақтарын аңғаруға болады.

Үрлеп және ұрып ойналатын аспаптар ерте заманда адамдардың бір-біріне дыбыс беруі үшін немесе аң мен құстың даусын салу үшін пайдалынылғаны ешқандай дау туғызбаса керек. Мұндай аспаптарды біздің арғы аталарымыз жорыққа шыққандарында, аң аулағанда өздерімен бірге ала жүрген, сондай-ақ діни салт жораларда, бекзадалардың сауық сайранында пайдаланған. Әсіресе, дабыл қағуға өте қажет болғандықтан көне аспаптардың үрлеп тартылатын және мембраналық ұрып ойланатын түрлері өте көп болған, өйткені, бұлардың даусы қатты шығады. Ал, кейін келе сирек қолданылатын болғандықтан осы айтылған аспаптардың бір қатары ән мен жырды сүйемелдеу үшін пайдаланылған. Халықтың ән-күйінің дамуы аспапты жетілдірумен және орындау шеберлігін арттырумен қатарласа жүріп отырған. Әуелгі қарапайым әндер әдетте аспаптың техникалық мүмкіндігіне қарай, сондай-ақ, айтушының өнері мен шеберлігіне қарай түрлі нұсқада орындалып келген.

Музыканы, ән мен биді ансамбль сүйемелдеуі мен орындау түрлері кең дамыған халықтарда көне аспаптар жақсы сақталған.Ансамблдік аспаптарға жататындар: үрлеп тартылатын керней, сілку арқылы дыбыс шығаратын сафаиль, ұрып ойналатын нагора. Тунур, орба сияқты аспаптар Сібірді мекендейтін түркі тілдес халықтарда бақсылар арасында ғана сақталған. Ежелгі тайпалардың негізінен аңшылықпен айналысқаны белгілі. Олар аңға шыққанда пырға, амырғы, авырғы, эдиски, сымысха, хомыс және басқа аспаптарды пайдаланған. Бұл аспаптар алтайлықтарда, хакастар мен тувалықтарда күні бүгінге дейін сақталып отыр, өйткені оларда аңшылықпен айналысу кәсібі қазір де экономиканың маңызды саласы болып табылады.

Түркі тайпалар арасында үрлеп және ұрып ойналатын аспаптармен бірге ішекті, тілді және сілку арқылы дыбыс шығаратын аспаптар да қолданылған. Кейбір мәліметтерге қарап бұлардың қай топқа жататынын анықтауға болады. Көне аспаптардың көптеген аттары VII -XII ғасырлардағы ежелгі түркі жазу -сызулары ескерткіштерінде кездеседі. Мысалы, Әбу Насыр әл- Фараби «Қалай бақытты болу жайындағы ғылым» деп аталатын этика дидактикалық поэмасында былай делінген: (Күн күркіреді бұл барабан даусы)[3.34] немесе Сутренің «Алтынша жылтырауында» ежелгі ұйғыр тілінде: ілім барабаны немесе «ілім трубасын үрлеп» деп келеді. «Қарауыл барабанын», «ілім барабаны», «ілім трубасы» деген аттарына қарап- ақ бұл аспаптардың қандай мақсатта қолданылғанын аңғаруға болады.[3.35] Мұндай сөздер басқа да көптеген жазу- сызу ескерткіштерінен кездеседі. Соларға қарап, сыбызғы, сырнай, қарнай, керней, бырғу, абырға, чан, чанг, лютня, қобыз, дабыл сияқты музыкалық аспаптар түркі тілді тайпаларында болғанын аңғару қиын емес. Аспаптардың кейбір атаулары ортақ: қубыз, комуз, комус, хомус, хомыс, кобыз. Бұл мысалдардан айқын көретініміз, аталған аспаптардың түрлерімен ғана емес, сондай- ақ үні жағынан да бір бірінен өзгеше болып келетін аспаптардың о бастағы атаулары бірдей болған. Ұрып ойланатын аспаптар ішінен ежелгі жазу- сызу ескерткіштерінде бәрінен де барабан мен бубен тәрізді аспаптар жиі аталады.

Ежелгі ұйғыр жазу-сызу ескерткіштерінде арфа аспабы кеңінен аталынған.[3.38]

Шертіп ойланатын аспаптың бірі арфаның алғашқы түрі садаққа ұқсас болып келген. Варган (шанқобыз) тектес сым тілшелі аспап , флейта тектес үрлеп тартылатын аспап, қобыз тектес қияқпен ойланатын аспап, барабан, бубен тектес ұрып ойналатын аспап т.б. бұрын барлық халықтарда болған, оларда қазір де бар.

XI ғасырдағы араб мәдениетінің мұрасы «Диуани лұғат ат- түрік» ежелгі түріктер пайдаланған музыкалық аспаптардың сегіз түрі аталады. Олар қобыз, чаң «соңғы екеуі лютня тектес шертіп ойналатын аспаптарға жатады»

Үрлеп тартылатын аспаптар борғуі; ұрып ойналатын аспаптар кұшпұк немесе момпұк, мовіл.[4.202]

Осы аспаптар атауларының ішінен қазақ лексикасында қобыз, шың, сыбызғы, дабыл ғана сақталған.

Бұлғар-қыпшақ ақыны Ғалидың «Жүсіп пен Зылиха» поэмасында үрлеп тартылатын көне аспаптар бырғу, карнай наккар және ұрып ойналатын тайбл жайында айтылады. Бұл дерекке қарағанда, Қазақ хандығында музыкалық аспаптардың түрлері көп болған, олар: үрлеп тартылатын - карнай, курай, наккар, сырнай: шертіп ойналатын - етиген, тунбур, домбыра, саз; қияқпен ойналатын - кобас, сым тілшелі аспаптар- кубыз, ұрып ойналатыны- тайбл, бубен.

Түрік сөзідігінде «сыбызғы, сыбызғышы» деген сөздер бар. Ежелгі түрік мәдениетінің ескеткіштері XIII ғ аяғы мен XIV ғ басында жарық көрген «Кодекс Куманикуста» музыка аспаптарының таф (тамбурин), суруна (сырнай), накара (тимпан, бубен), бурғу (труба) бургуча (кішкентай труба) сияқты атауларын кездестіреміз.

Әлбетте V-XIII жазу-сызу ескерткіштерінде ежелгі түркі музыкалық аспаптарының мән- жайын бізге толық ашып бере алмайды. Ежелгі түркі тайпаларында мұнан да басқа аспаптар болғанын тап басып айту қиын, дегенмен, осы мәліметтердің өзінен- ақ байқауға болады.

Көптеген халықтарда жекелеген кейбір аспаптардың кең тарағаны байқалады. Мысалы, өзбектердің, әзербайжандардың, ұйғырлардың музыкалық аспаптары, парсы және араб аспаптарымен, тувалықтардікі монғол аспаптарымен біршама ұқсас келеді. Өзбек пен ұйғырлардың аспаптарының аталуы да, жасалуы да араб, иран аспаптарына ұқсайды. Нақ осындай, тува аспабы лимби,бушкуур, бурээ, чанзы, кенгирге, шан монгол аспаптарынан аумайды.Сөйтсе де, сырттан келген аспаптаржергілікті халықтың бұрынғы өз аспаптарынан ығыстырмақ емес. Мысалы: Өзбекстанда бақташылардың үрлеп тартатын қошнай(қазақтың сазсырнайына ұқсас жіңішке екі түтікті біріктіре жасалған), қазақтың сыбызғысына ұқсас чупон най немесе гажир най қамыс сырнайына ұқсас сибизик, коуз, чангкобуз, домбыра сияқты аспаптар күні бүгінге дейін қолданылып жүр, рас, бұлар өзбектердің басқа аспаптарына қарағанда онша жетілдірілмеген. Осы аспаптар жайында өнертану ғылымының докторы Ф. Кароматов былай деп жазды: «Олар нағұрлым жетілдірілген бүгінгі музыкалық аспаптардың алғашқы үлгілері болып отырып, шалғайдағы жазық далалар мен биік таулардың баурайындағы жайылымдарда өзбек еңбеккерлерінің өмірінде маңызды роль атқарады.» [5.4] Бұл аспаптар түркі тілді халықтарға сонау бағзы заманда- ақ белгілі болған. Қарақалпақтарда, қырғыздарда, хакастарда, алтайлықтарда, якуттарда, татарларда, башқұрттарда, кейбір көне аспаптар әлі күнге ұмыт қалып келеді, бұл мәселе біздің музыкатану ілімімізде жеткілікті дәрежеде зерттелмей отыр.

2. Ұлттық музыкалық аспаптардың шығу тегі және халықтық әдеби тарихымен сабақтастығы.

Белгілі композитор, академик, А. Қ. Жұбанов : «Халық аспаптарының ішектерінде ғасырлар бойғы даналық тұнып тұр», -деген еді.

Қазақтың көптеген музыкалық аспабы халық поэзиясында аталатын тектен -тек емес. Батырлар жырында үрлеп ойналатын және ұрып ойналатын аспаптардың көлемі үлкен, даусы зор. Оның жер күңіренткен күшті даусымен жауынгерлер өз жауларының үрейін ұшыруды көздеген. Мысалы: «Қамбар батыр» дастанында (XVI ғасыр) былай делінеді:

Тоғыз санды торғауыт

Он сандайын оймауыт

Барабан соғып, шын қағып....[6,8]

Дабыл қағу мақсатында мүйіз сырнай мен керней кеңінен қолданылған. Бұл жайында бұрынғы замандардағы батырлар жырында жиі айтылады. Мысалы: «Алпамыс батыр» (XVII ғасыр) дастанында мынадай жолдар бар.

«Керней- сырнай тарттырып

Даңғыра дабыл қақтырып,

Барып түсті Алпамыс,

Қаракөзайым үйіне»[6,7]

... Бір жолы Алпамыс батыр, жорықтан қайтып келе жатып, ойламаған жерде байқамай терең орға құлап түседі. Одан шықпақ болып тырмысса да шыға алмайды. Сонда Алпамыс өзінің бұл халін сүйгені Қаракөзге хабарлау үшін терең ордың түбінде отырып сырнай жасайды...

Сырнай халық поэзиясында жиі еске алынады. Семей облысының қазіргі Аягөз ауданында туған ақын Әріп Тәңірбергенов (1856-1924) былай деп толғайды:

Сыбызғы, сырнай қызығы әлі -ақ кетер ,

Білдірмей жүргенінде ажал жетер.

Халық тұрмысында, сонау бағзы заманннан бер, қоңырау, көлемі әр түрлі сақиналар және металл заттар қолданылған. Жауынгерлер жорыққа шығарда оларды өздерінің найзаларына тағады, сөйтіп, даңғыр- дұңғыр дауысты көбейтіп жауларын сескендірмек болады екен. Осындай көп жорық, шайқастарға қатысқан халық ақыны Ақтамберді Сарыұлы (1675-1768) дастанынан да музыкалық аспаптар атын кездестіреміз.

Қазақ бақсылары да өздері ем жасаған кездерінде жынын алдырғандай болып ақыра- бақыра отырып, қоңыраулар мен сақина шығыршықтарда қоса даңғырлатып- күңгірлететін болған. Оларды көбінесе музыкалық аспаптар даңғырағы, асатаяқ пен қылқобызға тағып алады екен, домбырағы сирек таққан, сондай- ақ бақсы салт бойынша қолына ұстап жүретін бұйымдары мен үстіне киетін киімдеріне де қоңыраушалар тағып алатын болған.

Жоғарыда айтылған аспаптардан басқа, «Ер Тарғын» жырында ұрып ойналатын тағы бір көне металл аспап - шың, жайында сөз болады. Дастанда ол туралы былай делінген.

«Тоғыз санды торғауыт,

он сандайын оймауыт

Барбан соғып, шың қағып,

Алдын әскер жүргізіп»[6,189 ]

Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде Қазақ ССР Ғылым академиясы, Тіл білімі институтының ғылыми қызметкері Б. Бафин: «шың» тегінде, ежелгі түркі тайпаларында болған музыкалық аспап «чанның» көне түрінің көп атауларының бірі болар,- деп түсіндіреді. В.В. Радловтың сөздігінде былай делінген : «Чын (чан) деген сөзбен түркі тілді халықтар металл аспаптан шығатын үнді айтқан».

Ертедегі халық әндерінде кейбір музыкалық аспаптар дәріптеліп, жырға қосылып отырған. Солардың бірінен шаңқобызды кездестіреміз:

Шаңқобызым шалайын шешен бе екен,

Ар жақтағы әпекем есен бе екен!

Ұрып ойналатын және үрлеп тартылатын аспаптарды аңшылар да пайдаланған. Әсіресі, ұрып ойналатын дауылпаз бен шыңдауыл көп тараған. Бұл жайында жиі ауызға алынады. Мысалы, Шәңгерей Бөкеевтің (1847-1920) өлеңінде дауылпазбен аңға шығу былайша жырланған.

Жастықта жігіт адам жігер болса,

Қалт болмас қалқасына еткен назы.

Құлаққа киген сырға естілсін,

Құс салып, кешке соққан дауылпазы.

Аңшылар аңдар мен құстарды алдап қолға түсіру үшін олардың дауысын айнытпай сала отырып, үрлеп тартылатын аспаптарды пайдаланған. Қолда бар деректерге қарағанда, маралды алдап шақыру үшін бұғышақ деген аспап кеңінен қолданылған. Осындай аңшылықты өз көзімен көрген, Алматы облысы, Кеген ауданының Шырғанақ селосында тұратын Бейсенбек Наурызбаев (1893 жылы туған) мынадай бір қызықты жайтты айтып берді. «Жас кезімде, - деді ол,- жол жүріп келе жатып, түнеп шығу үшін бір аңшының үйіне тоқтадым.

Біз түннің бір уағына дейін ұйықтамай, бір- біріміздің көңілімізді көтеріп неше түрлі әңгіме айттық, ән салдық. Одан кейін аңщы маған өз өнерін көрсетпек болды.Үрлеп тартатын аспаппен маралдарды шақыратынын айтты. аспап ұзындығы жағынан сыбызғыға ұқсасйды екен, сабында бір тесігі бар. Аңшы аспаптан маралдың даусына ұқсас үн шығара бастады. Сол- ақ екен, көп кешікпей бір марал көрінді.Аңшы ойнауын қойған еді, марал бір қауіптің барын сезгендей дереу жалт бұрылып кетіп қалды».

Әдетте, аңшылар бұл аспапты «бұғышақ», «бұғы шақырғыш» деп атаған, кейде «бұғы сыбызғысы» деген.

Тағы да үрлеп тартатын аспап сабыз туралы да айта кету керек. «Қазақ поэзиясың антологиясы»[7,155] түсіндірме сөздігінде оны орыстың жалейкасына ұқсас деген. Бұғышақ сияқты сабыз да әлі де болса зерттеуді қажет етеді.

«Жетігеннің жетеуі» деп аталатын аңыз жеті ішекті көне музыкалық аспаптың шығу тарихынан баяндайды.

XIX - XX ғ ауыз әдебиетінде қылқобыз, сыбызғы мен домбыра көп ауызға алынады. Өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап ақындар поэзиясында 7-8 немесе 13-14 пернелі екі ішекті домбыра, сондай- ақ сол кезде қазақ жұртының арасына кең тараған гармоника дәріптеліп жырға қосылып отырған. Кейбір ақындар гармоника сырнай деп атаған. Халық жырауларының бәрінен бұрын өз заманында көп тараған музыкалық аспаптарды анағұрлым жиірек ауызға алғандығын аңғару қиын емес. Сондықтан, халық творчествосы шығармаларына зер сала отырып, жаңағыдай аспаптардың пайда болып таралу немесе ұмытылуы, жоғалу мерзімдерін анықтауға әбден болады.

Әр түрлі деректер мен материалдарға қысқаша шолу мынадай қортынды жасауға мүмкінді береді, баяғыда - ақ ұмыт болған аспаптар жөнінде халық ауыз әдибиетінен мол мағлұмат алуға болады екен, олар: үрлеп тартылатын -сырнай,керней,бұғышақ,сабыз; шертіп ойналатын- жетіген, ұрып ойналатын- дабыл,дауылпаз және шың.

Қазақ музыкасының тарихымен белгілі этнограф А. Эйхрон да шұғылданған. Ол 1870 ж бастап 1883 ж Ташкентте әскери капельмейстер қызметін атқарады, сонымен бірге Орта Азия мен Қазақстан халықтарының көне музыкалық аспаптарын зерттеумен әрі жинаумен айналысқан. Эйхгорнның сирек кездесетін музыкалық аспаптардан құралған коллекциясы ғылыми аса құнды дүние оны мұқият зерттеген абзал. А. Эхгорн осы коллекциясы үшін үлкен күміс медальмен марапатталады.

Эйхгорн жасаған катологте оның өзі жинаған аспаптар туралы мағлұматтар беріледі. Солардың бірі көне арра жайында былай депті: «...Біздің күнімізге дейін дейін оны көшпелі қырғыздар пайдаланып келген, аталуы урра. Бұл атау, Эйхгорнның топшылауынша, қазақтың «ұран» деген сөзінен шыққан, бұл сөз атойлап ұран салу, елді бас көтеруге шақыру мағынасында айтылады. «Ұран» қазақтарда бірнеше рет қайталанып айтылатын, ән, әуен іспеттеніп келеді. Үрлеп тартылатын аспаптарды жаппай қолданған шақта «ұран» дабыл қағу мағынасына көшеді, яғни ұрандап адамдарды салтанатты жиынға, аңға шығуға немесе жорыққа аттануға шақырады. Елге жау шапқан, қырғын ұрыс салған кездерде, [9.152]- деп жазады Эйхгорн,- бұл ән дабыл қағу ретінде айтылып жаңағы урра аспабында ойналған». Одан әрі зерттеуші урраның свирельге ұқсайтынын, формасы нақ сондай екенін хабарлайды. Әуенге келетін болсақ, бұл тым ертеден келе жатқан әуен және өзі «лезгинканың» әуеніне ұқсайды. Құрылысына қарағанда аспаптың диапазоны шағын, сондықтан онымен қысқа қайырылатын қарапайым ән- күйлер орындалған, ал оның өзі үрлеп тартылатын көне аспаптардың бәріне тән сипат.

«Ұран» деген сөз халық поэзиясында жиі қолданылады және «ұран шақыр», «ұран таста» дегн мағынада қолданылады. Мысалы: Дулат Бабатайұлының 1802-1871 өлеңінде мынадай жолдар бар:

Қарсыласып екі топ

Іріктеді батырды,

Қалмақ соғып барабан

Қазақ ұран шақырды[10,118]

Айтады білген сөзін Әбубәкір

Барасың кішірейіп қазақ пақыр,

Жаман қалып, жақсының етің қызар

Алаштап қырға шық та ұран шақыр![10.377]

Қазақтарда үрлеп тартылатын даусы ащы аспап болғанын баяндайтын басқа да бірқатар деректер бар.

П. Юдинның «Қырғыздар» атты этнографиялық очеркінде автор өзі Орынбор қазақтарының арасында тапқан үрлеп тартылатын бірегей аспап жайында айтылады. Құрылыс жағынан оның басқа аспаптардан айырмашылығы болған:қысқа екі қамыс түтік үрген қарынның аузына қосып байланады, ал оның шығаратын үні «волынканың үніне ұқсас». Бұл мәліметтерден көретініміз бұрынғы заманда қазақтар сыбызғымен қоса үрлеп тартылатын аспаптардың да бірнеше түрін қолданған.

Этнографтар қылқобыз жайында көп мәлімет жинаған. Ежелгі қалпын сақтаған бір қылқобыз «Семей облысы қырғыздарының әдет-ғұрыптары» деген мақалада әңгіме болады. Шанағы үлкен етіп дөңгелете жасалған, былғарымен қапталған, үш ішекті қобыз.Құрылысы нақ осындай аспап жайында белгілі этнограф А. Диваев та жазып қалдырыпты., 1860 жылы қазақ ауылдарында болған И. Завалишинның жазғандарынан да құрылысы қарапайым қобыз жайлы қызғылықты деректерді кездестіреміз. Ол былай деп жазыпты.: «Ұзын ағаш ожау, іші қой терісімен қапталған. Ортасында дөңгелекше және кішкене алты тесік, олардың арасында ішектің астынан қойылатын тиек орнатылған. Ішек екеу ғана: жіңішкесі аттың алты қылынан тұрса, ал жуан дауыс шығаратыны тоғыз қылдан қосылған».[11.202] Эйхгорн да үш ішекті қобыздарды көргенін өзінің қолжазба күнделігінде жазып қалдырған.

Этнограф Н.Сорокин Қарақұмда көшіп жүретін қазақтардан бір аспапты көрген, оны бұл кісі де гитарға ұқсас деп тауыпты. Ол былай деп жазған: «Шеткі үйден ән мен әлдебір аспаптың үні естіліп тұр. Сонда бардық. Киіз үйдің іргесі түріліп қойылған екен, керегенің ар жағынан үй ішінде дөңгелене отырған бір топ адам көрінеді. Үйдің нақ ортасында ошақта от жанып жатыр. Көмір шоқтарының үстіне буы бұрқыраған мыс шәйнектер қойылыпты; бірнеше қазақ шынтақтай жатып әнге құлақ түруде. Бір сымбатты жас қырғыз малдас құрып отыр. Ол қолдан жасалған гитардың ішектерінде саусақтарын ойнатып, жайраң қағады...»

Этнографиялық еңбектерді оқи отырып, белгілі ірі аспаптың анағұрлым кең тарағаны, жаңа аспаптардың пайда болғаны, ал көне аспаптардың ұмытылғаны жайында білуге болады. Ғалым- этнограф Алексей Ираклиевич Левшиннің жазғаны нақ осындай еңбектердің бірінен саналады.1820 жылдан бастап бірнеше жыл қазақтардың арасында тұраған. Жоғарыда айтылған «қырғыз- қазақ немесе қырғыз- қайсақ ордалары мен өңірлерін суреттеп жазуда» ғалым халық музыкасы мен аспаптары жайында көптеген қызғылықты мәліметтер келтірген. Ол домбыраны, қылқобызды, сыбызғы мен асатаяқты суреттеп жазған. Левшиннің байқағанына қарағанда, ол кезде қылқобыз бен сыбызғы бәрінен де көп тараған. Саяхатшылардың одан ертерек жазған еңбектерінде де осы аспаптар айтылады. Тегінде екі ішекті домбыра 19 ғ аспапты музыка дамуымен байланысты неғұрлым кеңірек тараған болу керек.

Қобыз бен домбыра тек қана екі ішекті болған деп кесіп айту қиын. Өйткені бұрынғы кезде үш ішекті домбыра болғанына бұл күнде музыка зерттеушілерінің көзі жетіп отырған сияқты. Мұны табылған архивтік материалдар растай түседі. Мысалы: А. Алекторовтың еңбегінен үш ішекті домбыраны суреттеп жазғанын көреміз: «домбыра- тым шағын музыкалық аспап, түріне қарағанда үлкендігі бір футтан аспайтын ұзына бойы қақ жарылған алмұртты ұқсатады, ал мойны үш футқа жетеді. Домбыра екі немесе үш ішекті болып келеді, екі ішегі тарамыс, ал үшіншісі мыс»[12.117] Үш ішекті домбыра қазіргі Орал облысының жерінде де кездескен. 1857 жылы Бөкей ордасы қазақтарында болған этнограф Д. Исаев ішекті домбыра жайында баяндап жазған. Үш ішекті домбыра Семей губерниясында жиі кездескен. А Диваевтың еңбегінде де өте сирек кездесетін бір сурет бар, онда қолында домбырасы салт- жора жасап тұрған бақсыны көресіз.

А Затаевичтің, А. Жұбановтың, Ә. Марғұланның, В. Беляевтің, В. Виноградовтың К. Вертковтың сондай-ақ советтік замманның өзге де авторларының еңбектерінде де қазақтың музыка жөніндегі бағалы мәліметтер бар.

3. Домбыра мен қылқобыздың шығу тегі мен мазмұндық- формалық сипаттары.

Шертпелі аспаптардың ең көне түрінің даму тарихы бізге күні бүгінге дейін белгісіз.Сондықтан бұл саланы зерттеушілер бар болғаны әр түрлі болжаулар айтумен ған шектелулері мүмкін. Әр түрлі халақ аспаптарының дамуында кейбір орталық заңдылықтары бар дедік. Осынлай аспаптар жетілдірілген сайын ондағы ішектер саны бірте- бірте көбейе берген. Аспаптар тұт аса ағаштан ойып жасалған, шанақтары әдетте көн терімен қапталған, кейбір этнографиялық еңбектерде шанағы ашық қалдырылған аспаптар жайында сөз болады. Қарапайым аспаптарда құлақ болмаған, сондықтан ішектерді қолмен кере байлаған. Күйге келтіру үшін тиек орнына қойылған асықты жылжытатын болған. Музыканттардың орындаушылық шеберліктері артқан сайын шертпелі аспаптардың өзгеріске ұшырап, жетіле түсіп отырған. Мойын жасалып,байланатын пернелер саны артқан сайын мұндай аспапта ойнау техникасы едәуір байи түскен.

Өз еңбектерінде XVIII ғ ғалымдары үш ішекті домбыраны қалай тартатыны жайлы көргендерін жазады және осыған орай садақ түріндегі шертпелі көне аспаптан қылқобыздың пайда болуы мүмкін дегенді айтады.

XIX ғ қазақ халқының тұрмысында анағұрлым кең тараған музыкалық аспап екі ішекті домбыра болатын. Егер бұрынғы заманда көне аспаптар ән, жыр ертегі - аңыздарды сүйемелдеу үшін ғана қолданылған болса, енді домбыра жеке шығарма орындауға арналып, күрделі аспатардың қатарына қосылды.

Әр түрлі ескерткіштерге, сондай- ақ этнографтардың жазып қалдырған еңбектеріне жүгінсек, домбыра және өзге халықтардың осы тектес аспаптары тіпті сонау орта ғасырларда белгілі болған екен. Мысалы : Әбу Насыр әл Фарабидің еңбектерінен тамбур аспабы жайында оқимыз. Өзбектердің домбырағы ұқсас екі ішекті дутары алғаш рет Әл Хусейнидің «Музыкалық канон» деген трактатында ауызға алынады. Орыстың халық аспабы домра XIV ғ жазбаларында кездеседі. Оның о бастағы түрі мен құрылысы қазақтың домбырасынан аумайды.Осындай аспап аттарынының ұқсастығы да олардың түпкі шығу тегі бір екенін көрсетсе керек.

Өткен жүз жылдықта ұлы халық композиторы Құрманғазымен бірге Дәулеткерей, Тәттімбет, Сейтек, Байсерке, Қазанғап секілді саңлақ күйшілер дүйім жұрттыаузына қаратқан еді. Бұлар бармағынан бал тамған майталман домбырашы болуымен бірге нелер бір ғажап күй де шығарған шын мәніндегі өнер иелері -тін. Солардың арқасында домбырада тартылатын күйлердің музыкалық формасы үздіксіз жетілдіре түскен-ді. Домбыраның техникалық мүмкіндіктері артқан сайын домбыра тарту өнері де едәуір өрге басып, байи түсті.

Қазақстанның батыс аудандарында домбыра тартудың өзгелерге ұқсамайтын бөлек дәстүрі қалыптасқанын айту керек. Батыс аудандардағы домбыраның негізгі өзгешелігі, көлемі үлкен болып келеді, сондай -ақ шанағы сопақ, мойны жіңішке, перне саны көбірек. Сондықтан мұндай домбыраны тартқанда қолданылатын техникалық тәсілдерді шанағы жалпақ домбыраға қолдану қиын, өйткені бұл соңғы домбыраның мойны едәуір енді және сондағы перне де аз.

Қазақтың музыкалық мәдениетін зерттеушілер күні кешеге дейін өткен ғасырдағы этнографтардың көп ішекті домбыралар жайында жазып қалдырған еңбектерінде жөнді мән бермей келген -ді. Ал Семей облысынан үш ішекті аспаптар мен үш дауысты бірегей күйлер кездескеннен кейін ғалымдар бұл мәселедегі көзқарастарын өзгерте бастады. Қазақтарда бұрын өзінің құрылысы жағынан үш ішекті көне шертерге ұқсас көп ішекті домбыра болғаны жайлы бұл күнде қосымша деректер табылып отыр.

Бұрынғы кезде көп ішекті домбыралар Қазақстанның түрлі облыстарында болыпты. Мұны А. Алекторовтың, Д. Исаевтың, П.Юдинның және басқа этнографтардың еңбектерінен көреміз. Осындай мақалалардың бірінен мынадай жолдар кездестірдік. «Қырғыздардың музыкалық аспаптары қызығарлықтай емес. Олардың бар болғаны бубен, джибизги, және думбралар (думбра- үш ішекті төрт ішекті аспап, біздің балалайкаға ұқсайды.)» [15.74]

Үш ішекті, кейде шанағының ішінде тартылған қосымша ішектері тағы бар, өте көне домбыралар Семей облысының Абай, Шұбартау, Жаңа Семей аудандарында кездеседі.

Семей облысында үш ішекті домбыра тартудың тамаша шеберлері де көп болған. Солардың бірі - Тілеулі Мамырбековтың репертуарында ондаған күйлер болыпты. Ол кісі, мысалы, «Боз айғыр», «Қара жорға », «Қара атты», «Көк атты», «Боз жігіт», «Асан қайғы», «Қорқыт» сияқты күйлерді келтіре орындаған.

Үшінші домбыраны ұлы ақын - ағартушы Абай Құнанбаев пен досы Долгополов Семей өлкетану музейіне 1885 жылы тапсырыпты. Ол да тұтас ағаштан ойып жасалған. Ағаш шегелермен бекітілген бет қақпақта үш шағын ойық бар. Жоғарғы тиек жоқ. Мойынға бес перне тағылған.

Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының аға ғылыми қызметкері А. Серікбаева басқарған фольклорлық экспедиция 1965 жылы жазда Семей облысы Абай ауданындағы М. Әуезов атындағы совхозда болды. Экспедиция мүшелері үш ішекті домбырада М. Әзімханов орындаған жеті бірегей күйді жазып алған. Олардың ішінде «Қалмақтың би күйі», «панкратов», «Қазақтың би күйі», «Сары өзен», «Сылқылдақ» т.б. бар.

Кейін консерваторияның фольклор кабинетіне осы ауданнан үш ішекті домбыра келіп түсті. Бұл домбыраның шанағының ішіне даусын күшейту үшін квартаға келтіріліп екі металл қосымша ішек тартылған. Аспап тұтас ағашты ойып жасалынған. Ағаш пернелері қозғалмайды. Тиектің ішек үшін жасалған үш кертігі бар. Бұл оны сақтау үшін жасалған. Аспап квинта мен квартаға келтіріліп бұралады.

Көп ішекті және екі ішекті домбыралардың құрылысында ұқсастық көп. Көп ішекті домбыралардың да мойны қысқа, пернелері жылжымалы болған.

Екі ішегі аспаптың шанағының және мойынының ішінен өтетін домбыралар да бар. Оларда төрт немесе екі құлақ болады. Құлақ екеу болғанда ішектер мынадай ретпен тағылады: екі ішектің ұштары мойынға шалынады да мойынның ішіне жіберіледі, одан әрі шанақтың төменгі бөлігіндегі ролик арқылы сыртқа шығарылады., одан соң, сырттан керіліп екі құлаққа бекітіледі. Міне, осы себепті құлақты бұрағанда ішкі және сыртқы ішектер бір мезгілде күйге келтіріледі.

Көп ішекті домбыраларды тарту мәнері Қазақстанның шығыс облыстарындағы домбырашылардың тартысына ұқсайды. Яғни күйлер ішектерді жеке- жеке шертіп ойнау тәсілімен орындалады. Мұндай тәсіл республикамыздың бұл аймақтарында үш ішекті домбыраның сақталуына себепші болған.

Домбыраның жетілдірілуі аспаптық музыканың дамуымен тығыз байланыста жүріп отырған деп білеміз.

Осы заманғы музыкалық аспаптар тарихи дамудың ұзақ және күрделі жолынан өткен. Бірақ олар туралы мәлімет толық емес, сондықтан да бұл жөнінде бірқатар мәселелер біз үшін гипотеза күйінде қалып келеді. Сондай -ақ гипотезалардың бірі, музыкалық аспаптардың қалай шыққандығы жөнінде. Кейбір деректерге қарағанда, ысқышты аспаптардың бірқатары ортағасырлардың басында пайда болды деп жорамалдауға болатын сияқты. Мәселен бізбен көршілес өзбек, ұйғыр, тәжік, түркімен, әзербайжан, халықтарының арасына көп тараған аспап- гиджақты зерттеушілер Xғ өмір сүрген атақты Абу -Али Ибн -Сина шығарған деген болжам айтады. Ал,и біздің халқымыздың қобызын Қорқыт жасаған және қылқобызбен ең бірінші күй тартушы да өзі болған деген аңыз бар. VIII- IX ғ өмір сүрген. Бұл дәуір ысқышты аспаптардың шығу мерзімімен дәл келеді. Ал, бір қатар елдерде мұндай ысқыш аспаптар едәуір кейінірек тараған. Айталық, орыстың гудогі XV ғ бері ғана белгілі.

Қорытынды:

Музыка - адамның ой-қиялын оятып, жүрек қылын, сезімдерін тербетіп, қуанта да, мұңайта да білетін құдіретті күш. Сол құдіретті күшті шығаратын аспаптар шығу тегін зерделеу, бір жүйеге түсіру қазақ музыка мәдениетінің жүйеленіп, соның ішінде аспаптану ғылымының өз алдына бөлек ғылым болғанын байқатады. Бұған қазақ аспаптарының осы кезеңге дейін төрт түрі ғана белгілі болып келсе, қазір қазақ аспаптарының жиырма тоғыз түрінің белгілі болғандығы дәлел. Қазақ аспаптарының шығу тегі түбі бір түркі жұрттарының аспаптарының шығу тегімен ұқсас, бір болғанымен, қазақ аспаптарының өзіндік ерекшеліктері қазақ музыка мәдениетінің қалыптасқанын, дамығанын көрсетеді. Мәселен, белгілі қазақ әншісі Рамазан Стамғазиев Парижге гастрольдік сапармен барып келіп, «Қазақстан» телеарнасына берген сұхбатында: «... Қазақтың халық әнін домбырамен айтып шықтым. Концерттің соңынан француздың музыка танушы профессорлары келіп: - Арияға бергісіз әнді сіз екі шекті аспапқа қалай сыйғызып айттыңыз, Мұның ішінде дыбыс реттегіш ешқандай құрал жоқ па? - деп қатты таңырқап, қызығушылық танытты» - деген еді... . Бұл қазақ музыка мәдениетінің озықтығын, қазақ аспаптарының құдіреттілігін дәлелдейді.

Не заттың барлығы да табиғаттан алынады. Музыканың түп-негізі - дыбыс. Табиғат дыбыстарын адам баласы дамытуы арқылы музыка өнері дүниеге келген. Сол сияқты әр аспаптың шығу тарихы қызықты. Мысалы, бұғыны шақыратын аспап бұғышақты алып көрейік. Аң аулап, саятта жүргенде бұғыны бұғышақ аспаппен бұғының дыбысын салу арқылы шақыру - табиғатпен үйлесе білген қазақ халқының тамаша тапқырлығы. Сондықтан, аспаптардың шығу тарихын зерделеу, жүйелеу, кейінгі ұрпақтың эстетикалық, этикалық , гуманистік тәрбие алып, қазақ музыка өнерін одан әрі дамытуына үлкен септігін тигізері сөзсіз.

Мен бұл ғылыми жобада ұлттық аспаптардың шығу тарихын зерттеп, өздігімше (жетекшімнің көмегімен) жүйеледім. Бұл тақырып болашақта әлі де зерттелуі тиіс деп ойлаймын. Домбыра, сырнай, шаңқобыз , қылқобыз бұғышақ сынды аспаптарды ойлап тапқан қазақ халқының озық музыка мәдениетін әлемге таныта беруіміз керек.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. С. Е. Малов «Ежелгі жазу - сызуларының ескерткіштері» М. 1951.328 бет

2. В. Виноградов «Қырғыздың халық музыкасы»: Фрунзе 1958.293 бет

3. Ежелгі түрік сөздігі ЕТС. - Алматы : Ғылым 1976

4. Қашғари м: Түбі бір түркі тілі «Диуани лұғат ат түрік» Алматы : Ана тілі. 1993.192 бет

5. Ф. Карматов. «Өзбектің аспаптық музыкасы». Ташкент.1972.396 бет

6. Батырлар жыры.2 том Алматы: жазушы 1968

7. Қазақ поэзиясының онтологиясы. Сөздік. 1989 Алматы: Санат

8. П. С. Паллас «Россия империясының әртүрлі провинцияларына саяхат». Алматы: Жазушы 1976

9. А.Ф. Эйхгорн. «Орта Азия халықтарының музыкалық аспаптары». Алматы «Мәдениет»1981

10. Үш ғасыр жырлайды. Алматы: жазушы 1965

11. И. Завалишин. «Сібір -қырғыз даласы». Алматы: Таным. 1965

12. Қырғыздың халық әдебиеті. Алматы : Рауан

13. А. Затаевич. «Қазақ халқының 1000 әні» М. 1963

14. Ә.Х Марғұлан «Қазақ халқының поэтикалық мәдениетін таратушылар жөнінде». Мақалалар жинағы. Алматы. 1959

15. П. Юдин. «Қырғыздар». Алматы 1978. 287 бет