- Преподавателю
- Другое
- Реферат Ц-Д. Хамаев Ангирай гуниг
Реферат Ц-Д. Хамаев Ангирай гуниг
Раздел | Другое |
Класс | - |
Тип | Конспекты |
Автор | Бадмаева Д.Б. |
Дата | 21.09.2015 |
Формат | doc |
Изображения | Нет |
Аймагай эрдэм һуралсалай таһаг
МБОУ Могсохоной дунда һургуули
Аймагай эрдэм -шэнжэлгын конференци "Бэлигэй туяа"
Секци: Уран үгэ
Темэ: Цырен-Дондок Хамаевай "Ангирай гуниг" гэһэн
зохёол соохи арадай бэлгэ
Бэлдэгшэ: Лубсанова Юлия
10-дахи ангиин һурагша
Хүтэлбэрилэгшэ: Бадмаева
Дулма Будадармаевна
буряад хэлэ ба
литературын багша
2014 он
Гаршаг
-
Оролто үгэ
-
Цырен-Дондок Хамаевай намтар
-
"Ангирай гуниг" гэһэн зохеолой шэнжэлгэ
-
Түгэсхэл
-
Хэрэглэгдэһэн литература
Оролто үгэ
Мүнөө ёһо гурим, заншал дэлгэржэ, сахижа ябадаг саг болобо гээшэ. Хүн бүхэн өөрынгөө арадай ёһо заншал мэдэжэ байха ёһотой.
Урданай буряадуудай эртэ урда сагһаа сахижа ябаһан заншалнууд гүнзэгы удхатай байдаг. Мүнөө үе хүрэтэр ехэнхи гурим заншалнууд тэрэ шэгтээ сахигдангүй, мартагданхай. Мүнөө үеын үндэр наһатай ахай абгайнарай олонхинь Совет засагай эхиндэ, бурхан шажан, урда сагай ёһо заншалнуудые хуушараа гэжэ тоолодог үедэ үндыһэн байдаг. Тиимэһээ мүнөө үсөөхэн үлэһэн үндэр наһатай аха захатанай алтан үгын һургаал сахиха манда ехэ шухала.
Хэды урданай сахидаг ёһэ гурим алишье сагта хүн зоной ажаһуудалда, харилсаанда, һайн сэдьхэлтэй, зүб харгытай, эрхим хүнэй ажабайдалай, абари зангай үндэһэн боложо үгэхэ, гэбэл алдуугүй.
Эртэ урда сагһаа сахигдаһан ёһо заншалнуудые шагнан, уншан, зэргэсүүлхэдэ, удханиинь, зарим сэсэн үгэнүүдынь адлихан байдаг жэшээтэй. Буряад арадай заншал баян гэдэг ааб даа. Гэхэ зуура, олон заншалтай монгол арадуудай нэгэ үндэһэтэй байдаг гэжэ мэдээжэ.
Цырен-Дондок Хамаевич Хамаев
(1936-1992)
Цырен-Дондок Хамаев Бэшүүрэй аймагай шэбэртэ тосхондотүрэһэн юм.Дунда һургуули дүүргээдЭрхүүгэй университедтэ һуража байһанаа, 1964 ондо Буряадай багшанарай дээдэ һургуули дүүргээ. Тиигээд түрэл һургуулидаа хүдэлөөд, һүүлдэнь "Байгал" сэтгүүлдэ, "Буряад үнэн" сониндо, Буряадай радио болон телевидениин дэргэдэ Гүрэнэй комитедтэ хүдэлөө.
Ц-Д. Хамаев арба гаран номуудые, рассказуудай болон туужануудай суглуулбаринуудые, "Хэнзэ ногоон" гэжэ роман гарагжа үрдиһэн байна.
2007 ондо наһанайнь нүхэр Екатерина Гомбожаповна"Мүшэдһөө мүшэдтэ" - шүлэгүүдэй суглуулбари, "Бугын эбэр" гэһэн зохеол томилжо гаргаа.
СССР-эй Уран зохеолшодой холбооной гэшүүн байһан.
Ямаршье шажанда тойроод байһан байгаалидаа, өөртөө, хүн зондоо хандасые гол шухала гэжэ тоолодог. Буряад зон үхибүүдээ бага наһанһаань эхилжэ, оршон тойронхи байгаалидаа хайшан гэжэ хандахые һургаал заабари хэлэдэг байһан гээшэ.
Урданһаа хойшо ангир шубууе алахаяа сээрлэдэг байгаа. Цырен- Дондок Хамаевай «Ангирай гуниг» гэһэн зохеол соо энэ гурим эбдэһэнһээ боложо зүрилдөөн эхилнэ.
Хабарай харанхы хара үглөөгүүр Палам нуурһаа уһа табижа сабшаланаа уһалха хүсэлтэй ерэбэ. Тиигээд тэрэ нуурай захаар гансаараа ниидэжэ ябаһан ангир обеорбо, тэрэнь юушьеб бэдэрһэн, хүлеэһэн янзатай тойроод ниидэнэ. Палам досоогоо ямар жэгтэй юм, ангир гансаараа гээшэ гү гэһэн бодолдо абтана. Гэнтэ Паламай нюрга руу хүйтэ даажа: "Ангир шубуун эжэлэй алдабал, үлэһэн бүхы наһандаа гансааран ябадаг гэжэ хэлсэдэг зүб байба гээшэ гү даа. Тиигээд лэ буряад зон эртэ урда сагһаа хойшо ангир шубууе алажа болохогүй гэлсэдэг байгаа гээшэл ха." "Онииһон ороолон даһаа"- гэжэ ангир шубуунай эжэл нүхэрые алаһан хүниие хараана.
Энэ туужа соо хүнүүдэй (Палам, Аягма, Ёдогон), шубуудай(А-АГ, У-У) зүрилдөөтэ хуби заяа нягта холбоотойгоор харуулна. Эндэ муу талын дүрые зураглахадаа, автор газаа талыень бэшэ,харин сэдьхэлэйнь зураглал харуулна. Жэшээнь Ёдогониие зураглахадаа гротеск, гиперболэ хэрэглэнэ "улаан сухалтай нюдэтэй", "үрзышэһэн үһэтэй", "үһөөгөөр халима нюдэтэй" г.м. Иимэ хүндэ нүхэдшье үгы гэхэ байнаб.
Аягмагай дүрые зураглахадаа, байгаалиин үзэгдэлдэл "..сэрбэгэр нариихан хотолзоһон бэетэй, мойһон харахан нюдэтэй, тахим сохимо ута гүрлөө гэзэгэтэй, үнжэгэн сагаан шэг шарайтай басаган". Бидэ эндэ буряад залуухан басаганай зураглал адагланабди.
Палам хадаа оршон тойронхи байдалда эльгэ нимгэн, юумэ хайрлаха сэдьхэлтэй, юумэ сээрлэхэ, һүзэгтэй, ёһо заншалаа сахижа ябадаг хүн гэжэ автор зураглана.
Ёдогон залуу байхадаа, Аягмада дурлана. Хүн инаг дуранай долгиндо обтоод байхадаа, хамаг дотор сэдьхэлээ дурлаһан хүндэ нээжэ үгэдэг, шубуун мэтэ ниидэжэ байһандал үзэгдэдэг гээшэ, харин Ёдогон тиигээгүй.
Аягмаае Паламтай ябахыень хараад, Аягмада хэлэнэ: "Гайханаб һургажа байһан моримни хазаарта орожо эхилхэдээ яаба гээшэб?". Иимэ үгэнүүдые хэлэхэдээ, Ёдогоной досоо ямар нэгэ үһөө түрэжэ, хороо бусална.
Жаргал гээшэ юун гээшэб? Өөрынгөө жаргал эдлэхын түлөө, тэрэнэйнгээ түлөө хүн оролдохо ёһотой. Эндэ Аягмагай инаг дуранай түлөө Палам Ёдогон хоер арсалдаата байдалда байна. Тиигээд байхадаа, Палам ямаршье талаараа Ёдогоной дээтэй байна.
Ёдогон ябаһан лэ газартаа муу аяг ааша гаргажа, зондоо хүндэгүй болоно. Олон саг, жэлнүүд үнгэрөөшье һаань Ёдогоной досоо байдал хубилнагүй, үһөөгөө абаха хүсэлынь үшөө ехэ, гансаардаһан А-АГ ангирые алаха хүсэлынь улам шангарна.
Ёдогоной зан абари өөрынь байдалаар харахаар "Урдуураа хоёр сонхотой, хойто ханыень хирпиисын зэргээрнүхэлжэ, шагааха шагаабари гаргаһан, углуу булангынь үмхиржэ, дохолһон хүндэл налшыд гэжэ харагдадаг болоһон орбогорхон гэр айлнуудай зүүн ханада таһардуу газарта түглынэ. Газаань харша хорёошье, малай байрашье харагданагүй". Тэрэ жаахан шагаабариинь хараад, хүндэ найдадаггүй, халдасагүй хүн гэжэ ойлгохоор. Эрэ хүн хадаа байһан байдалаа һэргээхэ, ариг сэбэрые сахижа, эхэ эсэгынгээ бууса хаража байха уялгатай ха юм. Ёдогон энээн тухай оройдоошье бодоногүй. Энэ байдалыень харахада, Ёдогоной досоо байдалынь баһал иигэжэ һалажа, һандаржа, гэрэйнь таһардуу газарта байһандал, өөрөөшье хүнһээ таһаржа байһандал һанагдана. Һамганайнгаа наһа бараһанай һүүлдэ, архяа уугаад лэ, галаашье түлэнгүй, хүйтэн гэртээ, дахаар хушаад унтадаг байна. Галаа түлэнгүй байха гэһэн удха уг удамай таһарһантай жэшэмээр. Хэдышье шахардуу байдалда ороошье һаа хүн өөрынгөө байдал өөрөө зохеохо ёһотой. Өөрын сэдьхэлээ тэгшэлжэ, байдалаа түхеэрээгүй һаань хэн оролдохоб. Досоогоо ходо муу һанаа һанаалжа, хороо бусалжа ябадаг хүнэй юумэн урагшагүйдэдэгынь мэдээжэ. Туужын эхинһээнь эсэс хүрэтэр Цырен-Дондок Хамаев Ёдогоной 4 лэ сэдьхэлэй байдал харуулна: гомдол, сухал (хороо бусалалга), аймхай, гансаардалга. Эгээ түрүүн айхадаа, Паламтай хэрэлдэхэдээ; һүүлдэнь, ангир шубуунай добтолходо. Ямаршье ушарта тэрэ буугаа хэрэглэнэ.
Өөрөө өөрынгөө зэмэ мэдэрэнгүй, тойроод байһан бүхы юумэн тэрэнэй гансаардалгада зэмэтэй мэтээр хандана
Палам Аягма хоерой байра байдал хараад үзэе. Урданай буряад зон иигэжэ хэлэдэг байгаа:"ханилһан хоер хооһон, зөөришьегүй байгаад, бэе бэеэ хүндэлжэ, бэе бэедээ дурлажа байгаа һаань, жаргал баяр хоер өөрөө ерэхэ. Бардам баян һуугаад, бэе бэеэ хүндэлжэ байгаагүй һаа, юушьегүй хооһон байха." Энээниие Палам Аягмаа хоерой хөөрэлдөөнһөө ойлгожо абахаар: "Бидэ хоер хамтархадаа, нэгэ хайрсагһаа, унтаха оронһоо бэшэ юушьегүй һэн бэзэбди. Тиигээд шимни нэгэ гэр баряаш, газаагаа мал адууһатай болообди, үхибүүд гаража эхилээ...".Палам Аягма хоерой инаг дуранай аша үринь хадаа, сэбэр, сарюун байдал болоно.
Нэгэтэ Аягма өөрынгөө ябаһан ябадал тухай һанаата боложо һуутараа, амбаар дээрэнь уурхайлһан хараасгайнуудтай жэшэнэ.Юундэб,гэхэдэ, Палам ходо "алтан хараасгайхамни" гэжэ нэрлэдэг байна. Энэ һайхан бурханай шубуудтай жэшэхэнь зүб гэжэ һананаб, Эдэ хоер байха байдалаа түхеэржэ, үхибүүдтэй боложо, бэе бэедээ хандасаяа хубилаагүй, хоер алтан хараасгайдал энхэрэн байна.
Аягма Палам хоер алтан түрэеэ хэхэеэ байхадаа, Аягма ехэл дурагүй байгаа, тиигээд һүүлдэнь "дэлхэй дээрэ нэгэ дахин ажаһууһан аад, иимэ һайн һайхан заншалһаа арсахань буруу. Хожом үхибүүднэй һанажа ябаха..." гэжэ бодоод, найр наада хэхэ болоно. Энэ баяр дээрэ Аягма үнгэрһэн наһан тухай дуу дуулажа, хүнэй сэдьхэл хүдэлгэнэ, үшөө тиигээд, колхозой парторг часы бэлэг барина. Эдэ мэтэнүүд уйдхарай болохые гэршэлнэ. Часы хүндэ бэлэглэхэдэ муу гэжэ тоолодог гээшэ ааб даа, хүнэй наһаа тооло гэһэн тэмдэгшүү болоно.
Энэ найр нааданайнгаа һүүлдэ Аягма хүндөөр үбшэлнэ. Үглөөдэрынь үхибүүдынь эхэеэ город больниөада оруулна. Операци хэһэнэй удаа, удаан байхаяа болеоб гэһэн һонин хэжэг Аягмагай досоо түрэнэ. Наһалһан наһаяа хараад үзэхэдөө оройшье халагланагүй. Юундэб гэхэдэ, бүхы наһан соонь инаг нүхэрынь хажуудань байгаа ха юм. Гансал Паламнил үншэрхэнь гээшэл гэжэ гансаараа үлэһэн ангиртай жэшэнэ, инаг нүхэрөө хайрлана.
Найрай һүүлдэ Ёдогон гансаараа үлэһэн ангирые алаха һанаатай нуурта ерэбэ. Тэндээ архи уугаад унтажа байхадаа иигэжэ зүүдэлнэ: "ехэ аймшагтай ото хюмһатай шүдхэр хоолойдонь аһалдаад табиха юм бэшэ" Һэрин гэхэдээ, өөрөө өөрыгөө сохижо байба. Ёдогоной сэдьхэлдэ ехэ хүлгөөтэй байхадань иимэ зүүдэн харагдаһан байна. Эдэ мэтэ байдалнуудай тохеолдоходо гансаардаһан ангир зэмэтэй гэжэ бодоно, харин өөрөө ангирые алажа нүгэл хээһэмби гэжэ орой мэдэрнэгүй.
Аягмагай наһа барахадань, ой соо байрлана. Тиигээд нютаг соогоо"хэндэшье хэрэггүй түрэ хэбэ. Тэрэ түрын тодхороор Аягма Наһа бараба гэһэн худал үгэ тараагаа һаа багаханшье һаа үһөөгөө абаха һэм гэжэ һанана.
Оодоол тэрэ ангирые алаха хүсэлтэй баһал бусаба. Тэрэ ангир руу буугаа шагааха үедэнь А-АГ "Зүб даа, эгээл иигэжэ, энэ хүнды түмэрһөө хара шарайта У-Уемни унагаагаа байна. Үе наһаараа бү өөдэлэ! Нарата дэлхэйе бү хара!" - гэжэ өөрынгөө хэлэн дээрэ хараа харааһаар далда оробо. Үни болонгүй Ёдогон сахилгаанда сохюулжа үхэнэ. Ёдогоной үхэл зүгнэһэн тэрэнэй нохой ехээр улина. Нохойн улиха муу гэжэ үбгэд хүгшэд хэлэдэг гээшэ ааб даа.
Эндэ "өөдэн шэдэһэн шулуун өөрын тархи дээрэ унаха" гэһэн мэргэн үгэ гол һуури эзэлнэ. Тиимэһээ ёһо заншалаа сахижа, тойроод байһан байгаалидаа, амидадта эльгэ нимгэн, юумэ сээрлэжэ ябагты гэһэн бодол энэ зохеол уншахада түрэнэ.
Түгэсхэл
Энэ зохеол уншаад байхадаа, намда иимэ бодол тỴ
Хэрэглэгдэһэн литература
11