Тыва дылда 10-11 класстарга диктантылар чыындызы

10-11 класстарга диктантылар чыындызыныё с=з\глелдерин Барыын-Хемчик кожууннуё Х=нделеё ортумак школазыныё 1-ги категорияныё тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Саида Кысыгбайовна Ооржак чыып тургускан.

ШМО-нуё хуралынга бадылаан.

Эге с=с.

Тыва дылда 10-11 класстарга «Диктантылар чыындызын» тыва дылдыё 1994,2008 чылдарда \нд\рген программалар езугаар ажылдап кылган. «Диктантылар чыындызын» чыып тургусканыныё сорулгазы:

• орфографтыг болгаш пунктуастыг д\р\мнерни улам,ханы шиёгээдир;

• стильдерни, литературлуг дылдыё адалгазыныё нормаларын шын ажыглаар.

Чыынды диктантыларны тыва чогаалчыларныё база =ске-даа литературадан,тыва улустуё езу-чаёчылдарын бижип к=рг\скен номнардан, тыва дыл болгаш чогаал башкыларынга немелде ажыглаары-биле \нген методиктиг номнардан, солуннардан алган.

С=з\глелдерни шилип алырда,уругларныё назы-харын база ==редиглиг, кижизидилге шынарлыын сайгарып к=р\п тургаш шилип киирген.

Хыналда диктантыларныё с=з\глелдери амгы \ениё негелделеринге, амыдыралчы дуржулгага барымдаалаан кижизидикчи уткалыг болуру чугула. Олар уругларныё назы-харынга,==ренген темаларынга, амыдыралчы чижектерге д\\шкек болуру албан. Хыналда ажылдарныё хевирлерин

башкы ыяап-ла уругларныё билииниё,кадыкшылыныё,==ренген темаларыныё аайы-биле таарыштыр шилип алыр.

Ук с=з\глелдерде т=рээн дылынга, черинге,д=рг\л-т=релинге,чоок кижилеринге

ынакшыл,тыва улустуё чаагай чаёчылдары езулалдары,кижиниё м=з\-б\д\ж\н к=рг\скен,к\ш-ажыл,

бойдус камгалалы, найырал темаларын к=рг\з\п турар с=з\глелдерни шилээн.

«10-11 класстарга диктантылар чыындызыныё» тургузуу:

/ст\к\ класстарга 5-9 класстарга ==ренип эрткен темаларын катаптап, быжыглаарынга ажыглаар чогаалдардан алган \з\нд\лер база кыска хемчээлдиг аёгы-аёгы авторларныё харылзаалыг с=з\глелдерин алган.

С=з\глелдерниё хемчээлин барымдаалап, бир-ийи онаалгаларны кылыр кылдыр берген. Башкыныё шилилгези-биле кылдырбайн барып болур.

Эге с=ст\ бижиирде, А.К.Ойдан-оол,М.Ч.Ооржак, С.Т-С. Ооржак «Диктантылар чыындызы.5-9 класстарга»,Кызыл-2003, (арын 3-4) деп номунга даянган.

Т=рээн дыл.

Т=рээн дылын камныг, культурлуг, м=з\-б\д\шт\г кижи =гбелерниё дамчыдып берген =ртээ турбас \нелиг эртинези тыва дылын кандыг-даа байдалга шын арыг,чараш ажыглаар. Тыва дылдыё дээди \нелекчизи болгаш шинчилекчизи Ш.Ч.Саттыё дараазында т==г\де арттырып каан м=ёгеде дириг одуругларын номчуурга, кижиниё сеткил-сагыжы дойлуп кээр. Тыва дыл дугайында ыдыктыг с=стер болуп арткан: «Тыва дылым-т=рээн дылым! Улуг-Хемниё агымы дег к\шт\г сен. Тываныё ак-к=к дээри дег арыг сен. Бора хектиё эдери дег =тк\т сен. Алдын-сарыг сыгырганыё ырлаары дег элдептиг т=рээн дылым!

Тыва дылым-т=рээн дылым! Хову-ш=лдер дег делгем сен. Тайга-таёдылар дег бедик сен. Кылаё х=лдер дег маажым сен.

Тыва дылым-т=рээн дылым! Оран-делегейниё оът-сигениниё эмзиг чыды сенде сиёген. Аё-меёниё алгы-кышкызын ол олчаан =тт\н\п турар сен.

Тыва дылым-т=рээн дылым! Бо турган +ртемчейде =рг\н-к=вей улустарныё хамык дылдарыныё аразында хомустуё \н\ бооп чаёгыланып чор. Ырак,чоокта кижилерниё аразында м=ёге шагда ыяёгылыг ырлап чор.

Тыва дылым-т=рээн дылым! +лчей-кежиктиг дылым сен. Хайыралыг дылым сен.

Монгуш Кенин-Лопсан мынчаар бижип турар: «Тыва чоннуё ыдыктыг чаёчылдарын езугаар алыр болза, чырык чер кырында \н\штер-даа дылдыг,малдар-даа дылдыг,аёнар-даа дылдыг,кижилер-даа дылдыг.

Тыва кижи тыва дылдыг. Тыва дылдыг кижи бо турган делегейде \н\штерниё-даа дылын =тт\н\п шыдаар,кижилерниё-даа дылын =тт\н\п шыдаар дижир…Тыва дылын билири дээрге тыва кижиниё ыдыктыг чаёчылы болур!»(А.Шаалы).

Грамматиктиг онаалгазы. Тыва дылыёга хамаарыштыр ийи-\ш домактан тургустунган бодалдарыё киирип бижи.

Оваа дагыыры.

Овааны, чазын тараа тарып каапкан соонда,чайныё эгезинде дагыыр. Оваалар ондарлар, ооржактар,кууларлар,сояннар оваазы дээн ышкаш аттарлыг турган.

Оваа дагыыр х\нде чайлагдан ырак эвес шала бедик дагже азы тейже кезек =глерниё оол улузу чоруптар. Оваага саё салгаш,артышты =рттедир. Саёны хам-даа,лама-даа кижи салып болур.Лама кижи болза судурун номчуур.Хам хамнап овааны арыглаар.Оваага ыяштан азы далгандан кылган кошкар,буга хевирин салыр турган.Ол б\г\ ч\вени мал-маган озал-ондакка таварышпазын,ыт-куш халдавазын,коданы к=в\дезин,аал ишти байып турзун дээш салып,чалбарып алганыр турган. Оваага аъш-чемни,ш=йген,баскан быштакты,далган-тарааны салыр.

Чалбарып,судур номчаан соонда,лама оё холунуё д=рт дугаар салаазын аякта с\тче суккаш,д=рт ч\кче чажар,эътти саёга салыр.Овааныё ортузунга узун ыяш шанчып каар.Аёаа =л\рген хойнуё бажын ол ыяшка соёгу ч\кче к=р\нд\р шашкаш,чаламаны,малдыё кудуруунуё,челиниё хылын баглаар.Дагып т=нд\ргеш,бадып кээрге,дагныё азы тейниё эдээнге олурган херээжен улус аъш-чемин белеткеп каан болур. М=гелерни х\рештирер,аъттарны чарыштырар. Ш\\лген м=геге ат-башты тывыскаш,эрткен аъттыё мойнунга ак кадакты баглап,ыры-й=рээлдерни салыр.(М.С.Байыр-оол).

Грамматиктиг онаалгазы.

1. Хамааржылга холбаазында с=с каттыжыышкыннарын ушта бижиёер.

2.Нарын с=стерни ушта бижээш,шын бижилге д\р\м\н тайылбырлаёар.

3.Оваа дагыырыныё дугайында ч\н\ дыёнаан азы к=рген сен,бижи.

Ч\г\р\к-Доруг.

Калбак-Лопсаё даайым кайгамчык-ла буянныг кижи. Муё чартыы хойлуг,каш аскыр ==р\ чылгылыг чораан.

Калбак-Лопсаё даайым биле Ичин к\\й\мн\ё оруу ак,эжии ажык улус.+=н\ё эжиин кире калбаш кылыр \нген-кирген чону \рг\лч\ \з\к-соксаал чок.Буянныг =гге чон,будуктуг ыяшка куш чыглыры-ла шын.

Калбак-Лопсаё даайымныё каш аскыр ==р\ чылгызы чорза-даа, ч\гл\г куш дег ч\г\р\к аът \нмээнинге даайым ынчан дыка хомудаар чораан.Ынчангаш даайым чээрби беш баш хураганныг хой-биле эжи болур кижиден Ч\г\р\к-Доруг аът садып алган.

Чайын малчыннар Наадымынга даайым Ч\г\р\к-Доруун семирткеш,чарышка салган. Ол эртип келир туржук,эё с==л\нде элейтип келген.Даайым эжинге хорадап кээрге,оозу кара баарын кадыр каттыргаш:

-Ынчанмайн канчаар, ынчаар семиртип алырга! Арганда маёнаар аът ч\ве -деп каан.

Даайым эжиниё угаадыг с=з\н удуртулга болдургаш, дараазында чылын Доругну кур чилиин \спейн мунуп,ажыглап тургаш, барып чарышка салган. Доруг шуут-ла кушталыр ч\ве, мурнунда келген аъттарга бараан безин бербээн.

Оон-на ч\гл\г куш дег Ч\г\р\к-Доруг каш чыл улай суму Наадымы туржук,кожуунга эртип,ады аалдар сыёмас,сураа суму сыёмас кылдыр алгый берген.(+.Чиёмит).

Грамматиктиг онаалгазы.

1.Ат с=ст\г составтыг с=глекчилерни ушта бижиёер.

2.Укталган демдек аттарын ушта бижээш, укталган демдек аттарыныё укталган хевирин айтыр.

3.С=с тургузуунга сайгарылга:хойлуг,даайым.

Дуруяалар-эжеш куштар.

Д\д\скектиг аяс х\н дээрде бичии-бичии хураган булуттар тыптып эгелей берген. Ийи эжеш дуруяа олар-биле чергелештир соёнуг-мурнуг,т=рээн чериниё бойдузун таалал-биле к=ргензиг,чоргаар ушкаш,чоогумга хонуп алдылар.

Дуруяалар ышкаш бот-боттарынга шынчы куштар чок. Олар ыяап-ла эр,кыс бооп,эжеш чурттаар.Дуруяаларны эскерип к==рге,чазын ол-ла черинге эглип кээр,аёаа чайлаар болгаш ажы-т=л\н азыраар.

Дуруяалар кайгамчык шилгедек,узун моюннуг,шиш думчуктуг,куузумаар =ён\г. Оларныё аажы-чаёында,шимчээшкининде кандыг-даа эскет чок. Кээп хонган черинге х\нзедир-даа бот-боттарынче к=рж\п алгаш турар. Ч\гле ында-хаая ыёай-бээр кылаштагылаар.К\с д\ж\п кээрге,=ске ==рлери-биле дистинчипкеш,чылыг чуртче ужуптар.

Кандыг-бир хай болуп,дуруяаларныё бирээзи амызындан чарылза,=скези кезээде эжиниё ажыын ажып, ол-ла черинге ужуп кээп,ыглаар .Чамдык таварылгадарда ол =скээр безин к=ж\п ушпас,ынчалдыр-ла калыр.

Тыва кижи дуруяаны х=лчок х\нд\лээр, ыдыктаар,ону хояспас,атпас.(З .Хертек).

Грамматиктиг онаалгазы.

1.Демдек адыныё кошкадыр чадазында с=ст\ ушта бижиёер.

2.Ажык \ннерниё аяннажылга д\р\м\нге таарышпайн чоруур с=стерни ушта бижиир,тайылбырын кылыр.

Улаатай.

+в\рн\ё Успа-Х=лче углай аккан Бора-Шай, Кадый, Чоза, Тээли, Торгалыг дээш-ле баар,элдеп тывызык аттарлыг улуг-биче хемнериниё аразында Улаатай база онзагай хем. Улаатай дээрге моол база бурунгу уйгур дылда «теректиг» дээн с=с-ле дээр болгай.

Ол шынап-ла ындыг. Хемниё унун дургаар \нген \н\шт\ё х=й\-ле-терек.Терек боорда,=ске черлерде,ылаёгыя Чоза,Торгалыг дээн ышкаш хемнерде \н\п турар ==р\нден ылгалдыг:ындыг кончуг чоон-чодур эвес,а узун суук б\д\шт\г,чуга ч=в\рээлиг ак-куу \н\штер колдаан,к==рге безин к=р\шт\г.

Ынчалза-даа Улаатайны ч\гле теректен б\ткен дээр болза,шын эвес. Хемниё алдыы талазында д=с-д=с чыжырганадан эгелээш,узун унун дургаар ч=пк\р-ч=пк\р бора талдар,чиирбейлиг хаакчыгыштар,чиёгежек хадыёнар,бедик чаагай дыттар-даа х=й.

К==рге-ле кызаа даг хеми. Алыс иштинде делгем-делгем алаактар-даа, айыраёнаан чечектерлиг аяёнар-даа долу. Кезек-кезек черлеринде кызыл-каттыг, кызырак-караалыг. Эм \н\ш ыт-кадындан эгелээш, \ст\\ бажында чем \н\ш согунадан бээр \н\п турар.(Ч.Ч\лдум).

Грамматиктиг онаалгазы.

1.Демдек адыныё к\штелдирер чадазында с=ст\ ушта бижээш, укталган хевирин айтыр.

2.Улуг \ж\ктерни ч\ге хереглээнин тайылбырлаар.

3.Тургузуун сайгарар:х\нд\лээр,дуруяаларныё.

Бодун канчаар алдынарыл?

«Кижиде б\г\-ле ч\ве: арын-шырайы-даа,хеп-сыны-даа,сеткил-сагыжы-даа,бодалдары-даа чараш болур ужурлуг…Тергиин чараш арын-шырайлыг болгаш хеп-сынныг,ооё чаражындан карак шокараёнаар кижилерни бо-ла к==р бис,ынчалзажок,оларныё сеткил-сагыжында болгаш

бодалдарында кижи алыр ч\ве чок.Чараш хептиё иштинде чамдыкта дендии кара сагыш чаштынып чыдар,ону кандыг-даа =ё-биле агартып шыдавас сен»-дээн А.П.Чеховтуё билдингир чугаазы тыва улустуё \легер домаа «Чыланныё шокары даштында,кижиниё шокары иштинде»-биле кончуг ч\\лдешкек болгаш тыва чоннуё м=з\-б\д\шт\г кижи дугайында эчис сорулгаларыныё бадыткалы боор. «Даштын к==рге чаагай,а иштин к==рге ирик» деп база чугаалаар болгай. Ол кандыг кижил деп ч\ве д=мей-ле к=ст\ бээр. Карак чаап болбас.Бодун канчаар ап чорууру билдине бээр. Чон караа к=ск\. Бак сагыш башка халдаар. Ол ч\\ дээни ол дээрге,кажан-даа кижилерге багай сеткил сеткивес дээни ол-дур. Ынчангаш кижиниё даштыкы хевири-даа,иштики сагыжы-даа арыг,чараш болур ужурлуг.(А.Шаалы).

Грамматиктиг онаалгазы.

1. С=з\глелге хамаарыштыр кыска чогаадыг-\нелел бижиир.

2.М=з\-шынарга хамаарышкан бир \легер домактан бижи.

Куштарны камгалаёар.

Куш уязы \регдексээр оолдар турар. Олар куштарныё езулуг-ла дайзыннары ол. Уя тудуп, орта оолдарын т=р\п, =ст\р\п алыры куштарга эн-не чымыштыг берге болгаш айыылдыг \е болур. Каржы, тенек уя урегдевезин дээш хайгааралды база к\штелдирер апаар. Ынчалза-даа х==к\йлернин чамдыкта ол тенекпейлерден камгаланыр аргазы чок болур.

Чоокта чаа чазылган куш оглу уязындан далбаёайнып ужуп унуп келгеш, будук кырынга олуруп алгаш, х\нге д=геленип, ону долгандыр турар б\г\-ле ч\веге ==руп, сыйтыладыр эдип олурган. Хенертен рогатка-биле аткан с\\р даш чаш кушкашты черже д\ж\р шаапкан. Хензиг чалгыннарын далбаёнатпышаан ол черге кээп д\шкен. Ону д\ж\р адыпкан мелегей, тенек оол аажок амырап, бир-ле улуг тиилелгелиг болган ч\ве дег, =л\г куш оглун канчап д\ж\р адып алганын оолдарга бар шаа-биле мактанып турган.(Е.Танова).

Грамматиктиг онаалгазы.

1.Бирги абзацта демдек адыныё к\штелдирер чадазында с=ст\ё адаан шыйыёар.

2.Ийиги абзацта омонимниг бооп болур с=ст\ тып бижи.

3.С==лг\ домакта ажык \ннерниё аяннажылга д\р\м\нге чагыртпайн чоруур с=ст\ ушта бижээш,тайылбырын кылыёар.

4.Ч\\ деп кушту эки билир сен, 4-5 домак-биле бижи.

/ш-Белдир аржааны.

/ш-Белдир аржаанга бир чораан кижи катап-катап чоруксай бээр. Кончуг уран-чечен тоол дыёнаан, номчаан кижи кандыг ийик? Катап-катап дыёнаксап, номчуксай бээр. Каракка ол хевээр к=ст\п келгилээр. /ш-Белдирниё турар чери ындыг.

/ш-Белдир дээрге, Каа-Хемниё база бир адыры Кызыл-Хем, Шишкит, Белим деп \ш хемниё белдирлешкен черинде аржаан. Ол \ш хемниё ады-биле /ш-Белдир деп ат алган. Ол хемнер дээрге дээрде шаштыккан кончуг бедик-бедик сыннар аразын куду чара шаап баткылаан. Хаялар ажыр шурап, ужугуп,унунга сыёышпайн,эриинде ч\с-ч\с ак сарлык бугалары дег,хаялар х=рээнге халып, шурап, с\рж\п, сыёмарлажып, баскылажып, ээргииштелип, боралгактап, м==реп,кышкыржып турган ч\ве дег. А ол хайнып, оожумнап чыдар ээремнерде бел, мыйыт, кадыргы х=лчок.

Шак ындыг \ш белдирниё бир эрик кыры деспекте улуг оялыктан, хавак эриктеринден чылыг-чылбайдан эгелээш,80 градус чедир хайнып чыдар изиг суглар \н\п чыдар.

Келген-не кижи мынча деп х==регилээр:

-Хаа! Бо эзимде хадыёнарны, дыттарны, шивилерни к=рем! Чодураалыг ортулукту к=рем! Мырыёай б\д\н сад! Бо артыы чарыывыста д\к эзим шыпкан бедикти «Кадын-Каът» дээр.

Ол каът кырынче дыштанганнар б=л\к-б=л\\-биле \н\п, тооруктап, каттап ап турар ч\ве-дир.Соёгу ч\г\в\сте,белим ол чарыында кырында меёгилерлиг кызыл сыннарны Шивээлер дээр. Ооё адаанда Белим аксынче харап орар ак кожагарны М=ёг\н-Туруг дээр. Оон-даа аёгы мында кижи кайгап ханмас,кандыг-даа чараш аттар-биле адап четпес эзимнер,ортулуктар санчок х=й. Маёаа дыштанып, эмненип келген кижилер ч\гле бо изиг аржааннар к\ж\-биле экирип турар эвес,мында ч\з\н-баазын \н\шт\ё чаагай чыт айдызалы, арыг агаарынга таалап, сеткил-сагыжы оожумнап, быжыгып экириир.(С.Сарыг-оол).

Грамматиктиг онаалгазы.

1. Кылыг с=з\н\ё кожаланчак деепричастие хевиринде с=стерни ушта бижээш, кожумактарын шыйыёар.

2. 4-к\ абцазта ч\ве адынче шилчий берген причастиени тывыёар.

Хам _ Дыт.

Хам-Дыт - бойдустуё чаяаган т=л\,ыдыктыг ыяш.Тываныё делгем девискээринде кайда-даа Хам-Дыт - чоннуё ч\д\лгелиг ыяжы.

Хам-Дыт болза онзагай б\д\шт\г,=ске ыяштарга д=мейлешпес,бойдустуё чаяаган дээди хайырлалы-дыр. Шынап-ла,анаа дыттыё озал-ондакка,чиге чугаалаарга, «дээрниё оттуг» кемдээшкининге таварышканы-биле Хам-Дыт бооп,он-он чылдарныё дургузунда чоорту хуула бергени ол.

Хам-Дыттыё будуктары адаандан =р\ к=к дээрже кызымак ,ч\тк\лд\г,дээрбектелип \нг\лээн,ногаан дески чиирбейлерлиг,ында-мында хенче будукчугаштарлыг,куржаёгылыг,хаажылыг,аажок к\ч\л\г билзектерлиг ол хуулгаазын дыттыё чурумалын магадап к==р бис. Ону х=й-х=й чылдарныё мурнунда бурунгу тывалар эскерип,мерген угаанныглар Хам-Дыт деп тып-даа адаан.

Ыяштар-бойдустуё т=л\, каасталгазы, байлаа. Бурунгу тывалар \н\штер аймааныё дугайында тускай ==ренмээн-даа болза,ыяштарны амыдыралчы хайгааралы-биле,кара угааны-биле дыка эки билир чораан.Хам-Дытты эскерип,аёаа ч\д\п эгелээни албаты чонга ажыктыг,ачы-дузалыг болган.

Кижи б\р\з\н\ё бодунуё сонуургаар ыяжы албан бар болур. Амылыг бойдусту,арга-ыяшты,оът-сигенни х\нд\лээр, аёаа эргеленир бис. Т=рээн Тывавыска , т=рээн бойдузувуска ынак болзувусса, аас-кежикти, кадык-шыырак, бай-байлак эки чурттаар, ажылдаар, ==ренир, дыштаныр бис.(М.Кенин-Лопсан).

Грамматиктиг онаалгазы.

1.Укталган демдек аттарын ушта бижиёер.

2.Чаяаган-фонетиктиг сайгарылгазын кылыр.

Каттап чорааш.

/ш уруг Тожунуё Хам-Сыра эзиминге каттап чораан. Олар кызыл-айыраё киш-кулаа чыып тургаш,боттарыныё аразы ырай бергенин эскербээннер.

Кара- кыс шагда ушкан ,ирээн чиёгис б\ргээн чудукка таваржып келген.Ооё кырын ч=лендир \нген киш-кулааныё чаагайы кедергей. Аар, м=нд\г\р,кызыл-шурулар сывын халайтыр база берген. Ону чыып чыткаш,уруг ==р\н\ё узудай бергенин эскербээн. Хууёун долбас кылдыр чыып алгаш,ковайып кээрге,==р\ чок. Оларныё чиёгисти оёгайтыр базып чорупкан изин истеп чорааш,хем кыдыынга келген.Тереё сигенниг ажык черге келгеш,исти чидирипкен. «Ырак эвес инек-караалыг шыргай эрик бар. Ында-ла ыйнаан болар» дээш ынаар халып каан.

Черже халайып баткан сыпта кат м=нд\г\р,аар кара-кара ,виноград дег салбакталы берген.Чокпак катты адыштааш,аксынче урупкан. Ааска боттары эстип,чайгаар-ла боостааже ажып турар! «Ээй, уруглар,мында силер бе?» -деп, ==р\шк\л\г алгыра каапкан. Мурнунда мырыёай-ла \ш кулаш хире черде улуг-ла даг-иргек бо!

Хенертен к=р\п каанындан Кара-кыс сырбаш кыннып,арны изиёейни берген. Меёнээни ол ыйнаан,каттыг хууёун оё талазынче б==лдендир чайып-ла эгелээн. Даг-иргек хууёну чайган аайы-биле, ону эдертир к=р\п,бажын долгап эгелээн. Араатан хенертен коргунчуг кылдыр к=скени каапкан. Ол карак чивеш аразында эргилгеш,кат сывынче чыжырт кылдыр барып ушкаш,доп-дораан тура халааш, ыёай-ла болган.

Та кайы-хире \р бажын б==лдеп келген адыг ч\ве. Бажы дээскине бергени ол ыйнаан. Уруг ам кээп сириёейнип, ч\рээниё дыёзыг соп турарын, кортканын билип каан.

(Хертек Серээ, солундан).

Грамматиктиг онаалгазы.

1.С==лг\ домактыё долу синтаксис-морфологтуг сайгарылгазын кылыёар.

2.Ажык \ннерниё аяннажылга д\р\м\нге чагыртпайн чоруур с=стерни ушта бижээш,тайылбырлаёар.

Уйгу чок Улуг-Хем.

Уйгу чок Улуг-Хем.

Час адакталган.

Дээрде х\нн\ё караа чоорту изип,тайгалар к=герерти д\д\скектеп эгелеп чорда,кызыл \ер т=кт\п -ле баткан. Ол баштай дамдылардан эгелээн. Оон дамырактарга келген. Оон Улуг-Хемге кээп каттышкан соонда, кызыл \ер-биле эннежир к\ч\ чок кыннып келген.

Улуг-Хем хайнып- м==реп, к=в\ктелип саарыгланып чыткан. Оруунга таварышкан моондактарны ч\лг\й шаап, дош бадып турда, ызырнып калган озаёнарны аштап, ирик чудуктарны, =л черзилерни арыглап,хая-дашты безин \ттээринден чалданмаан.Тар септерни алгыдыр шаап,ээтпек уннарны дорттап,бодунга эптиг, чаа унну аштап турган.Чаа орукту шилип алганы ол.

Чаа ун Улуг-Хемге таарымчалыг болур. Ол дээш Улуг-Хем чаёгыс эвес чыл шаан т=д\п, к\ж\н чарыгдап, месилдежип келген. Адак с==л\нде тиилеп \нген.

Улуг-Хемниё туюлунга чедир каастанып, чаагайжыттынып алганы база ол эвес. Ол ам-даа чаарттынар, селиттинер, септеттинер. Аёаа ужарлар, кызаалар ам-даа таваржыр. Улуг-Хем оларны ыяап-ла ажып эртер, чаныш-сыныш дивес.

Кызыл \ерниё соонда, Улуг-Хем оожургай берген. Ч\ге дээрге ол улуг херекти б\д\р\п алган. Ам ооё чаагай \ре-т\ёнелин к==р\ арткан.

Час с==лз\реп турда, Улуг-Хем уну магалыг-ла. Суг алган шынааларда оът-сиген х=лбеёейнип \н\п келген. Терек, тал шыпкан ортулуктар ногаан.

Улуг-Хем кижи ышкаш. Ол муёгараар, х=глээр.Улуг-Хемниё \н\ кыжын безин \з\лбес бол, ооё езулуг ыры кызыл \ер соонда эгелээр.Суунуё =ё\ карарып, сайы к=ст\п чыдар апарган тудум, \н\н\ё эткири дам баар.Ыржым кежээлерде дыёнап турарга, х==н\н киирип каан чадаган-на. Унун дургаар чаа амыдыралды алгаары ол-дур ийин.

Улуг-Хем чазын-даа удувас. (К.Кудажы).

Грамматиктиг онаалгазы.

1.С=з\глелден делгереёгей эвес б=д\\н домакты ушта бижиёер.

2.С=стерниё тургузуун сайгарыёар: шынааларда, таарымчалыг, х=глээр.

Салымга канчап чагыртыр.

Сагыш кижини мегелеп боор. Хуулгаазын каяа турар. Чаш оолдуё караа ол-ла хевээр ажываан.

Салым кончуг, чашты безин чагыра бээр. Оттан оярын, сооктан доёарын беш медерелдиё д=рт\ кадык болгаш бичии оол чоорту билип бар чыткан. Изиг суугунуё чалымындан ийи холун олче уткуй сунгаш-ла,=скээр оя бээр; ызырар ыт ырланган болза, «Сок!» деп аттыныптар. Шораан бот-баштаныр чорукка чоорту ==ренип турган.

Чечек-чимис чыды-биле холушкан часкы агаарныё элзедир к\ж\ ону кыйгырып турду ыйнаан, дашкаар \нер мен дээш,база амыратпас апарган. Ийи холун бурунгаар салбайтып алгаш,

тендире-тендире эжикче углай кылаштаптар. Иези аёаа дузалажыр дээш дап бээрге,адазы хол чаёгып,соксадып каар. Ам канчаар, боду ==рензин,\\ле-биле ч=рч\р эвес дээн хевирлиг бажын согаш кылып,имней тыртып каар.

Бойдусту кижи дыёнап билир болза,ч\ве б\р\з\ дооза тускай \нн\г,тыныштыг болур.+декке мал б\р\з\н\ё чыдыны безин тус-тус аай-баштыг. Шораанныё сугже эртер оруунуё аксында челе баглаар =ргеннер бар. Ол аёаа тептикпес дээш кичээнирде,Д=ёг\р-К=к деп молдурганыё думчуунуё даажындан эскерип каар. Ооё бурунгаар сунган холдары чазыг чок Д=ёг\р-К=кт\ё мойнунга барып дээр.

Суглаар черже кирер оруктуё оё талазында чиирбей талдар бар. Шораан ол талдарны даяёгыыжы-биле талдырадып чорааш, эрикче кылаштап кириптер. Чиёгениё шимээн-дааштыг суу ону уткуп алгаш,доктаадыптар. Ооё ында олурар ынак чери бар.Эрикте эптей суп каан ширээ хевирлиг сандайланыр даш-тыр ийин.

Эртенги даё хаяазында азы кежээки кызыл х\нде Чиёгениё саарыглары чараш-ла. Бичии оол ону к==р караа чок-даа болза, ооё арыг аялгазын магадап,шапкын агымын буду-биле медереп

билгеш,т=рээн хеминиё куспаанга д=мей-ле таалап =з\п орган.(Черлиг-оол Куулар).

Грамматиктиг онаалгазы.

1.Дараазында с=стерни с=с тургузуунга сайгарыёар: кылаштаптар,шимээн-дааштыг.

2.С==лг\ домактыё синтаксис-морфологтуг сайгарылгазын кылыр.

/нд\р имнедипкен.

География башкызы б\г\ классче, =шкен отту к=зеп ч\шк\рери ышкаш, х=й айтырыг салып, ==реникчилерни удаа-дараа тургускулаан. Ынчалза-даа олар илдик чок харыылап турганнар. Башкы аёаа ==р\п, «эр хейлер» деп мактагылаан. А онаалга к\\сетпээн, ном ашпаан /гер-оол мурнунда олурган эжиниё калбак ооргазыныё артынга ажытталып, хаваандан, мадагар думчуундан к=к суг дер д\шкен, кулактары кыза берген, шимчеш дивейн, ылым-чылым олурган. Шапкан аъттыё быктыныё догдаёнаары дег, ооё ч\рээ улам дыёзыг тиккиледир соккулаан. Башкыныё к=ск\ карактары класста калбак оорга артында чаштынган «койгунчугашты» тып алган. «/гер-оол!» - деп кыйгырыпкан. Хораан «койгунчугаш» серт кынгаш, оожум туруп келген. Башкы айтырыг салган. Доёгая берген ыыт чок туруп-туруп, «билбес мен» дээн.

Башкы:

- Кичээл катаптавааныё ол бе?- деп айтырган.

Демги кады ойнап чораан эжи «чугаалаптар ирги бе моё» дээнзиг, караан уштап к=р\п орган./гер-оол х=л\е берген туруп-туруп:

- Айтырбас боор деп бодадым, башкы- деп, сирилээш \н-биле шала оожум харыылаан.

А демги \нд\р\п аппарган эжи парта кырынче улам чавызаш кынган.

-Ол дээрге ч=пт\г чылдагаан эвес-тир-дээш, башкы ийи деп демдекти журналда /гер-оолдуё адыныё дужунга саат чок бижий шаап каан…(Э.Кечил-оол ).

Грамматиктиг онаалгазы.

1. Дорт чугааларда бижик демдектерин ч\ге салганын тайылбырлап бижиёер.Бир домакты доора чугаа кылдыр тургузуёар.

2. Х=л\е-фонетиктиг сайгарылга.

3. С==лг\ домактыё синтаксистиг сайгарылгазын кылыёар.

Дуруяа оолдары.

Бичии шаавыста ойнап =скен черивис арга-ыяжы элбек, бойдузу эё-не чараш дээн чурумалдыг черлерниё бирээзи ч\ве. Ол черлерни Кызыл-Хавак, К=к-Хавак деп адаар, аразы ырак эвес черлер болгай. Кызыл-Хавактыё кырынче \не бээрге, Баян-Дугайныё делгемнери к=ст\ бээр: кызыл-кызыл даштарлыг, арты-ишти делгем-делгем ховуларлыг.

Унунда теректер \нген кара суунда балык-байлаё эмгежок. Шыктыё унун дургаар янзы-б\р\ чечектер айыраё-на ч\ве! Ак-к=к, кызылзымаар, сарыг, =кпеё =ён\г дээш кандыызын чок дээр! Чазын х==лбектерге =д\ректер, аёгырлар, к=к-дуруяалар, кастар, кижи танывас куштар-ла х=й.

Дуруяалар ховуларга чоруур, хорумнар аразынга т=р\\р. Т=рээн дуруяалар чалгыннарын далбайтып алгаш кижиже шоглаар боор ч\ве. Бир катап бистиё аалдыё оолдары дуруяа оолдарын к==р дээш чорупкан. Оолдар чаа т=рээн дуруяалар чанынга чеде бергеш :

- Оолдарыё биске к=рг\с!- деп алгыржып эгелээн.

Кырган-авам к=р\п кааш, оолдарга чагаан:

- Чаа т=рээн куш оолдары д\в\ретпес, хояспас чоор. Силерниё аваларыёар ышкаш ажы-т=л\н азырап, кызып чоруур куштар-дыр. Мооё соёгаар куш уязы \регдевеёер, чаш ч\велерни камнаёар.

Удаваанда демги дуруяа оолдары авалары-биле кады ховуга бо-ла шергилеп чоруурлар. Ырактан

к=р\п чаптаар, оларны хояспас дээш оюп эртер апарган бис.(Саая Таспай).

Грамматиктиг онаалгазы.

1. С==лг\ ийи домактыё долу синтаксис-морфологтуг сайгарылгазын кылыёар.

2.С=с каттыжыышкыныныё каттыжылга холбаазы болур \ш с=стен бижиёер.

3.Алгыржып-морфологтуг сайгарылга.

Маёгырзынныг-Алаак.

Кара-Булуёнуё арыгжыгаштарында алаактар-ла х=й. Ында онзагай алаак бар. Ону Маёгырзынныг-Алаак дижир. Аёаа таалап, харын-даа мырыёай чыргап чыткылаар ийик мен.

Маёгырзынныг-Алаактыё =ске алаактардан ылгалы бар. Кулчазыг, агы-каёгызыг чыды думчукка дээп кээр. К\з\н болза-даа кедергей тааланчыг. Чыжыргана база кыдыын долгандыр сап-сарыг чайганып тургулаар. А чазын шыксыг агаарны кулчазыг чыт базыптар боор ч\ве. Маёгырзынныё дазылын казып алгаш, амданнанып чип олургулаар мен. Кандыг-даа шончалай, согуна

болгаш кулчаныындан сыр =ске амданныг, чаагай-ла \н\ш ч\ве.

Час д\ж\п, х=рз\н чылый берген. Маёгырзынныё сыптары шымыл чаш к=к удазын ышкаш чиёгеден чиёге сыптар бакылап келген болур. Ынчан ол кезек девискээрден \нер-ле х=ён\ё

чок болур. Тааланчыг агаар =кпе-ч\ректи сергедип кээр. Ол чаш к=кт\ кезип алгаш, кургадывыт. Манчы-хуужуур эъдинге согажалаптарга, чип-ле ханмас сен. Чаагай-ла \н\ш эвеспе.

Авам Маёгырзынныг- Алаакка ынак болдур ийин. Авамныё аайы-биле мен аёаа хандыкшаан турдум. Шончалай ышкаш маёган ак дазылды тыва тырткаш, х=рз\нден аспакталган салбактанчак салчыгаштарын камныг кескеш, дедир ол-ла черинге х==п каар мен. Демдектеп каан черимден к\з\н бичежек маёгырзынны тып алыр мен. Чаагай-ла эм шынарлыг \н\ш ч\ве ийин ол. (Моторк Тирчин).

Маёгырзын - черлик согунаныё бир хевири.

Грамматиктиг онаалгазы.

1.Наречиелерни хамаарышкан с=стери-биле ушта бижиёер.

2.К\штелдирер артынчыны хамаарышкан с=стери-биле кады ушта бижиёер.

Эзириктиг элик.

Шаг-шаанда бир аёчы чурттап чораан дээр ч\ве. +г сыёмас эвеген чаш ажы-т=л\нден башка бажын ашкан малы-даа чок, эктин ашкан эди-даа чок, анаа б=д\\н аёчы ч\ве-дир.

Башкы хар сыннар баштарын каастап, кыштыё тыныжы иштинче чоокшулап келирге, ол ындазында эрези хайныгып, тайга-таёды бажынче к=р\п, сыыладыр сыгыргылап, ыяёгылыг ырлагылап олурар апарган. Хар кылыннап, иштинче киир чаап келирге, аёчы-даа ыяк д=гернип алгаш, аё бышкаа-биле шып каан чиик шаналарын кедипкеш, аёнап чоруптар.

Таёдызынынё берген =л\\н\ё \нелиг кежин аёчы бай садыгжыларга барып, шай-таакпыга, чигир-боовага орнап алыр. Аёчы арат ынчаар-ла ==р к=вей ажы-т=л\н азырап, амыдырап чораан.

Бир-ле к\скээр аёнап чорааш, арны-бажын бук баш кылдыр ыглап алган, часпас адар чактыр боозу-даа чок келген дижир. Ооё алыс ужур-утказын улус аёчыдан соонда дыёнаан.

Ол мынчаар болган ч\ве-дир. Аёчы кажан -кезээде аёнап ==ренген аяёынче сыгыр даё бажында \не берген. Аёнар эртенги аш оъдун оортан оъттаар деп ол ыяк билир. Дидиё бе, диведиё бе дээн ышкаш кончуг-даа силиг элик аяёче бо \не халып келген.

Экер-эрес аёчы ч\\ боор, аёче ыяк шыгаагаш, боозунуё мажызын-даа баскан-на! Аё кээп д\шкеш, кезек тепкиленип чоруй, сураг барган. Аёчы олче дап берип, тура халыырыныё кайызы чорда, аяёче хензиг кыскыл шокар амытан кушталдыр маёнап \н\п кээп-тир. Аёчы топтап к=р\п олурарга, демги амытан элик оглу эзирик бооп- тур. Ол кезек када кулактарын с\в\реёнедип туруп-туруп, черде чыткан тын чок иезин эмме берген…

« Бо чаш амытанныё кээргенчиин, мээё-даа кончуумну! Чырык чер кырынга т=р\тт\нген чаш т=лге иезинден артык, эргим , \нелиг ч\ве чок…»-деп, дуржулгалыг аёчы бажын тудуп, боданып орган.(З.Байсалова).

Грамматиктиг онаалгазы.

1.Демдек аттарын хамаарышкан с=стери-биле кады ушта бижиёер.

2.Кылыннап,ыяёгылыг деп с=стерниё тургузуун сайгарар.

3.Укталган кылыг с=стерин ушта бижиёер.

Кашпал.

Хемчик аксын эрткеш, кашпалдарже кириптивис. Кашпал дээрге хемниё кайы-даа талазында \ш-д=рт ч\с метр ажыг к=д\р\лг\лээн часкам чалымнар. Ол чалымнарда ч\гле ында-кайда ак чечектиг с==скенден, даг согуназындан =ске \н\ш к=з\лбес, чамдыктарыныё кырында шагжагар куу чиёгис чыдар.

Хем-Белдиринден Кашпалга чедир агым оожум, барык-ла ак деп болур. Кашпалга кээрге, Улуг-Хемниё агымы к=ёг\с =скерли бээр: чалгыглар м==п, дывылап турар, боралгактар ында-мында оёгарара бергилээн ээргииштелип чыткылаар. Аёаа салды онза эптиг башкарбас болза, чок болза хаяга \зер, чок болза чаёгыс черге дескинип туруп бээр.

Кашпалга кире бээривиске, кыдыгларын чалым хаялар дуглаан, =р\ к==рге, ч\гле дээр к=ст\р. Ону к=ргеш, шак ындыг кадыр хаяга ч\\ турар боор деп бодаар. Ындыг эвес, бо чалымнарда ооё бодунуё тускай амыдыралы база-ла бар. Хаяларныё куйларын ажыглап алгаш, аёгырлар, тааннар, \г\лер, эзирлер уялар кылып алган чурттап, т=л\н =ст\р\п турар. Те-чуёмалар дээрге, анаа-ла оргу черде ышкаш, хаяларныё орта \езинде \ст\\ртен куду к=р\п, куду маёнажып, сал-биле дужаажып, чалым хая т=н\ксей бээрге, дедир чоруп каар.

Адаанда хаяларда кезек те-чуёма база имиёейнип-ле турар. Ырак эвесте, чанывыста хая кырында, кара эзир кайыын-бир теп эккелген олчазын чулбарлап чип каап, чамдыкта бистиё салывысче к=р\п каап олур. Кашпал тускай амыдыралдыг, амытаннарлыг, д=мейлээр ч\ве чок бергелиг болза-даа, т=нмес-читпес х=й к\шт\г. Чалым хаяларлыг Кашпалды эртип, Ус-Аксыныё оймактары к=ст\п кээрге, ана карак чырып,орук делгем апаар ч\ве чорду.(С.Тока).

Грамматиктиг онаалгазы.

1. С==лг\ домактыё долу синтаксис-морфологтуг сайгарылгазын кылыёар.

2. Синтаксистиг арга -биле тургустунган с=стерни ушта бижиёер.

Шивиниё д\в\рели.

Чоорту бедээш, бажы с\\рере берген бедик кара дагныё арга чарыынга шиви колдай \нген шилиндек арга ырактан илдеё к=ст\п чыдар. Аёаа, бодунуё т=рел-б=л\\н\ё аразынга, Чараш-Шиви дээр аттыг шивижигеш =з\п турган. Силиг, шевергини аажок: шору узун, чиёгежек дурт-сынныг, будуктары суук-суук. Чанындан к==рге, шала турамык к=ст\р. +з\п \нген чери база онзагай: калбак-калбак, улуг, с\\р хаяларлыг иемдик.

Ындыг-ла ырак эвесте, дагныё элээн дескилежи берген эдээнде, асфальтылыг улуг орук бар. Кышкы соок дыёзып, кылын хар немежип, ону долгандыр куржап алза-даа, оларны ол сонуургавас апаар чаё тыпкан. Шагныё бо \езинде, Чаа чыл \нгелекте, бажыёынга каастап, дириг шиви тургузуп алыксаан Кижи-Араатан чедип келгеш, хилинчек чок чалыы шивилерни кам-хайыра чок кезип аппаарын ол ада-иезинден билип алган. Кыштыё башкы айы т=не бээрин шиви дыка к\зээр. Бир-ле кыжын ооё сагыжы ышкаш болбаан.

Кончуг аяс х\нде Кижи-Араатан чалыы шивиниё белинден алгаш, оожум силгиирге богааландыр куржанып алган хары черже сиг дээн. Оон демги кижи балдызын к=д\р\п келгеш, та ч\н\ бодап келгени ол, чараш шивини бир долгандыр кылаштаан. Ынчангаш бир-ле ч\вени иштинде химиренген. Ол химирениг чараш шивиниё кулаанга четпейн барган. Кижи-Араатан балдызыныё бизин хынап к=рг\лээш, ону рюкзагынче дедир суп ап, ийни куду далажы аажок базыпкан.

Шиви ам-на чазык, чаагай х\л\мз\рээн. Айыыл-халап чайлай бергенинге ол аажок-ла ==рээн.(Шаёгыр-оол Доржу).

Грамматиктиг онаалгазы.

Шиви кезип алыр дээн кижи ч\н\ бодаан деп бодаар силер? Харыызын 2-3 домак-биле бижи.

Олча.

Борбак-оол чылгызыныё бажын алаак =р\ дозуп каан. Ооё соонда кула бени дилеп чорупкан. Т=р\\р четкен белер-ле х=й. Оларныё чамдыктары кижиден дезиксээр. Улус к=рбес ыржым-шыпшыё, ажыт-чажыт черге кулунун т=р\\р дээш дезип чоруй баар хире. «Белерни эки ончалаар сен, оглум» деп, ачазыныё чагыын бичии оол база катап сактып келген. Ынчангаш +ртеё-Оваа баарында борбак арыгже ыёай болган. Аёаа чеде бергеш, бир кезек дыёнаалагылаан. Ч\ве-ле шимээн чок.

Арыгныё шыргайы дендии. «Мындыг шыргай арыг иштинче канчап кире бээр мал боор?»- деп, пат-ла элдепсинип боданган. Ооё соонда Борбак-оол арыгныё адаа-\ст\нден ис кескен. Мал изи черле к=з\лбээн.

Борбак-оол ой богбазын бир чоон долгай талдыё адаанга баглап кааш, талдар аразынче шургуп кирген. Ол арыг иштинче элээн-не ханылап кире берген. Арыг чоорту-ла шаарарып эгелээн. Аал коданы хире оймактар-даа таваржыр. Оол ол-бо маёнап-ла турган.

Та кайы хире \е эрткен ч\ве. Бир-ле ажык оймакка \не маёнап келгеш, дыёнаалаан. Ооё \ст\\ талазында саасканнар эткилээн. Борбак-оол оларже маёнапкан. Саасканнар эткен черже чоокшулап келирге, ында ыяштар аразында мал оранган. Оол амырай-ла берген.

Борбак-оол алаактыё бир ужундан \не маёнап келген. Кула бе бо турган. Ону бичии кулун ээп турган. Кула бе кулактарын кыскаш, кудуруун шырбанып, оглун хопталаан, чанынче Борбак-оол хире кижини чагдадыр хире эвес.

Оол чаш кулунну чарашсынган. Оол х=лчок ==рээн. Кулунчугаш дас-кара. Артында-ла х\нге д\г\ кылаёайнып турар. Ооё хаваанда эргек бажы хире ак бар. Кулунчугаштыё т=герик кара-кара карактары ч\ден сергек.

Борбак-оол чаш кулунну шаанга киир топтаан. «Кандыг-ла аът болур ирги сен але? Шынап чок дээн чыраа-саяк болур ирги сен бе азы ч\ген суглуу тырттырбас ч\г\р\к кара болур ирги сен бе, кулун?»- деп, оол боданган.

Борбак-оол кулуннуг бени алаактан \нд\р с\р\п кээрге, ачазы бо халдып келген.(Х.Ойдан-оол).

Грамматиктиг онаалгазы.

1.Чаёгыс чугула кежиг\нн\г домакты айтыёар.

2.С==лг\ домактыё долу морфолог-синтаксистиг сайгарылгазын кылыёар.

М=ёг\н-Тайга.

Хамык ш=лдерни, бедик-чавыстыг дагларны ажылдыр к=ргеш, ады-сураа \нген М=ёг\н-Тайгада бардым. Саадактыг арттан к==рге, М=ёг\н-Тайга бедик-ле к=ст\р. Ооё чанында аргалыг даглар, даскылдар анаа-ла адаанда улуг сараат сигеннер чанында х=пээнчигештер-ле. М=ёг\н-Тайга ол бичежек даглардан онзаланып \нгеш, булуттарда барып \скен, кыры шала ш=йбексимээр, чаёгыс-даа \н\ш чок, кылагар ак бел бооп к=ст\р. Чурттуё чону-биле чугаалажырга, ооё кырынче

ужар куш-даа, аёаа чедер ат-даа чок, ынчап-даа болбас дижир.

Каргыныё хамык-ла черлерин дескиндир дураннап к==р\в\ске, кончуг эргилей берген, даш-хаялары х\нн\ё, частыё, оон-даа =ске ч\\лдерниё чылдагааны-биле хоюглангаш, дагларныё х=рз\н байлаан арай сай кылып каан, оът-сиген тереё

\нмес, ч\гле тайыс оът \нер, чылгы малга болгаш инекке таарышпас чер-дир деп бодап кагдым.

Кончуг-ла кадыр, мал бичии-ле соора базар болза, чуглуп бады баргы дег, дырлаёнааш ээтпектиг орукту куду арай боорда бадып олур бис.

Чыланныг орук дээни ылап-тыр эвеспе деп бодап кагдым. Арттыё аар ийинге кижи шыдавас хире кончуг соок турган. Ол Саадактыг деп артты ажып, дагныё шазынга чедип кээривиске, хенертен чылыг салгын хадып келди. Тоннарывысты уштуп дергилегилеп алгаш, чаёгыс х=йлеёнеривис-биле арттыё аксындан =р\ чорткаш, орук аксында аалга д\же тырткаш, база-ла демги чаё-биле чортуп чорааш, майгын бажыёынга чоокшулап келдивис.

(С.Тока).

Грамматиктиг онаалгазы.

1.М=ёг\н-Тайганыё бедии кайы-хирел? Ооё дугайында ч\н\ билириёерни бижиёер.

2.Бирги домакта ат орнун ушта бижээш,б=л\\н айтыёар.

3.Чыланныг,х=йлеёнеривис,хоюглангаш деп с=стерниё тургузуун сайгарыёар.

Хемчик.

Хемчик-Тываныё шапкын хемнериниё бирээзи. Ооё соёгу талазында Саянныё тайгаларыныё баштарын туман, булут бо-ла б\ргей берген турар. Оларныё аажок кадыр-кашпал, хая-даштыг, арга-

ыяштыг адырлары оон-моон арзайып, ында-мында шаарарып \н\п келгилээн. Оларныё бирээзи_ Кызыл-Тайга, ооё меёги харларлыг тас бажыныё адаан одурту ногаан аргалар богааланы бергилээн.

Оон тайга эдээ ак-ак чырааларлыг, хараганнарлыг, ховуларлыг делгем шынаа болу берген. Ону куду мурнуу-барыын ч\ктен эгелээш, соёгу-ч==н ч\кче агып, угбазы Улуг-Хемче кирген Хемчиктиё суу дааш-шимээнниг агып чыдар.

Хемниё ол-бо талалары чыраа, теректиё, чыжыргана, долаананыё арыглары, ортулуктары апарган. Ол ортулуктар , д== дагларныё эдектери шагдан тура ында чурттап турар тываларныё кыштаар кыштаа, чазаар чазаа болуп чораан. Олар

шагныё д=рт эргилдезин ол кавыга солуп, к=ж\п чорааннар. (О.Саган-оол).

Грамматиктиг онаалгазы.

1.Омонимниг бооп болур с=стерниё омонимнерин тып бижиёер.

2.Укталган демдек аттарын,ч\ве аттарын ушта бижээш,укталган аргазын айтыёар.

3. Саянныё-фонетиктиг сайгарылгазын кылыр.

4.Чурттап турар чериёерде ч\\ деп хемнер барыл,аттарын бижи.

Шончалай.

Аалывыс кыштаа кедергей кадыр даглар аразында ч\ве. Ынчангаш кыжын хемден сигенни аътка азы шарыга ч\д\р\п алгаш, арай боорда чедирип алыр. Ону шала часкаар апарганда ч\гле т=рээн хойларга азы чаш хураганнарга чиртир. Орта мал чудаан деп чугааны мынча ботка дыёнап к=рбээн мен.

Чазын ак черлерде хар канчанмаанда-ла, Казанактарныё, Кара-Дагларныё мээстери караргылай бергилээр. Аалывыс =дээнге баштай тааннар, кызыл думчуктар, оон арай с==лз\редир сайлыктар к=ст\п келгилээр.

Шынында, олар частыё медээчилери болуп шыдавайн турганнар.Ч\н\ё-даа мурнунда ==в\ст\ё

артында кадыр мээске каранды чап-чаа-ла аштып чорда, шончалай \н\п келир.

Аалдарныё уруг-дарыын к==рге, шончалайлаар дишкен, =ргеннер туткулаан чоруп тургулаар ч\ве. Мен ындыг эвес чораан мен. Ч\ге дээрзин ам-даа билбес мен. Мен база-ла оларныё \е-чергези чордум, чаа-ла сес хар чедип чоруур.

Чазын чылый бээрге, авам мени биче-бача айбылап турар апарган. Чок болза, хой хара дээр, чок болза хураган бажы дос дээр. Авам айбылаарга

дыка-ла амыраар турган мен. Хой-даа кадар дизе, чажам дивес ийик мен.

Хураганнар бажы дозуп чоруурумга, шончалай бо-ла к=ст\п орар. Долгандыр ак хар, кыш барык-ла хевээр. Хураган чыдыны хире каранды, ооё ортузунда-шончалай. Кып-ла кызыл. Чаражын ч\\ дээр! Ай-айы-биле хар-хыраа к=р\п кыштаан каракка тааланчыын канчаар ону! Дораан олура д\шкеш, шончалайны \глеп алган даштарны аштап кааптар мен. Ону черле каспас турган мен. Хураганнарым чоокшулап келирге безин: «Кижиниё шончалайын оъттадыёар силер,

кулугурлар!»- дээш, хойзуп чорудуптар мен. Шончалай ш=лээн \нгей аан!

Грамматиктиг онаалгазы.

1.Дефистеп бижиир нарын с=стерни ушта бижиёер,утказын тайылбырлаёар.

2.С==лг\ абзацта артынчыларны ушта бижиир.

С.К.Ооржак

Диктантылар чыындызы

10-11 класстарга

Х=нделеё 2011