Қазақ тілінен Варваризмдерді қолданудың түрлі жолдары тақырыбына сабақ жоспары. (11 сынып)

11 сынып Қазақ тілі 8.02. 16 жыл

Сабақтың тақырыбы : Варваризмдерді қолданудың түрлі жолдары.Лекция

Сабақтың мақсаты: 1. Жаңа тақырыпты меңгерту.

2. Талдау, қорытынды жасау, сөйлеу мәдениетін дамыту.

3. Тіл тазалығын сақтап, өз тілдерін құрметтеуге тәрбиелеу.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылыарды түгендеп, сабаққа дайындығын тексеру.

ІІ. Өткен тақырып бойынша түсініктерін байқау.

Үй тапсырмасын тексеру. 2. Қорытынды жасау.

ІІІ. Жаңа сабақ

Лекция

Варваризмдер(грек. barbarіsmos - бөтен елдік) - сөйлеу не жазу кезінде орынсыз қолданылған басқа тілден енген сөздер. Мысалы, қазақ тіліндегі 19 ғ-дағы кейбір жазбаларда араб, парсы сөздерінің, 20 ғ-дағы ауызекі тіл мен жазбаларда орыс сөздерінің орынсыз қолданылуы жиі байқалған. Ғылым, техника жаңалықтарына, т.б. байланысты бір тілден екінші тілге сөз ауысып отырады. Мұндай қажеттіліктен болатын тарихи құбылыстар Варваризмге жатпайды.
Варваризмдер тілге етене болып сіңбеген, соншалықты зәрулігі жоқ, бөтен тілдің сөзі деген ұғымды білдіреді. Варварнзмдерді қолданудың әр түрлі жолдары бар:
1. Кейде бір халықтың шынайы өмірін, түрмыс-салтын суреттеп көрсетпек болғанда, сол елдің ұлттық ерекшелігін бейнелеу мақсатымен варваризмдер саналы түрде әдейі қолданылады. Мәселен, неміс халкының өмірін суреттегенде фрау, кухен, кай-зер сияқты сөздерді, ағылшын өмірін суреттегеиде сэр, мистер, коттедж тәрізді сөздерді, француз өмірін суреттегенде мадам, франк, мосье сияқты сөздерді, Орта Азия халыктарының өмірін суреттегенде шайхана, аул, кәуап, арық. пиала, паранджа, қыш-лак, тәрізді сөздерді қолдану орынды деп есептеледі.
2. Тындаушыга ерекше әсер етіп, күлдіру үшін халық ақындары да варваризмдерді пайдаланады. Мысалы:
Астыма мінген атым генадушка,
Шабамын көңіл ашып немношка,
Не стоит, на свете жить етуге
Азырақ ойнап-күлмей молодушка ("Он алты қыз").|
Өзге тілдегі сөздерді сөзбе-сөз аударуға қиын тиген жағ- дайда, варвамдер сол калпында ешбір өзгертілмей алынады. Мәселен, Абай Құнанбаев шыгармаларында қазақ тіліне сіңбеген мынадай орыс сөздері кездеседі визит, виноват, военный, образование, уездный начальник, военный губернатор, наз-начение , впечатлительностъ сердца, закон, судья, занимайся прямотой, уголовный, дознание, еднница, сила прнтягательная однородного, подвижный элемент, посредник, прошение, сама- родный, счет, такт, т. б. Сол сияқты Абай шығармаларында араб-| парсы тілдеріне тән сөз тіркестері де сол қалпында келтірілелді. Мысалы: ағләмланған фиғлы хұда (алл-анын, салған ақ ісі), ала табарәкә уа тагала (жарылқаушы және ұлы тәңірі), әддуния мәздәғатүл ақирәт (бұл дүние ақиреттің егіні, азығы), саллалла у ғәләи и уәссәләм (алланың сәлемі мен рахметі болғыр хайрун-нас мән янфәғүн-нас (адамшылықтың абзалы - адамға пайда келтірген) т. б.
4.Варваризмдер кейде қоғамдағы жагымсыз жексұрын тиі терді халыққа мазақ етіп келемеждеу үшін де қолданылалы. Мысалы:
Барымта мен партия
Бәрі мастық, жұрт құмар
Сыпыра елірме, сұрқия.
Қөп пияншік нені ұғар (Абай).
Нәпіл түгіл, намазы
Бәрі желге кетеді.
"Еннатайына кәлкаусар",
Пошол дереу күнәкар,
Аяғын ойлап айтқаны,
"Әні-шаны күлатар" (Абай).
Абайдың алғашқы шумақ слеңіндегі пияншік деген орыс сөзі ел ішіне бүлік салып, қулық-сұмдықты кәсіп еткен сүрқияларды мысқилдап, жұртқа мазақ етіп көрсету үшін пайдаланылған. Соцгы шумақгагы варваризмдерді колдану арқылы ұлі ақын құранның ең оңай деген бір ауыз сүресін де жаттай ал. май, бірді-бірге бытыстырып, өз-өзінен әлек болып жүрген надан байларды сыкақ^етпек болган. Мүндағы еннатайына кәлкауасар, деген сөз - арабша инна агтайна кэ әлкэустр (кәусар суын саған береміз) дегсн сөзінің айтамып дсп айта алмай әбден бұзылған түрі Әні-шапы күлаптар дегені арабша иннэ шэниәка уал абтар(олап болмаса, борінен сымпиып, бос каласың) сөзінің бұрмаланган формасы. Бұлардың арасыида орыстың пошол сөжүруі бірді айтып, бірге кетіп отырран қас наданның бейнесін көрсетеді Абайдағы мэліш (мелочь), иіерміш (шермач) сөздері дс осындай мақсатпен қолданылган.
5. Ана тілін білуіне мән бсрмей, оган жүрдім-бардым қарап,тіл шұбарлаушыларды келемсждеу үшін де жазушылар варва-ризмдерді жиі пайдаланады. Мысалы: Осы ниметит еткен жұмыстардан реальный еш нәрсені жарыққа шығара алмадык
I. Жансүгіров). Марфуға. Вечно сендер маған күлесіңдер. По-робуй қатын болып мұндай күнде тамақ тасура. Марфуға. хорошо. Заниматься етсем, орыс грамматикасын как-нибудь біілуге болады. Ал қазақ тілімен миды ашытқаны, просто не тер-пимо!.. Марфуға. Әнуар, перестанешь или нет. Ну, хорошо, жүр-гісі келмеді, ажырасты, что в этом зазорного. Марфуға. Папам звонить етті. Мен оған сені Алматыға қалдырура бір шишкамен өйлес десем, оказывается сен өзің колхозға барамын деп нас-таивагь етіпсің ғой?! (Қ. Мұхамеджанов).
2. Сұрақтар:
1. Варваризмдер дегеніміз қандай сөздер?
2. Варваризмдердің БАҚ тіліне қандай әсері бар?
3. Газет беттеріндегі варваризм сөздердің қолданысы - бұл әдеби тілдің нормасына қайшы ма?

54 - жаттығу. Тіл тазалығы, тіл дәлдігіне арнап айтылған Ғ. Мүсіреповтің пікірлеріне қалай түсінгендеріңізді түсіндіріп жазыңыздар. Ауыспалы сөз қолданыстарына назар аударып, мағыналық жэақтан талдау жасаңыздар.

55 - жаттығу. Ғылыми мақалада автор шетелдік сөздердің қолданылуының бірнеше жолын сөз еткен. Осылардың қайсысы тіл тазалығына жатпайды? Мысал келтіріп дәлелдеңдер.

І V. Қорытынды жасау.

V. Бағалау.

VІ. Ұйге тапсырма: 57 - жаттығу, 63 бет