Муниципальное казённое общеобразовательное учреждение

«Новая основная общеобразовательная школа»

УРОК калмыцкого языка

Кичәлин төр: «Цǝ. Цǝǝhин авъясмуд»

5 класс

Шалдырмова Вера Халгаевна,

учитель калмыцкого языка и литературы

п. Новый, 2016

Кичәлин төр: «Цә. Цǝǝhин авъясмуд». (1-гч слайд)

Кичәлин күсл: 1) Цәәhин тууҗла таньлдлhн;

2) Цǝǝhин туск үлгүрмуд, тǝǝлвртә туульс, йѳрǝлмүд даслhн. (2-гч слайд)

Эрдм - сурһулин күслмүд:

• үзсн, хәләсн, медсн юмна тускар эврәннь ухан - тоолвран медүллһн.

• шалһлһна медәһән амн үгәр келлһн.

• хальмг цә чанлһна диг-дара тодлҗ авлhн, эврә үгәр келҗ чадлһн.

Сурһмҗин, уха заагч күслмүд:

• мана өвкнрин үлдәсн зөөр хадһлх уха заагч сурһмҗ өглһн.

Уха өргҗүллһнә күслмүд:

• кичәлин төр болн күсл цәәлһҗ, йилһҗ чадлһн.

• олн юмнас һол юм йилһҗ, шүүҗ авч чадлһн.

• амн үгин болн бичмр келлһ өргҗүллһн.

• чееҗәр айслулҗ умшлһиг өргҗүллһн.

Кичәлин янз - келлһ өргҗүллһнә кичәл.

Дөңцл: компьютерн презентац, амн урн үгин үүдǝврмүд, «Жаңhрас» тасрхас.

Эпиграф «А үзг - сурhулин дееҗ,

Ааhта цǝ - хотын дееҗ» (хальмг үлгүр) (3-гч слайд)

Кичǝлин йовуд:

I. Багшин үг (кичәлин төр, күсл цәәлhх).

Хальмг улсин эдлдг хот олн зүсн болна. Хальмг улс кезән-кезәнәhәс нааран дөрвн зүсн мал өскәд, теднә шим эдләд йова юмн.

Ода иим сурврмудт хәрү ѳгтн:

- Хальмгудт махна ямаран хот бәәнә? (махн шѳлтәhән, дотр, бѳрг, хуурсн махн, түнтг, ишксн мѳрнә махн, күр). (4-гч слайд)

- Yсәр ямаран хот белднә? (уург, тарг, чигән). (5-гч слайд)

- Һуйрар кедг хот ямаран? (боорцг, хәәлмш, булмг, сегсрдг). (6-гч слайд)

- Орсмудла әдл хальмгудт негдгч хот бәәнү? (Бәәнә. Махн шѳлтәhән, теегин суп, бекрин шѳлн).

Хальмг зам байн.

Зуг хальмг келн-әмтн түрүн авгтан дурлҗ уудг хотнь -хальмг цǝ (җомба) болҗана.

Хальмг цәәһин үүдәлтин тускар нег домг умшхмн. (7-гч слайд)

Эн домгт цәәһин үүдлһн Зунква Гегәнә нернлә залһлдата.

Нег дәкҗ Зунква Гегән күндәр гемтәд, удан эдглго бәәҗ. Алвтдан нернь туурсн эмчәр бийән эмнүлнә.Тер эмч «деедсин идән» гиҗ Зунквад эрүл-менд туслдг унд бичҗ өгнә. Эмчин келсәр эн унд - аршаг долан хонгтан өлн элкндән зооглх зөвтә. Тегәд Зунква Гегән эн неквриг күцәнә. Долан хонгтан арша зооглад, бийнь сән болад, йосндан эдгнә. Эдгсн өдрнь хальмгин литәр бар сарин 25 болна. «Бурхнд иткдг цуг әмтн зул өргтн, эрүл-менд туслсн деедсин идә чантн, дееҗ өргтн»,- гиҗ Зунква Гегән зәрлг болв. Эн өдрәс авн әмтн зулан өргәд, насан авдг болв. « Деедсин идән» хөөннь хальмг цә, җомба гидг нерән авв.

Толин көдлмш:

• домг - легенда

• залһлдата - связано

• күндәр гемтх - тяжело заболеть

• эмнүлх - лечиться

• деедсин идән - божественная пища

• ундн - напиток, питьё

• аршан - целебный напиток

• зооглх - вкушать

• неквр - установка.

Багш: Эн домгин hол ухань ямаран? (Хальмг цǝ-«деедсин идǝн», күүнд туста аршан).

Хальмг цә чанлһн. (8-гч слайд)

Цәәг шин саасн үкрин үс кеhәд, дигтнь давслад, тослад, йирн йис дǝкҗ самрад, уух болдгар белднә. Хәәснд буслҗасн уснд хагсу цә тәвәд буслһдмн. Эләдәр тәвсн цә күрңтәд, улаһад, кандын үнр каңкнад ирсн цагт давс бүргүләд, үснә өрм кеһәд, цѳѳк самрна. Самрад бәәхлә, буслснла әдл болна. «Зуурм чанхар, зу самр»,- гиһәд хальмгуд келнә. Тиигәд зөв эргүлǝд самра бәәҗ, тос тәвәд, зать зордмн. Тиим цә каңкнад, көөстәд одна. Энүг «җомба» гиҗ нерәднә.

Җомбаг җѳѳлн, шимтә ѳрмәр эс гиж илвцәр үслнә.

Толин кѳдлмш:

каңкнх - благоухать

канд - настой

самрх - перемешивать

зорх - строгать

көөстх - пениться

буслх - кипеть

бүргүлх - сыпать

Кергтә тоот: усн, хагсу цә, үсн, давсн, тосн, зать. (9-гч слайд)

Белн цәәhәс модн, чолун ааhд кеhәд дееҗ ѳргнә.

Цǝ уудг ааhс иим: агч ааh (кленовая чашка) - цә, шѳл, үс уудг

шаазӊ ааh (фарфоровая) - ик ааh

удн ааh (ивовая)

хар модн ааh (дубовая)

татур ааh (деревянная).

«Җаӊhрт» иигҗ келгднә: «Далн негн күн дамҗлдг далhа шар шаазӊгар далн нег дарад оркв…» («Он отпил подряд 71 раз из большой желтой фарфоровой чашки, которую могли поднять 71 человек…»). Энүнд Догшн Хар Санл гидг баатрин тускар келгдҗǝнǝ. (10-гч слайд)

II. Цәәhин туск авъясмудла таньлдлhн. (11-гч слайд)

• Улан зандн цә чанад, боорцг кеhәд, гиичиг тосна.

• Залу күн ѳрүн цәәлә харhҗ ирхлә, йовсн хаалhнь, сансн санань чигн күцдмн гиҗ келдмн.

• Ѳрүн чансн цәәhәс дееҗ ѳргх кергтә.

• Ааhин ам чавчҗ, хумха хурhан ааhд орулҗ, цә ѳгдмн биш.

• Күүнд цә ѳгхләрн, хойр hарарн эс гиҗ барун hарарн сѳӊ бәрҗ ѳгдмн.

• Цә нерсн цагтан хоосн сав hал деер тәвдмн биш.

• Ирсн гертәсн цә ууhад, ундан хаӊhаhад босхларн, ааhан бүркҗ тәвдго (бүркәд тәвхлә, дәкҗ танаhас үкн-үктлән хот амсхшв гисн му авъяс).

• Хальмг күн ю болвчн зѳв эргүлҗ кедмн. Эннь делкән шар нар күндлҗ, нарни эргцәр кеҗәх юмн. Цә самрхларн, зѳв эргүлҗ самрдмн.

• Хар ус буслhдмн биш-му йор. Зәрм hазрар цә нерсн цагтан үсинь кечкнә.

• Буслҗасн цә бас күүнд ѳгдго, келн-аман халун цәәhәр хәәрчкхлә - бас му нерн).

• Ааhд дегд дүүргҗ эс гиҗ дегд дундар цә кедмн биш. (Дүүргәд

кесн цә цальград асхрна, эннь бас эвго юмн).

(4-5 авъяс девтртән бичҗ авх).

III. Зургар күүндвр

Баатрльг дуулвр «Җаӊhрас» hурвн бичкн баатрмудын зург үзүлх. (12-гч слайд)

- Эн hурвн бичкн кѳвүдиг таньҗант? (Э-э, таньҗанавидн).

- Эн кѳвүдин нернь кемб? (Аля Шоӊхр, Хар Җилhн, Хошун Улан).

- Эдн кенә кѳвүд? (Җаӊhрин, Хоӊhрин, Алтн Чееҗин).

- Тегәд, эн hурвн бичкн баатрмуд эзн богд Җаӊhрин даалhвр күцәҗ йовад, сууhад амрҗ.

…За гидг мод түләд,

Зандн гидг цәәhән чанад суув,- гиҗ алдр дуулвр «Җаӊhрт» хальмг цәәhин туск иим сәәхн үгмүд бас харhна.

IV. Физминутк. Негн - босад суняхмн,

Хойр - дорагшан ѳкәhәд,

Һурвн - альхан hурв ташхмн,

Дѳрвн - hаран хаҗугшан дайлад,

Тавн - хойр hаран саҗад,

Арhул сууhад, экләд кѳдлхмн. (13-гч слайд)

V. Цәәhин туск йѳрәлмүд, үлгүрмүд, тәәлвртә туульс күүкд келҗ ѳгх.

- Йѳрәлмүд. (14-гч слайд)

- Yлгүрмүд. «Цә самрх дутман зандрдг».

«Халулсн цә, хәрҗ ирсн күүкн хойр тоомср уга болдг».

«Цә шиӊгн болвчн - идәни дееҗ,

Цаасн нимгн болвчн - номин кѳлгн».

«Yсн уга цә - хот биш, үлгүр уга күр - күр биш». (15-гч слайд)

- Тәәлвртә туульс.

«Амтынь ясдг әгр цаhан» (давсн).

«Усн мет шиӊгн, шикр мет әмтәхн» (үсн).

«Амтынь ясдг амр цаhан, тавинь хәәдг тарhн шар (давсн, тосн).

«Һурвн манҗ hуйан ээҗ,

Эрнцн гелӊ гесән ээҗ» (hулмт, хәәсн). (16-гч слайд)

VI. Багшин үг.

Ода нертә шүлгч Саӊhҗин Босян «Хальмг цә» гидг шүлг умшхмн. (17-гч слайд)

Сурврмуд: - Шүлг таасгдв аль угай? (Э-э, таасгдв).

- Хальмг цә ямаран? Альк үгмүдәс медгднә? (Хальмг цә

әмтәхн, шимтә, цецгән, теегин үнртә).

- Цә әмтәхн, шимтә болтха гиhәд, ю тәвнә? (Yс, тос, зать, давс).

- Тана хәләцәр, шүлгин учр-утхнь ямаран? (Күн болhн элгсг, цаhан

седклтә болтн гисн уха зааҗана).

VII. Ашлвр. Темдг тәвлhн.

VIII. Герин даалhвр. Цәәhин туск авъясмуд дасх. (18-гч слайд)