Пояснительная записка к учебнику Ужуглел (Азбука) для тувинской школы автор А. А. Алдын-оол

Тайылбыр бижик.

Бо программаны 1- 4 класстарның тыва дыл болгаш номчулга кичээлинге таарыштыр тургускан. Бо класстарда өөренип турар уругларның билиг мергежилиниң бедиин барымдаалааш, бердинген темаларга немелде материалдарны киирген. Ол ажылдың кол угланыышкыны уругларның чугаазын сайзырадыры, ниити билиин бедидери, өөренип турар чүүлдерин сайгарып, бөлүктеп, деңнеп, түңнеп билиринге оларның иштинден кол болгаш чугула чүүлдерни тып тайылбырлаарынга өөреникчилерни чаңчыктырар.

Программаның кол угланыышкыны дараазында сорулгаларны чедип алырынче угланган.

а) уругларны чечен чогаал оранынче углап, сөстүң уран чурумалдыг овур-хевирин дамчыштыр сөзүглелдиң долу болгаш делгем утка-шынарлыын хөй талазындан угаап билип алырынга дузалааар;

б) чечен сөстүң чогаалдары уругларны номчулгага ынак, бүгү-ле чараш чүүлге хандыкшылдыг, ону шын үнелеп билир кылдыр чаңчыктырар ужурлуг;

в) номчаан чүүлүнүң утказын шиңгээдиринден аңгыда уругларның ниити билииниң деңнелин делгемчидериниң дуржулзазын байыдар болгаш амыдыралга оларның мөзү-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлээр;

г) чечен чогаалды уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар күзелин боттандырар.

Башкы уругларны бичиизинден эгелеп коллективтиг езуга бот-боттарынга негелдени, шынчы ак сеткилдиг, быжыг туруштуг, эрес-дидим болурунга, күш-ажылга киириштирер сорулгалыг.

Класс бүрүзүнге номчулга кичээлиниң 30-35 минутазын чогаалды номчуурунга болгаш сайгарарынга, а киирилде беседага, словарь ажылынга сөзүглелдиң уткзын илередиринге херек. Өске-даа ажылдарга 10-15 минутадан хөй эвес үени чарыгдаар.

Сөзүглел-биле ажыл бир класстан өске класстан чоорту нарыыдап чоруп орар.

Берге эвес сөзүглелди литературлуг шын адаанын езугаар, медерелдиг шын аянныг чүгүртү номчуур.

Номчулганың темпизин шын сагып билир. Чыл төнчүзүнде таныш эвес сөгүглелди номчуурунуң дүргени бир минутада 90-дан өрү сөстерни номчуур.

Тыва дылдың лексика болгаш фонетика талазы-биле эге билигни алыры.

Шын номчулга болгаш бижилгеге чаңчыктырып, ийи болгаш оон хөй кижилер аразынга чугаалажыышкынынга киржир;

Чаңгыс кижиниң сагыш-сеткилин илереткен чугааны тургузар болгаш бичии хемчээлдиг шинчилел болгаш медээ сөзүглелдерни бижиир.

Тыва дылга хумагалыг болур, сагыш-сеткилинден ооң арыын онзагайын үнелеп, камнаарынга харыысалгалыг болур.

Тыва дылынга сонуургалын оттурар болгаш бодунуң чугаа домаан сайзырадырга чүткүлүн бедидер.

Эге школага тыва дыл болгаш номчулга өске эртемнерни өөрениринге болгаш уругларның коллективке ижиктиреринге эң-не кол черни ээлеп турар.

Өөреникчилерниң кичээлге болгаш кичээлден дашкаар ажылдарга киржилгези:

1. Дыңнап тургаш, адаар:

• башкының берген үлегерин өттүнүп үннү шын адаар;

• сөске үннүң туружун шын илередип, тода адаар;

• эжеш ажык эвес үннерниң ылгалын тода адаар;

• узун, кыска, өк-биле адаар ажык үннерни онзагайлап адаар;

• алфавитти чурум-чыскаал аайы-биле адаар;

• үлегерлээн болгаш словарь сөстерин дыңнап адаар.

2. Бөлүктел ажылы:

• эге болгаш сөөлгү үннериниң аайы-биле сөстерни бөлүктээр; бердинген үнге сөстерни шилип тывар;

• дөмей уткалыг сөстерни бөлүктээр;

• узадыр адаар ажык үннерлиг сөстерни бөлүктээр;

• өк-биле адаар ажык үннерлиг сөстерни бөлүктээр;

• үнү биле үжүү дең сөстерни бөлүктээр;

• үжүү хөй, үнү эвээш сөстерни; үнү хөй, үжүү эвээш сөстерни бөлүктээр;

• бижиири чаңгыс дүрүмге чагыртыр сөстерни бөлүктээр;

• эжеш ажык эвес үннерлиг сөстерни бөлүктээр;

• тема аайы-биле бөлүктээри: ногаа аймаа, ыяш аймаа, хеп аймаа, сава, аъш-чем дээш оон-даа өске.

3. Хайгаарал ажылы:

• башкының номчаан шүлүүнден бердинген үн кирген сөстерни тывар, ол сөсте үннүң туружун (эгезинде, ортузунда, сөөлүнде) тодарадыр;

• бердинген үннерден херек үннү тывар, оон характеристиказын чугаалаар. Чижээ: Б...р )е,ээ) келем, акый!

• Сөзүглелге дөмей уткалыг сөстерни ажыглаар

• Сөзүглелден медээ, айтырыг, кыйгырыг домактарын тывар;

• Сөзүглелден чаңгыс аймак кежигүннерлиг домактарны тывар;

• Сөзүглелден хуу аттарны көргүскен сөстерни тывар;

4. Хевирлеп - дүрзүлээр ажыл:

• сөстүң үн тургузуун дүрзүлел чуруун шыяр;

• демир дузак, пластилин болгаш өске-даа материалдарның дузазы-биле үжүктерни дүрзүлеп кылыр;

• домактарның тургузуун дүрзүлеп чуруун шыяр;

• сөс тургузуун дүрзүлеп шыяр;

• дорт чугаалыг домакты дүрзүлеп чуруун шыяр;

• кескен үжүктер-биле кассага сөстер тургузар;

5. Деңнээри:

• бердинген дүрзүге тааржыр сөстерни тывары;

• номчаан сөзүнге дүүштүр чурукту дөмейлээр;

• үн болгаш оон үжүүн деңнээр;

• улуг болгаш бичии үжүктерниң бижээнин деңнээр;

• үлегерлиг бижилге биле өөреникчиниң бижээнин деңнээр;

• домак биле сөстү деңнээр;

6.Хынаары:

• бөлүк аайы-биле бодунуң ажылын хынаар болгаш үнелээри;

• частырыгларны тыпкаш, ону эдер, слог бүрүзүнде ажык үннерниң барын хынаар;

• чурукта чүгле бердинген үжүк бар кезээн будуур;

• бөлүк сөстерден артык сөстү тывар.

7. Тайылбырлаары:

• узун, кыска болгаш өк-биле адаар ажык үннерни шын адаарын, оларның туружун, дүрзүге көргүзүп тайылбырлаар;

• чымчак болгаш кадыг демдектерниң ужур-дузазын тайылбырлаар;

• улуг үжүк-биле бижиир сөстерниң дүрүмү;

• сөстү слогтарга чарарының дүрүмү;

• сөстүң дорт болгаш доора утказын тайылбырлаар;

• чаңгыс аймак кежигүннерлиг домакты шын бижиириниң дүрүмү.

8.Шинчилээри:

• сөстерни слогтарга чарары, сөсте каш слог барын тодарадыры, бердинген слогтарга тааржыр сөстерни тывары (-- мал-чын-нар);

• чурукка ат тыпсыр;

• домактың эгезин, төнчүзүн утка-аайы-биле эде тургузар;

• номчаан сөзүглелинде кандыг болуушкуннар болуп турарынга хамаарышкан салдынган айтырыгларга харыылаар;

• сөзүглелдиң кол утказын чугаалаар;

• сөстерниң утказының аайы-биле (чүвелерни көргүзүп турар сөстер, чүвелерниң ылгавыр демдээн көргүзер сөстер, чүвелерниң кылдыныын көргүзер сөстер) шинчилээр.

9. Номчулга:

• слогтап номчуур;

• бодунуң иштинде номчуур;

• химиренип номчуур;

• рольдап номчуур;

• бижик демдектерин сагып, домактарны аянныг номчуур

• шиижидип ойнаары;

• хевирин өскерткен домакты азы сөзүглелди эдип номчуур.

10. Дүжүрүп бижилге:

• башкының бижээн үлегеринден дүжүрүп бижиир;

• парламал болгаш бижимел сөзүглелди дүжүрүп бижиир;

• бердинген даалга-биле сөстерни болгаш домактарны дүжүрүп бижиири;

• хевирин өскерткен сөзүглелди эде тургуспушаан бижиир.

Өөреникчилерниң номчулга талазы-биле алган билиглеринге, мергежилдеринге, чаңчылдарынга кол негелделер

1-ги классты доозуп турар уруглар төрээн дылының бүгү үннерин болгаш үжүктерин, оларның кол ылгалын билген турар.

Өөреникчилерниң кол мергежилдери болгаш чаңчылдары: сөстерде үннерни ылгап, оларның туружун тодарадып билир; ажык, ажык эвес үннерни болгаш үжүктерни, кыска, узун ажык үннерни болгаш үжүктерни бот-боттарындан ылгап билири; домактарның болгаш сөстерниң анализ-синтезтиг сайгарылгазын кылып, домактардан сөстерни ылгап тывар; улуг болгаш биче үжүктерни шын, чараш, тода бижип билир; бижимел болгаш парламал шрифт-биле бижиттинген сөстерни, домактарны иштинде слогтап адап ора, шын дүжүрүп бижип; адаары болгаш бижиири дүүшкек 3-4 берге эвес сөстен тургустунган домактарны адап бээрге, үжүктер кагбайн шын бижиир; домак эгезинге улуг үжүктү бижиири; сөөлүнге улуг секти салыры.

Нарын эвес сөстерни слогтавайн чүгүртү номчуп, оларның шын, медерелдиг, аянныг болурун сагыыры; сөстерни тода адавышаан, домак сөөлүге интонацияны, домактар аразынга паузаны кылыр; башкының номчаан азы чугаалаан чүүлүн кичээнгейлиг дыңнаар болгаш утказын сактып алыр; номчаан чүүлүнге хамаарышкан айтырыгларны харыылаары болгаш башкының дузазы-биле оон, кол утказын илередири; ону кезектерге чарары; сөзүглелди иштинде номчааш, утказын билип алган шаа-биле чугаалап шыдаар; номчаан номнарының адын, авторун шын адап билир; доктаадып алган шүлүктерин аянныг чугаалап билир; номчулганың негелделерин болгаш шынарларын шын сагывышаан, номчуурунуң, темпизин дүргедедип шыдаары; чыл төнчүзүнде номчуурунуң, дүргени 1 минутада 25-35 хире сөс; сюжеттиг чуруктар-биле харылзаалыг чугаа тургузары.

Номчаан номнарының авторун, адын шын сактып ап, 5-8 хире биче хемчээлдиг шүлүктерни шээжи-биле аянныг чугаалап билир.

Бижик демдектерин (. ! ?) барымдаалап домактарны шын номчууру; оларның аразынга үн доктаашкынын кылып билир.

Сюжеттиг болгаш темалыг чуруктарны көрүп тургаш, 3-4 домактан тургустунган харылзаалыг аас-даа, бижимел- даа чугааны тургузуп билир.

Долгандыр турар амыдырал болгаш бойдус-биле таныжылганың түңнелинде өөреникчилер дараазында кол-кол билиглер болгаш чаңчылдарны чедип алыр: чурттап турар республиказының болгаш найысылалының адын билир; кудумчу кежериниң, транспорту оюп эртериниң, кудумчуга чадаг кижилерниң оруктарга чоруур чурумнарын, өрт болдурбазының чамдык дүрүмнерин сагып билир; чылдың янзы-бүрү үелеринде агаар-бойдустуң, онзагай демдектерин эскерип билир; чурттап турар черинде чанар болгаш кыштаар элээн каш куштарның аттарын билир; оларны ылгап шыдаар.

Чараштыр бижилге

Улуг болгаш бичии үжүктерниң кезектериниң аттарын болгаш бижиириниң дөмейлешкээн барымдаалап дараазында чурум ёзугаар бөлүктерге чарар.

Бичии үжүктер

1. Дорт шугумдан база үстүнде ээтпектиг, адаанда ээтпектиг шугумнардан тургустунган үжүктер: и, ш, г, п, р, ү, Ү - 7

2. Үстүнде айыткан шугумнарга точкалар болгаш дүүшкүннер немешкенинден тургустунган үжүктер: й, л, м, ц, щ, н, ң, ь, ы - 9

3. Төгериктерден тургустунган үжүктер: о, ө, а, ю, ф, б, д, я - 8

4. Солагай талакы чартык төгериктерден тургустунган үжүктер: с, е, ё, ч, ъ, ъ, в - 7

5. Бир талакы чартык төгериктерниң каттышканындан тургустунган үжүктер:

э, х, ж, з, к - 5

Улуг үжүктер

1. Кол элементизи үстүкү азы адаккы кезектеринде ээтпек шыйыглыг үжүктер:

И, Ш, Ч, Ц, Щ, Л, М, А - 8

2. Кол кезээ чартык болгаш бүдүн төгерик үжүктер:

О, Ө, С, Э, X, 3, Я, Е, Ё, Ж - 10

3. Кол элементизи чалбыыш хевирлиг шугумдан тургустунган үжүктер:

У, Y, Н, К, Ы, Ю, Р, В, Ф - 9

4. Кол элементизи чалбыыш хевирлиг шугумнуң чалгыгланчак шугум-биле каттышканындан тургустунган үжүктер: Г, П,Т, Б, Д - 5

1-4 класстарга класстан дашкаар номчулга

Класстан дашкаар номчулга - уругларны чечен чогаалга хандыкшыдарының бир аргазы, литературлуг номчулганың чарылбас кезээ. Класстан дашкаар номчулганың кол сорулгалары өөреникчилерни уруглар чогаалы-биле таныштырбышаан, номга ынак болурунга кижизидер; уран чогаал дамчыштыр угаан-билииниң ниити деңнелин бедидер; эстетиктиг мөзү-бүдүжүн хевирлеп, ниити сайзыралын чедип алыры; сагыш-сеткил культуразын бүгү талалыг байыдары болур.

Класстан дашкаар номчулга өөреникчиниң назы-харын, амыдыралчы дуржулгазын шыңгыы барымдаалаар болганда, номчуурунга сүмелеп турар номнар шын шилиттинген турар ужурлуг. Уругларның номчулгазын шын, системалыг, ажыктыг кылдыр чорударынга башкының медерелдиг шилилгези албан негеттинер. Кол черни улустуң аас чогаалы, тыва чечен чогаал, орус болгаш өске-даа хөй национал улустуң чогаалдары, даштыкы классика ээлээн турарын чугула деп сүмелеп турар.

Тыва улустуң аас чогаалының эң-не дээре үлегерин эге класстарга өөредип тура, ук чогаалдарда улусчу чаңчыл-сагылгаларны уругларга билиндирип база уруглар боттары ону эскерип билиринге чаңчыктырар аргаларны ажыглаар. Программада айыткан кол-кол темалар, чогаалдың хевирлери, авторлар, чогаалдардан аңгыда, класстан дашкаар номчулгага кайы авторларны, кандыг номнарны, чогаалдарны сүмелээри башкыдан улуг хамааржыр. Ооң-биле чергелештир башкы уругларның кандыг чогаалдарга сонуургалдыын, ук чогаалчының амгы үе-чадада, ниити литературада ээлеп турар туружун, ролюн барымдаалап көөрү база чугула.

Класстан дашкаар номчулга программазының база бир кол хевири, кол өзээ - ооң хөй янзылыг (вариантылыг) болуп турары. Ол чорук башкыга уругларның номчулгага хереглел-сонуургалын болгаш бот-тускайлаң номчуп база сайгарып билиринге дузалаар.

БИРГИ МОДУЛЬ - БЕЛЕТКЕЛ ҮЕЗИ

Башкының кол сорулгалары:

1) уругларны школаның чурум-сагылгазы-биле таныштырып, оларны аңаа чаңчыктырары;

2) уруглар коллективин тургузуп организастаары;

3) бижикке өөредиринге белеткел;

Ол ажылдарнын кол утказы-биле уругларның сөс курлавырын байыдып, чугаазын сайзырадыры. Уругларны доктаамал кичээнгейлиг, хайгаараачал, сонуургаачал, өөредилгээ сундулуг болурунга белеткээр. Билип алган чүүлдерин деңнеп, сайгарып, түңнеп билиринге чаңчыктырар.

Уругларның школага келген баштайгы хүннеринден эгелээш-ле улусчу педагогиканың кижизидилгеге салдарлыг аргаларынга даянып алгаш, чараш аажы-чаңга, найыралдыг болурунга, хүндүлээчел биче-сеткилдиг, ажылгыр болурунга, бойдуска болгаш ниитиниң өнчү-хөренгизинге камныг болурун кижизидип чаңчыктырар.

Парта азы стол артынга шын олурары. Бижилге, номчулга үезинде бодун шын алдынары, демир-үжүктү шын тудары, кыдыраашты салыры, кичээл үезинде башкыны эки дыңнаары. Бо негелделерни хүннүң-не кичээл санында чорудуп тургаш, уругларны чаңчыктырар. Белеткел үезиниң бир кол сорулгазы уругларны үннер болгаш үжүктер-биле таныштырып, номчуп өөрениринге белеткээр. Ынчангаш:

а) ном-биле таныжар;

б) оон чуруктары, схемаларын ажыглап тургаш ажыл чорудар;

в) үннүң анализ-синтезтиг методун ажыглавышаан, бижикке өөредиринге белеткел ажылдары; «домак», «сөс», «слог», «үн» деп терминнер-биле таныжылга, сөстү дыңнап, адап тургаш, ында кирген ажык болгаш ажык эвес үннерни ылгап билиринге чаңчыктырар.

ИЙИГИ МОДУЛЬ - ҮЖҮГЛЕЛ ҮЕЗИ

Уругларны шын номчуурунга өөредири - башкының эң харыысалгалыг ажылы.

Үжүглел үезинден эгелеп-ле, үннүг анализ-синтезтиг методту ажыглап тургаш, номчуурунга өөредир үннүң анализин кылырда чугаадан домакты, домактан сөстү, сөстен слогтарны, слогтардан үннерни, үннерден чаңгыс херек үннү адап, дыңнап тургаш, ылгадып үндүрер.

Үннүң синтезин кылырда, чаңгыс үннү өске үннерге кожар, үннерден слог, слогтардан сөс, сөстерден домак тургузуп өөредир.

Үннүң анализ-синтезин чорудуп тургаш, кол-ла чүве - уругларны шын дыңнап бижииринге чаңчыктырары. Оларның чугаалап, бижип, номчууру оон дыка хамаарылгалыг. Номчулга үезинде сөстерни шын адап, номчаан чүүлүнүң утказын медереп билиринче угланган ажылды чорудар.

Үжүктер бижий берген үеде уруглар-биле бижилгениң белеткелин шын чорудары чугула. Баштай үжүктернин кол-кол элементилерлерин бижип өөредир:

/ J Ј ― ~ O ...

Үжүктерни тода болгаш номчуттунгур кылдыр бижидип чаңчыктырар. Сөстү бижиириниң мурнунда ооң утказын тодарадып, ында каш үн, үжүк барын сайгарып, орфографияның дүрүмнери-биле харылзаштырар. Парламал болгаш бижимел сөстерни домактарны дүжүрүп бижиири. Бижиириниң темпизин чоорту дүргедедип, кыдыраажын арыг-силиг эдилеп, кызыл шыйыг-биле аңгылаан шөлдү сагыыры.

ҮШКҮ МОДУЛЬ - ҮЖҮГЛЕЛ СООНДАГЫ ҮЕ.

Үжүглел соондагы үеде бижилгеге чорудар ажылдар:

1. Үжүглел үезинде билип алган билиглерин быжыглап, системажыдары.

2.Үннер болшаг үжүктерниң ылгалы. Ажык болгаш ажык эвес үннер.

3.Үн илеретпес үжүктер. Алфавит-биле практиктиг таныжылга.

4.Сөс, домак, чугааның чүден тургустунары.

5.Сөстү слог аайы-биле көжүрери.

6.Бижиириниң темпизин чоорту дүргедедип, бижимел, парламал сөстерни, домактарны, улуг болгаш биче үжүктерниң кезектерин барымдаалап шын бижиири.

7.Адаары болгаш бижиири карышкак эвес сөстерни, домактарны башкы адап бээрге бижиири. Домак эгезинге, улуг үжүк бижиири, сөөлүнге улуг сек салырынга чаңчыктырары. Кижиниң ат, фамилиязын, адазының адын шын бижииринге мергежилгелер чорудар.

Номчулганың чаңчылдарын ханылыдыр болгаш быжыглап, слогтап-даа, слогтаашкын чокка-даа шын адап номчуп өөредир. Сөзүглелде абзацтарны эскерип билири болгаш абзац бүрүзүнүң утказын чугаалап билиринге чаңчыктырар. Номчаан чүүлүнүң утказын дүүштүр айтырыгларга харыылаары, сөзүглел иштинден тып номчууру. Диалогтарны, сөзүглелдерни аянныг кылдыр рольдап номчууру.

Сюжеттиг чуруктарга сөзүглелди тургузары.

Номчулганың темпизин чоорту дүргедедириниң аргаларын башкы ажыглаар, чыл төнчүзүнде 1 минутада 25-35 хире сөс номчуурун чедип алыр.

Тыва дыл болгаш номчулга.

Бирги класска класстан дашкаар чорудар кичээлдерниң сорулгалары:

1. Уругларны школа-биле болгаш школачы амыдырал-биле таныштырар болгаш өске-даа ажылдакчыларны танып, оларның ажылын хүндүлеп билиринге чаңчыктырары.

2. Бүдүн төлептиг ап билири. Бодунуң болгаш өскениң үезин үнелээри. Каржы болбас.

3.Улуг улусту хүндүлеп, бичии кижилерни кээргеп, чаптап билири. Хире-шаа-биле дузазын чедирип, ачы-буянныг, биче сеткилдиг болурун хевирлээр.

4.Школанын хөй-ниити ажылынга ак-сеткилдиг киржири. Эш-өөрү -биле эп-найыралдыг, дузааргак болуру. Сагылга-чурумга хамаарышкан мораль-этиктиг билиглерни сагып билиринге чаңчыктырар.

5. Төрээн чурту - Тывазынга, Россияга ынаа болгаш чоргааралы.. Ооң бойдузунга, дириг амытаннарынга, үнүштеринге, арга-арыынга, сагыш-човангыр, хумалалыг хамааралгазы болгаш сагыыр ужурлары.

6.Уругларга номну үнелеп, «Ном-билиглерниң үндезини» деп угаадыгны билиндирер. Уругларның делегей көрүүшкүнүн , номга сонуургалын бедидер. Номчулга-амыдыралдың бир кол негелдези кылдыр, номчуурунга чаңчыктырып, бибилиотека-биле харылзаазын быжыглааар.

ҮЖҮГЛЕЛ.

Ниитизи-биле программа ёзугаар бижик өөредилгезинге 119 шак бердинген. Бижик өөредириниң үелериниң аайы-биле шактар хуваалдазы мындыг:

белеткел үези- 5 шак;

үжүглел үези- 79 шак;

үжүглел соондагы үе- 35 шак.

Бо шактарның улдуңнар аайы-биле үлелгезин башкы боду тургузуп алыр, кичээлдерге чижеглей хувааганы мындыг:

1. Белеткел үези болгаш чугаа сайзырадылгазы- 5 шак

2. Школа-биле таныжылга. Чугаа (аас болгаш бижимел)-1 шак

3. Домак- 1шак

4. Сөс, слог- 1шак

5. Чугаа үннери- 1шак

6. Ажык болгаш ажык эвес үннер-1 шак

ҮЖҮГЛЕЛ ҮЕЗИ- 79 шак

Бирги чада

1. А, а- 1шак

2. Л, л- 2шак

3. О, о, О,е - 2 шак

4. М, м - 2 шак

5. С, с-2 шак

6. Н, н - 2шак

7. Билиг хыналдазы - 1шак

8. Ч, ч - 2 шак

9. Ы, ы - 2 шак

10. У, у,-Зшак

11. Р, р - 2шак

12. Билиг хыналдазы - 1шак

13. И, и- 2шак

14. Э, э-2шак

15. е- 2шак

16. Ш, ш-2шак

17. Хыналда ажыл-1шак

Ийиги чада

18. Д, д-2шак

19. Б, б-2шак

20. Г, г - 2 шак

21. В, в-2шак

22. . Билиг хыналдазы - 1шак

23.Т, т-Зшак

24.КД - 2шак

25.П, п-2шак

26.ц -1шак

27.Билиг хыналдазы - 1шак

28.Х, х-2шак

29.3, з - 2шак

30.Ж,ж - 2шак

31.й - 2шак

32.Хыналда ажыл- 1шак

Үшкү чада

33.ъ (кадыг демдек)- 2 шак

34. Е,е - 2шак *

35.Ё,ё- 2шак

36.Я, я - 2шак

37.Ю, ю - 2шак

38.Билиг хыналдазы - 1шак

Дөрткү чада

39. ь (чымчак демдек) - 2шак

40. Ф, ф - 2шак

41. Ц, ц-2шак

42. Щ, щ - 2шак

43. Алфавит- 1шак

43. Билиг хыналдазы - 1шак

Үжүглел соондагы номчулга болгаш бижилге- 35 шак

1. Э.Кечил-оол. Аалчы час. Домак.

2. Байлак Тыва (1-ги, 2-ги кезээ).

3. С.Сарыг-оол. Алышкы бис, угбашкы бис. Домак, сөс.

4. Л.Чадамба. Час. Тарып каан ыяштар. Сөс, слог.

5. Өөредиглиг дүжүрүп бижилге.

6.Домак, сөс, слог. С.Пюрбю. Элик оглу.

7.А.Шоюн. Хойларым аттарлыг болур.

8.Э. Кечил-оол «Тенекпей». Yн, үжүк . «Бичии оол»

9.Л.Чадамба «Авай, ачай»

10.К.Чуковский « Айболит эмчи»

11.Л. Толстой «Ийи эжишки»

12.Л.Чадамба «Номну канчаар эдилээрил?». Ажык үннүң үжүктери

13.Узадыр адаар ажык үннүң үжүктери. «Үжүглелим, байырлыг!»

14.Тест.

15.Узадыр адаар ажык үннерниң үжүктери. Х.Ойдан-оол.«Бичии Эртине»

16.Тускай үн илеретпес үжүктер (ь,ъ) Т.Кызыл-оол «Улуургак Дагаажыгаш»

17.Чогаадыкчы диктант.

18.Ажык эвес үннерниң үжүктери .Эрес-оол Монгуш «Баштайгы олча»

19.Эжеш ажык эвес үннүң үжүктери. А. Шоюн «Ажыл»

20.Слог, сөс, домак. « Экии, хүнүм!» Э. Кечил-оол

21.Слогтарның дузазы-биле сөстү көжүрериниң бодуун аргалары-биле практиктиг таныжылга. О.Сувакпит «Шиижек оглу»

22.Адаары болгаш бижиири карышкак эвес сөстер болгаш домактар-биле ажыл. И.Бадыраа «Кымыскаяк»

23.Домак эгезинге улуг үжүктү бижиирин чаңчыктырары. Е.Бады-Монге

«Кушкаш оолдары»

24.Билиг хыналдазы.

25.Кижилерниң ат, фамилиязын, адазының адын улуг үжүк-биле эгелеп

бижиири. Тыва улустуң тоолдары «Өскүс-оол», «Койгунак»

26.Өске чоннар тоолдары. Гримм алышкылар «Кырган ачазы-биле оглу»

27.Улустуң аас чогаалы. Тывызыктар. С. Шаалы «Дуңмаларым

тывызыктары». Үлегер домактар.

28.Узадыр адаар ажык үннер. О.Сувакпит «Кара-Богбам»

29.Д.Ооржак «Тыва чемнер» .Фонетиктиг сайгарылга

30.Солун ужуралдар. Тулуш Кызыл-оол «Бодаган»

31-32. Чыл дургузунда өөренген чүүлдерин катаптаары.

Байырлалдар болгаш тураскаалдыг хүннер

1.Апрель 12 - Космонавтика хүнү. Баштайгы космонавт.

2.Май 1 -Частың күш-ажылдың байырлалы.

3.Май 9 - Тиилелге хүнү.

3.5.1.Үжүглел кичээлинге класстан

дашкаар ажыл

1-ги улдуң (13 шак)

1.Сентябрь 1- Билиг хүнү.

2.Школа иштинге экскурсия.

3.Чугаа сайзырадылгазы (үн, үжүк, слог, сөс, домак, чугаа).

4.Өөренген үжүктеринге чогаадыкчы ажыл.

5.«Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан».

6.Билиг хыналдазы.

7.Аян-орук кичээли.

8.Викторина, кроссворд.

9.Сюжеттиг чурук-биле ажыл. Чугаа сайзырадылгазы.

10.«Алдын күсче» экскурсия.

11.Тоол чуртунче аян-чорук.

12.Ажык үжүктер ортулуунче аян-чорук.

13.Билиг хыналдазы.

П-ги у л дуң (10 шак).

1.Өөренген үжүктеринге чогаадыкчы ажыл (Дд, Бб, Вв, Гг).

2.Оюн кичээл «Үжүктерим, өңнүктерим!».

3.Хүндүткелдиң сөстери.

4.Билиг хыналдазынга чогаадыкчы ажыл.

5.Хүн чуруму. Бот гигиена.

6.Үжүктерлиг оюн (Тт, Кк,Пп, ц ).

7.Хүн, суг, арыг-агаар-бистиң ынак өңнүктеривис.

8.Кижиниң мага-бодунуң кезектеринин аттары.

9.Өөренген үжүктеринге чогаадыкчы ажыл (Хх, Зз, Жж, й ).

10.Билиг хыналдазы.

Ш-ку улдуң (14шак).

1.Чугаа сайзырадылгазы. Предметтиг чуруктар-биле ажыл.

2.«Кажар үжүктерниң чажыды».

3.Кичээл аян-чорук (ф, ц, щ)

4.Бичии уруглар чогаалчылары-биле ужуражылга.

5.Билиглер хыналдазы

6.Өгже экскурсия

7.Өөренген үжүктеринге аян-чорук кичээли.

8.Орук шимчээшкининиң дүрүмнерин сагыырынга кичээл.

9.Чогаадыкчы ажыл.

10.Кыштың айлары. Кышкы амыдырал.

11.Викторина болгаш ребустар тывары.

12.Аас журналы «Тыва - мээң төрээн чуртум»

13.Тыва аас чогаалы. Үлегер домактар. Тывызыктар.

14.Билиг хыналдазы.

IV-ку улдун (13 шак)

1. Куштар - бистиң өңнүктеривис. Куштарның кээп эгелээри.

2. Темалыг чурум чыскаалы. « Космосче аян-чорук»

3. Күш-ажылга болгаш спортка ынакшыл.

4. Часкы экскурсия (үнүштерге хайгаарал)

5. Библиотекаже аян-чорук. Уруглар номнары-биле таныжылга.

Аянныг номчулга

6.Майның 1 - частың, күш-ажылдың байырлалы

7.Май 9-Тиилелге хүнү. Шүлүк мөөрейи.

8.Номчулга конференциязы «Төрээн бойдус».

9.«Эң-не эки номчукчу» деп мөөрей.

9. Билиг хыналдазы.

11.«Үжүглелим, байырлыг!»

12.Экскурсия

13.Түңнел кичээл.

Курлаварда кичээл (2 ш)

5.6.2. Тыва дылда интегративтиг

курс « Үжүглел»

I-ги улдун (3 шак)

1.Узун болгаш кыска ажык үннер.

2.Хааглыг болгаш ажык слогтарлыг сөстер.

3.Билиг хыналдазы.

П-ги у л дуң (3 шак)

1 .Ийи-үш слогтуг сөстер.

2.Эжеш ажык эвес үннерлиг сөстер.

3.Чогаадыкчы ажыл.

Ш-ку улдуң (4шак)

1.Өк- биле адаар кадыг демдек-биле көргүскен сөстер.

2.Холушкак ажык үжүктерлиг сөстер.

З.Үш-дөрт слогтарлыг сөстерни номчууру.

4.Билиг хыналдазы.

IV-ку улдун (Зшак)

1 .Үлегелеп алган сөстерни шын адаары,бижиири.

2.Сөзүглелди шын, дүрген, медерелдиг номчууру.

3.Тест.