Исследовательская работа по балкарской литературе Халкъымы тин хазнасы

11

Къабарты - Малкъар Республиканы Зольск муниципал районуну

Хабаз эл поселениясыны муниципал казна окъуу учреждениясы

«Орта билим берген окъуу юй»

ПРОЕКТЛИ ТИНТИУ ИШ

«Халкъымы тин хазнасы»

Ишни автору:

9 классны окъуучусу

Айтекланы Алийни къызы Эльвира

Тинтиу иш башчы:

малкъар тилден бла малкъар литературадан устаз

Уяналаны Гульнара

Башлары

Ал сёз………………………………………………………………………………..3

I Башы. Хабаз элими таурухлары………………………………………………...5

II Башы. Мажюсюлюк заман бла Тейриге табыныу…………………………….6

III Башы. Нарт эпосну зынгырдауу………………………………………………8

Ахыр сёз………………………………………………………………………….....9

Хайырланылгъан литература………………………………………………….10

Къошумла…………………………………………………………………………11

Ал сёз

Бюгюнлюкде халкъыбызны хазнасы бек байды, аламатды, сейирди, теренди. Жомагъы, тауруху, ойбери топпа - толу. Элберле бла нарт сёзлени уа санап саны - эсеби да жокъ. Жырла бла ийнарланы айтмай къойсакъ да аланы эшитмеген кюнюбюз жокъду. Телевидение, радио, интернет бизге Отарланы Омарны, Газаланы Алимни, Къаракотланы Махарны, Жанаталаны Дауутну ауазлары бла кёп халкъ жыр бла ийнарны тюз аллыбызгъа келтиреди. Чам хапарлагъа, адетлеге, ырыслагъа, тёрелеге уа кюнден кюннге кесибиз да жолугъа барабыз, аласыз ушагъыбыз да магъанасыз къалгъанча кёрюнеди.

Нечик байды, нечик теренди халкъ тарыхыбызны тамыры! Жомакъларыбызны, таурухларыбызны, нарт эпосубузну окъуй, жырларыбызгъа, ийнарларыбызгъа, чам хапарларыбызгъа тынгылай, бурундан келген нарт сёзлени, ойберлени, элберлени, самаркъауланы, масхараланы тинте, мен бир зат ангылагъанма: бу барысы да ёз культурабызны уллу, дунияда болмагъанча фахмулугъуну, шагъатлыгъыды.

Элде айланып, эсли къартларыбызгъа тюбеп, ала айтханланы хайырланырча, жарсыугъа Хабазда бюгюн аллай къартларыбыз жокъдула, ёлюп кетгендиле, Аллах ол дунияларын жарыкъ жаннетли этсин! Аны себепли мен, бу ишни жазаргъа хазырланнганымда, библиотекагъа барып, юйлеринде китапла жыйгъанлагъа тюбеп, не билейим, анам - атам, аланы тенгшилери эслерине тюшюралгъан затлагъа тынгылап, алай айланнганма. Тапхан китапларыма кёз тийирмей жазгъанма муну десем, кесими да, адамланы да, Аллахны да алдарыкъма. Кёп китап да табалмагъанма, баям, бу мен тапханладан сора жукъ басмаланнган болмаз деп да келгенди кёлюме.

Аллымда Джуртубайланы Махтини «Къарачай-малкъар мифле», Ёлмезланы Мурадинни «Къарачай-малкъар ойберле бла элберле», «Элберле китабы», Акъбайланы Харунну «Нарт эпосну бир къауум атлары бла сёзлерине ангылатма сёзлюк», сора Ахматланы Сафарият жарашдыргъан Бабаланы Ибрахимни «Табийгъат сёзлюгю» бла Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» деген китапларыдыла.

Не билейим, Джуртубайланы Махтини айтханына кёре, халкъыбызны тин хазнасын къазып, бу ишге уллу къыйын салгъанланы ичинде Шахмырзаланы Саид, Холаланы Азрет, Алийланы Солтан, Шаманланы Ибрахим, Азаматланы Камил, Ортабайланы Римма, Хаджиланы Танзиля, Теппеланы Алим, Таумурзаланы Далхат, Малкъондуланы Хамит деген алимлерибиз да бардыла, алай мен аланы китапларын табалмагъанма. Тапсам а - бек сыйлы саугъагъа санар эдим.

Бу ишни не хыйсапдан жазама мен? Недеди муну магъанасы?

Ким биледи, ол айтхылыкъ адамла жазгъан затлагъа мени сёзюм да къошулуп, халкъыбызны, миллетибизни кеси тарыхыбызгъа, кеси культурабызгъа саулай буруругъа болушур деп итинеме.

Биттирланы Тамараны: «Хар кюн сайын жашауубузда тюбей тургъан тил байлыкъ, ниет зауукълукъ, ариулукъ, халкъ сёзюнде болгъан кертилик бла тымлыкъ, келир заманлагъа, келлик тёлюге ачыкълыкъ, къайсы бирин айтхын, - миллет турушубузну тутурукъларыны къыйырсыз - чексиз, тенгизча угъай, талайча элпеклигиди, анга ахырына дери тюшюнюрге бир энчи инсанны къолундан келмезлигиди. Кертиси бла да, ёмюрлени ичинде минг-минг инсан къурагъан байлыкъгъа толу тюшюнюрге бир адамны да онгу болмаз».

Аны себепли, бу жумуш бла кёп адам кюреширге керекди. Ол сууап ишди. Ол сууаплыкъгъа мен да бир бюртюк къошайым…

Хабаз элими таурухлары

Атам - анам, эки да аммам айтханларына кёре, элими таурухларыны кёбюсю Жарашты - Жюнюсню хапарларыдыла. Аны жылкъысы Балыкъ башында суу ичсе, Къарма Къабакъда жашагъанла суусуз къала эдиле деп аллай хапары да барды. Аууздан ауузгъа бериле, Аккайланы тукъумдан эки къарындаш, Жарашты бла Жюнюс, бир адамча айтылып къалгъандыла. Туугъан жерлери - Булунгу, салгъан орунлары - Схауат. Жараштыны туудукълары уа аны атындан тукъум къурап, - Къарачайда эм балыкъ бойну Къабартыда.

«Хабаз башында сыртлада беш тау эл бар эди. Хабаз бюгюн тургъан тары уа суудан толу, чегетден кюнлюмге жетген кенг, терен суу. Ол суудан чыгъып, ол эллени халкъын бир уллу губу ашагъан эди», - деген хапарны бусагъатда да сау, Аллах андан саулугъун къызгъанмасын, бир сыйлы къартыбыз Къазийланы Мусса айтып, элчи жазыучубуз Баккуланы Артур жазып алгъанды. Губу дегенни соруп - келишдирип, Артур, ол къарт алай бегемотха айтханын ангылагъанды.

Хучуналаны Лиза айтып да, биз таулулабыз деп, Хабазда биринчи юй орунну 16-чы ёмюрде Эрдашауланы тукъум салгъанды деп эшитгенме. Бюгюнлюкде ол тукъумдан бир адам да жокъду. Аны ючюн жюрюй болур Хабазда «Эрдашауланы кирити тагъылсын эшигигизге»- деген къаргъыш.

Эрттерекде жашагъан эллилерибизни юсюнден да кёп таурух жюрюйдю Хабазда. Чамы тауусула билмеген, къартлыгъында да ушакъ оюнун къоймагъан, мени къарт аппамы атасыны къарындашы - Ульбашланы Хамай… Самаркъаучу, оюнчу, хар сёзю халкъны быдырындан тутдуруп кюлдюрюучю, Мокъаланы Кокай... Аузундан ариу сёз, алгъыш кетмеген, сёлешгенинде нарт сёзле бла сёлешген Аппайланы Амин… Битеу жашауларын устазлыкъда ётдюргенле, бир сейир, бир аламат таурух айтмагъанлай, кюнлерин оздурмагъанла, Узеланы Ильяс бла Аппайланы Мустафа… Барысы да жаннет ахлулары болсунла! Уяналаны Окъуф, бюгюн, токъсан жылына жууукълашханында да, тойлада да тамата болуп олтуруучу, айтхан таурухларындан китап жарашдырырча аллай бир къартыбыз! Саулукълу, узакъ ёмюрлю болсун!

Мажюсюлюк заман бла Тейриге табыныу

Хар халкъ да, хар миллет да, Аллахны бирлигине шагъат этген тюрлю - тюрлю ийманлагъа жыйылгъынчы, мажюсюлюк дунияда жашагъанды. Табийгъатны халларын ангылаялмай, тюрлениуюн ангылаталмай, аны хар шартына биришер, кёбюсюнде экишер - ючюшер Ие къурап, ол иелеге табыннганды. Сёз ючюн, отну алсакъ, аны атасы Татай (От Атай), анасы уа - Тепена. Дунияны анасы - Умай бийче. Тюш анасы - Чомпараш. Жерни да болгъандыла иелери: Жер Атасы Даулет бла Жер Анасы Дауче. Алай, бир-бир айтыулада Жер Кюн - Тейри бла Ай - Анадан жаратылгъанды деп да барды. Бек сейир, бюгюн да халкъны аузундан кетмеген тейриледен бири уа Уу Атасы Апсаты. Кийик жаныуарланы, уучулукъну Иеси. Халкъ айтыулада адам сыфатлы, къолунда алтын хыжысы бла узун, алтын сакъаллы, мазаллы къарт. Апсаты таулада не да бир терен агъач ичинде турады, уучулагъа керекли кийиклени кеси береди, хатасы азгъан уучуну уа бир азапха жолукъдурмай къоймайды. Апсатыны юсюнден мен биринчи «Бийнёгер» деген эски халкъ жырда эшитгенме. Къызы Байдыматны юсюнден да ол жырда эшитгенме. Апсатыны Байдыматдан сора да бардыла къызлары: Жансюер, Мёлехан, Гошала, Гамалар, Жумарукъ. Ала адам улуларын сюйгендиле, алай ол сюймеклик ол жашлагъа палахдан башха зат бермегенди. Атыл, Гамалбай, Тугулбай, Дыгылмай, Ындырбай - Апсатыны жашларыны атлары. Юй бийчесини аты уа тюрлю - тюрлю болгъанды. Бирде анга Амма-Чокка дегендиле, бирде Акъ Марал, бирде уа - Агъач Къатын.

Бюгюн да эшитиучюме таматала, жолгъа чыкъгъанда, «Ай, Хызыр-Илияс, сен болуш!» деген тилеклерин. Бу айтханлары уа не болур деп излегенимде, Джуртубайланы Махтиде тапханма: Илияс, жолоучулагъа болушхан мажюсю тейри болгъанын. Айтыулада - ол кёк Иесиди. Хызыр да - жолоучулагъа болушхан мажюсю Тейрини аты. Адамла эки тейрини атын бир этип, Хызыр - Илияс деп къойгъандыла. Мажюсюлюк заманлада халкъ ичинде тюрлю - тюрлю ырысла а эркин жюрюгендиле. Ырысха ийнаннган а - мажюсюлюкдю. Ислам динде ырысха эс бургъан - гюнахды. Аллай затла жюрюгенликге, буруннгуда Тейри - аламны - дунияны, адам улусун да жаратхан бир Аллахха саналгъанды. Бюгюнлюкде да Тейри Уллу Аллахны токъсан тогъуз( 99) атларындан бирине саналады. Сейир тюйюлмюдю? Сора бизни халкъыбыз жаратылгъанындан бери да бир Аллахха ийнанып, туугъанындан да муслийман болгъанды. Баккуланы Артурну айтханларына кёре да, биринчи адам - Адам - файхамбар (Аллахны Саламы Анга Болсун) таулу халкъны атасыды, сёлешген да бизни бюгюн тиибизде этгенди…

- Халкъ бузулгъанды! - дегенни бюгюн кёпле айтыргъа сюедиле. Мени сартын а, дуния тюрленнгенди ансы, халкъыбыз а тургъаныча сыйлылай турады. Алан халкъыбыз! Малкъар халкъыбыз! Таулу халкъыбыз! Дуниягъа, Жер жюзюне адам урлугъун текген, тёр халкъыбыз!

Нарт эпосну зынгырдауу

Нарт эпосу бек эрттеден, бек буруннгудан келген таурухду. Халкъыбызны эсинде нартла бизни ата - бабаларыбызгъа саналадыла. Бошданмы Малкъар - Къарачай халкъ тюрлю - тюрлю жерлерине Нартуя, Нартбора, Нарт къала деп? Бошданмы сакъланнгандыла бюгюннге дери Нарт ташы, Къарашауайны ташы, Нартланы шауданы, Сосурукъну ташы?

Эпосну жигитлери башха адамлагъа ушамайдыла. Сёз ючюн, Сатанай Кюн бла Айны къызларыды, Къарашауайны анасы Зинзиуар, адам ашаучу, эмеген къатынды. Кесин да Къарашауайны чыран ичинде букъдуруп, кийик жаныуарла ёсдюргендиле. Сосрукъ ташдан туугъан жигитди. Сатанайгъа, аны таш ичинден чыгъарыргъа, алтмыш чёгюшчю, салталарын хайырланып болушадыла. Алай болгъанлыкъгъа, нартланы кюнден - кюннге жашаулары, къара халкъны жашаууна ушайды. Анга кёре, бу эпосда халкъыбызны ол заманда жашауу кёргюзтюледи дерге да боллукъду. Къуранда жазылгъан жорукъланы кёбюсю бизни нарт эпосубузда да жазыладыла. Неге юйретеди адамны эпос? Эрликге, батырлыкъгъа, таукелликге, жигитликге, намыслылыкъгъа, акъылгъа, билимге итиниуге, аманлыкъгъа къажау турургъа, туугъан жерин сюерге, сакъларгъа. Бюгюн а керекмеймидиле адамгъа ол шартла? Керекдиле! Аны ючюн, Нарт эпос, ёмюрле ётселе да, эски боллукъ тюйюлдю, жаш тёлюлени тюз жолгъа салгъан таурухладан бириди. Жашаргъа юйретген!

Ахыр сёз

Тин хазнабыз теренди, байды, кереклиди. Бизни ата - бабаларыбызны аманатыды, буйругъуду, осуятыды. Аууздан ауузгъа, атадан туудукъгъа айтыла келген жомакъла, таурухла, жырла, ийнарла, нарт сёзле, ойберле, элберле, хапарла бош жетмегендиле бюгюннге дери! Ала халкъны тутуругъудула. Халкъны миллет этген, аны бирлигин сакълагъан, жер жюзюнде тас болуп къалмазча, кеси илишанларын салгъан, аллай затладыла ала. Тамбла да, бюрсюкюн да аланы кереклиги, файдалыгъы, халкъ бетин ачыкълагъанлыгъы ишексизди.

Бюгюнлюкде уа мен, бу затха бир кесекчик къошулгъаным ючюн окъуна, Аллахха бек ыразыма!...

Хайырланылгъан литература:

1. «Къарачай - Малкъар мифле». Басмагъа жарашдыргъан - Джуртубайланы Махти. Нальчик: «Эльбрус», 2007.

2. «Мифология и эпос Карачаево - Балкарского народа». Джуртубаев М.Ч. Нальчик: «Эльбрус», 2011.

3. «Къарачай - Малкъар ойберле бла элберле». Басмагъа жарашдыргъан - Ёлмезланы Мурадин. Нальчик: Эльбрус», 2010.

4. Акъбайланы Х.М. «Нарт Эпосну бир къауум атлары бла сёзлерине ангылатма сёзлюк». Черкесск, 2010.

Къошумла