МАН КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ ЭСНАФ ЛЕКСИКАСЫНЫНЪ ТЕДКЪИКЪИ

25

МУНДЕРИДЖЕ

КИРИШ СЁЗ……………………………………………………………………...3

1 БОЛЮК. КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ ЭСНАФ ЛЕКСИКАСЫНЫНЪ ТЕДКЪИКЪИ…………………………………………………………………….5

1.1. Къырымтатар тилинде эснаф санатынынъ тарихы…………………….6

1.2. Савут-сабаларнынъ турмушта къулланылувы…………………………8

1.3. «Эснаф» сёзюнинъ изааты……………………………………………...11

1.3.1. Эснафнынъ чешитлери ……………………………………………...13

2 БОЛЮК. ЧЁЛЬМЕКЧИЛИК ЛЕКСИКАСЫНЫНЪ ЛЕКСИК-СЕМАНТИК ХУСУСИЕТЛЕРИ

2.1. Земаневий чёльмекчилеримиз………………………………………...15

2.2. Савут-сабаларнынъ лексик манасы…………………………………..17

2.3. Савут-сабаларнынъ семантик таснифи………………………………23

НЕТИДЖЕ……………………………………………………………………..53

ФАЙДАЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ…………………………………………59

КИРИШ СЁЗ

ХХ асыр къырымтатар тасвирий ве манзаралы-амелий санаты асылында тедкъикъ этильмеген, махсус араштырмаларны талап эткен бир мевзудыр. Онынъ огренильмегени земаневий къырымтатар тарихынынъ феджий вакъиаларындан келип чыкъмакътадыр. 1918-1921 сенелериндеки къызыл ве беяз терроры, 1921-1922 сенелеринде тешкилятландырылгъан суньий кутьлевий ачлыкъ, 1928, 1937-1938 сенелеринде халкънынъ интеллектуаль элитасынынъ идъам этильмесине алып кельген репрессиялар, халкънынъ 1944 сенесинде зорбалыкънен сюргюн этильмеси ве шу сюргюнликнинъ нетиджесинде къырымтатарларнынъ озь ватанларындан марум этильмеси ве чокъ йыллар девамында халкънынъ дискриминация япылмасы ве онынъ медений енъишлери девлет тарафындан унутылув ве ёкъ этилювге махкюм этильмеси миллий медениет ве санат ичюн фаджиалы ве кери къайтарылмаз джоюкъларгъа алып кельди. Сонъки онйыллыкъта олып кечкен вакъиалар, къырымтатар халкъынынъ озь тувгъан ватанларына кутьлевий суретте къайтмалары, миллий аньанелернинъ гъайрыдан джанландырылмасы, Къырымда земаневий бедиий яратыджылыкънынъ фааллешмеси бизим тарафымыздан бакъып чыкъалаяткъан мевзуны актуаллештире, онынъ огренильмесине имкянлар бере. Бугуньде къырымтатар халкъынынъ тарихында халкънынъ озь тарихий ватанына къайтмасынен багълы олгъан янъы баскъыч башлады. Бу мунасибетнен къырымтатар тасвирий санатыны джанландырув ве инкишаф эттирюв джерьянларыны тасвирлев, бунынъ киби де чёльмекчилик санатынынъ аньанелерини даа да терен огренюв, халкъ яратыджылыгъынынъ маденни, агъачыны, ташны бедиий джеэттен гъайрыдан ишлев, кирамет, уфакъ пластика, кичик шекиллердеки халкъ мимарджылыгъы, алтын ве орьнекли орюв, орьнекли токъма, териге, кийизге орьнек басув ве аппликация япув, бедиий токъумаджылыкъ, гобеленлер, тюклю, тюксиз ве юньден килим токъумаджылыгъы, инкрустация киби эсас чешитлерини бельгилев заруриети пейда олды.

Ишнинъ янъылыгъы: чёльмекчилик лексикасыны топлап, оларнынъ семантик таснифини япып, къулланылувына коре чешитлерини къайд этмектир.

Ишнинъ объекти оларакъ къырымтатар тилининъ лексикасы къайд этильди.

Ишнинъ предмети оларакъ къырымтатар тилининъ чёльмекчилик лексикасы айырылды.

Ишнинъ макъсады - эвель халкъымыз огърашкъан эснафларны огренмек ве къырымтатар тилинде чёльмекчилик лексикасыны тедкъикъ этмек.

Ишнинъ вазифелери:

- къырымтатарларнынъ ХХ асырнынъ башынадже олгъан санатына къыскъадан характеристика бермек;

- чёльмекчилик санатынен огърашкъан санатшынасларны косьтермек;

- савут-сабанен багълы лексиканы топламакъ;

- савут-сабаларнынъ семантик талилини япмакъ;

- бедиий эдебиятта расткельген савутларнынъ адларыны косьтермек.

Къулланылгъан усуллар: назарий, къыяслав, тарихий, тасвирий.

Ишнинъ методологиясы оларакъ Э.Черкезованынъ «Декоративно-прикладное искусство крымских татар: прошлое и настоящее», Н. Акчурина-Муфтиеванынъ «Декоративно-прикладное искусство крымских татар XV-первой половины ХХ вв.» ишлери къайд этильди. Амелий къысымыны пекитмек ичюн С.Усеиновнынъ учь тилли «Къырымтатарджа-русча-украиндже» лугъаты айырылды.

Ишнинъ структурасы: беджерильген иш кириш сёзден, эсас къысымынынъ учь болюгинден, нетиджеден, файдаланылгъан эдебият джедвелинден ве иляведен ибареттир.

1 БОЛЮК

КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ ЭСНАФ ЛЕКСИКАСЫНЫНЪ ТЕДКЪИКЪИ

1. Къырымтатар эснаф санатынынъ тарихы

Къырымтатар халкъ санаты йигирминджи сенелерде къыскъа муддетке олса да, гурьдели осювге малик олгъан эди. Бу девирде къырымтатар алими У.Боданинскийнинъ къырымтатарларнынъ халкъ эснафчылыгъы, Къырым мимарджылыгъы, археологиясы ве этнографиясы акъкъындаки ильмий ишлери дюнья юзю корьген эди. Къырым ханлыгъы девиринде ве Къырым Русие тарафындан басып алынгъандан сонъки девирлерде Къырымны зиярет эткен алман, франсыз, арап, тюрк, лех, рус, летон, голланд ве итальян муэллифлери тарафындан къырымтатарларнынъ медениети акъкъында эпизодик шекильде язгъан шейлери чешит йылларда дердж олунгъан эдилер. 1944 сенесинден сонъ къырымтатарларнынъ санаты акъкъында узакъ муддет девамында сес-солукъ чыкъарылмай, аксине къырымтатарларнынъ санаты боюнджа бир де бир шей язып дердж этмек бу ерде турсын, атта огренмек ясакъ этиле. 1995 сенеси къырымтатар халкъы Меджлиснинъ тешеббюси ве къолтутувы саесинде С. М. Червонаянынъ «Татар Къырымнынъ санаты» адлы буюк колемли ильк ильмий иши дюнья юзю корьди. Китапта ильк инсанлар пейда олгъан девирден башлап кениш тарихий фонда Къырым ярымадасынынъ санаты козьден кечириле, ХХ асырнынъ сонъларынадже олгъан къырымтатар санатынынъ инкишафындаки эсас баскъычлар бакъып чыкъыла. Муэллиф озь тедкъикъатларыны гъает кениш бир вакъыт диапазоны черчивесинде алып баргъан. Шу себептен ХХ асыр санатынынъ талили конспектив, сыкъыкъ шекильде, иджадий терджимеийаллар ве тасвирий, манзаралы-амелий санаттаки джерьянлар тафсилятлы талиль этильмеген шекильде такъдим олунгъан.

1.2. Савут-сабаларнынъ турмушта къулланылувы

Маден, акълы оларакъ, манзаралы амелий санатынынъ классик материалы сайыла. Савут-саба, мерасим ве турмуш чанакъ-чёльмек, силя эшьялары, къуюмджылыкъ эшьяларыны ясавда онынъ ери айрыджа олгъан. Эснаф цехлери тар истисаслыкъкъа къатты риает этер эдилер. Бойледже, тюфекчилер, бакъырджылар ве къалайджылар киби зенаатларны айыра тургъанлар.

Къырымтатар эшьялары озь вазифелери ве шекиллери боюнджа чешит-тюрлюдир: ленгерлер, текне, табакъ, тепси, чанакъ, фильджан, къаде, мешребе, тава, сылапчы, леген, мангъал, саань, сини ве иляхре.

Кениш даркъалгъан эшьялардан бири, буюк сув савуты - гугюмлердир. Гугюмлер Къырымнынъ дагъ районларынынъ сакинлери чокъ файдалангъан савутыдыр. Гугюмлернинъ тюбю кенъ ве къавий ола, оны омузларгъа ерлештирмек ичюн сапы пек онъайтлы эди. Гугюмнинъ шекили кесильген конусны анъдыра, мытлакъа юксек къапагъы ола эди. Шахсий ве музей коллекцияларында пек чокъ гугюм топлангъан. Гугюмлер эксериет къуш, балыкъ (поствизантия девири) сельби ве чечеклер тавирленген композициялар къакъмалы орьнеклернен сюслендирильгенлер.

Джумхуриет къырымтатар санат музейининъ фондларында абдест алмакъ ичюн аджайип савутлар сакъланмакъта. Къуманлар (къапакълы, узун сюмекли ве букюльген саплы) бакъыр я да къалайдан ясалгъан. Сары алтын тюстеки къалайлы эшьялар, темиз бакъырнынъ хусусиетлерини сакълаяракъ, пек къавий ола тургъанлар. Бу сой маденден чокъусы къаве дегирменлери, джезвелер, йыбрыкълар азырлай эдилер. Йыбрыкъларда шингенлик чокъ вакъыткъадже сувумай ве озь дадыны сакълап къала.

Синилернинъ шекили ве декоры да чешит тюрлю: овал, дёрткоше, къыйыштырылгъан кошели, дос-догъру четли я да тёгерекленген.

«Мерьем ана къазаны» савутынынъ келип чыкъувы Къырымнынъ ялыбою ве дагълы къырымтатарларнынъ христиан кечмишинен ве Иса пейгъамбернинъ анасы - Мерьемнинъ адынен багълыдыр. Бу савут локъсаларгъа аш-сув ташымакъ ичюн къулланылгъан. Къырымтатар тарихы ве медениетининъ белли тедкъикъатчысы Рефат Къуртиев савутларнынъ биринде аналыкъны къоруйыджы, къадимий тюрк алласы Умайнынъ адыны ачыкълай бильди.

Къырымтатарларнынъ зияде севген материалы къызыл бакъыр эди. Бакъыр сыджакъны яхшы кечиргени ичюн, ондан чешит тюрлю къазанлар япып, ичлерини, базыда тышларыны да къалай эдилер. Савутны ерге къакъылгъан узун къазыкълар устюнде къалайлагъанлар.

Къырымтатарлар турмуш ве мерасим адетлерини кутювде къуллангъан бакъыр я да къалайлы савутлар пек онъайтлы, темиз эм де эалининъ ашагъы ве орта табакъалары ичюн фияты джеэттен пек келишкен эди. Татар аристократиясы ве асылзаделер кумюш эшьяларгъа мытлакъа талаплары оларнынъ вазифеченлиги ве тышкъы корюнюшининъ гузеллиги эди.

Маденни бедиий ишлевде кениш даркъагъан усулларындан бири гравировка - ойма ресимдир, ачыкъ ве индже чызыкълы ресим якъын месафеден яхшы корюнгени себебинден, басма ресимлернен савут-саба ве къуюмджылыкъ эшьялары яраштырыла тургъан. Ашхане савутлары арасында хусусан синилер айрыджа орьнекленгенлер. Килим ве миндерлернинъ устюнде отурмагъа алышкъан къырымтатарлар ачылгъан дёртаякълыкъкъа синилер ерлештирип, оларны маса ерине къулланыр эдилер.

1.3. «Эснаф» сёзюнинъ изааты

Эснаф - бу кичик, уфакъ къол ишханеси, устанынъ къол алетлери къулланылувынен, юксек кейфиетли, юксек бедиий эшьяларнынъ япылмасы.

Эснафчылыкъ инсаннынъ истисал фаалиети башланувынен эсасланды, тарихий ёлларны кечти ве бойле шекиллери бар:

а) эв эснафы - сырф ходжалыгъы шараитинде;

б) сымарыш эснафы;

в) чаршы эснафы.

Эснаф-тиджарет шеэрлерининъ мейдангъа келюви ве шекилленюви сымарыш ве чаршы эснафларнынъ пейда олувынен багълыдыр. Эв эснафчылыгъыны даа эв санайы деп адландыралар (кой ходжалыгъынынъ махсулаты олмагъаны себебинден), сымарыш ве чаршы эснафчылыгъына исе - эснаф ишлери дейлер.

Земаневий къырымтатар тилинде «эснаф» сёзюне «зенаат», «унер», «зенаат унер», «меслек» киби сёзлер манадаш келелер. Къырымтатарлар эвель-эзельден чешит зенаатларнен огърашкъанлар. Олардан базылары озь омюрини девам этелер, базылары исе тюрлю себеплер ичюн унутылды. Меселя, куркчилик, тютюнджилик, гоньджилик, джылтчылыкъ ве иляхре.

1.3.1. Эснафнынъ чешитлери. Къырымда япылгъан эснаф махсуллары пек чокъ соралана ве гъает чешит тюрлю эдилер. Бакъыр савутлары, кийим, аякъкъап, къуюмджылыкъ ильванлары, нагъмелер, килимлер, кийизлер ве ил.

Эвель заманлардан башлап Къырымда токъуйыджылыкъ истисал ханелери бар эди. Эр бир эснафнынъ кенди пири ола. «Пир» Абдуль Тайяр бу истисалнынъ эсасчысы (темельджиси) эди. 1793 сенелери тюкянларнынъ тёпесинде эснаф эсасчысы Абдуль Тайярнынъ ады языла эди. Къадынлар огърашкъан нагъыш эснафы исе кенъ даркъалды. Эм эстетик, эм де бедиий тарафтан терен аньанели эдилер. Эр бир тикиш, эр бир орьнекли мотив озь меджазий адларны ташыйлар.

Къуюмджылыкъ эснафы да инкишаф эткен эди, аджайип савутлар ве ильванлар япыла эди.

Агъач устюнде ойма эснафынынъ Къырымда озь аньанелерни ве шахсий инкишаф эткен цехлери олгъан. Бешикчи ве сандыкъчы цехлери башкъа эснафлар киби, озь пири ве селефнамеси иле тешкиль олунгъан.

Асырнынъ башында Багъчасарайда оймалы мебель ве башкъа агъач эшьяларынынъ истисалы да сакълангъан эди. Къарасувбазарда кой ходжалыгъы эшьялары истисалы боюнджа артель тешкиль этильген эди.

Джумхуриет къырымтатар санат музейининъ фондларында XIX ве XX асырнынъ башына аит сандыкъ сакъланмакъта. Сандыкъ татар эви донатмасынынъ айырылмаз бир къысмы эди. Сандыкъ мебель оларакъ да хызмет эте, онынъ устюнде отурмакъ, ятмакъ мумкюн эди.

Гоньджилик истисалы - Къырымда кениш инкишаф эткен саа эди. Гоньджилик истисалы амелий санатнынъ дигер чешитлери киби, къулланылгъан техникий усуллар ве материалларнен сыкъы багълы эди. Къырымда пек чокъ гоньджелик заводлары ве устаханелери олгъан. Оларда териден ишленген савутлар, къутулар, торбалар, аякъкъаплар ве даа бир сыра турмуш эшьялары чыкъарыла эди. Терилер эскиджесине ишлене эди. Тек базы ишханелерде истисалны механизлештирип башладылар (ювмакъ ве джуляламакъ). Татарлар арасында гоньджи зенааты айрыджа урьмет этиле ве «Реван» байрамында оларнынъ уста башы фахырлы ерде отура. [ 8; - С. 6].

Джылтчылыкъ - сепиджилик истисалынынъ айры бир саасы эди. Бу саа XVII ве XIX асырларда гурьдели инкишаф эте. Тери джылтны джулялавнынъ адий усулы - басма эди. Мешин джылтларнынъ хусусий чизгилеринден бири - маден къошмаларыны ишлетювдир. Кошеликлер, китапны къапатмакъ ичюн токъалар, къаплар исе китапны тек къорчаламакъ ичюн дегиль де, оны яраштыргъан къысмы эди.

2 БОЛЮК

ЧЁЛЬМЕКЧИЛИК ЛЕКСИКАСЫНЫНЪ ЛЕКСИК-СЕМАНТИК ХУСУСИЕТЛЕРИ

2.1. Земаневий эснафчыларымыз

Эснафчылыкъ зенааты даа къадимий заманлардан, чешит халкъларда шекилленип кельгендир ве асырлар девамында дюньягъа намлы чёльмекчилерни кетиргендир. Бизим халкъымыз да бу сырададыр. Базы малюматлардан биз Къырымда чёльмекчилик санаты юксек севиеге еткенини коремиз ве чёльмекчилер озь зенаатынынъ усталары олгъанына хабердармыз. Сюргюнликтен сонъ гъайрыдан тикленип башлагъан чёльмекчилик зенааты, шимдики вакъытта озюнинъ усталарыны тапкъандыр. Бильгенимиз киби, шимдики вакъытта чёльмекчилик зенаатынынъ усталары шулардыр рессам, дизайнер ве чёльмекчи Эльдар Гусенов, рессам-чёльмекчилер Рустем Скибин, Абдюль Сеит-Аметов, Мамут Чурлу ве иляхри [4, с. 8]. Эльдар Гусенов 2003 сенеси Таврия Гуманитар-Экологик институтына «Дизайн. Истисал графикасы» болюгине кирди. Окъувыны битирген сонъ, чёльмекчилик, орнек ве къырымтатар медениетини Багъчасарайдаки «Чёльмекчилер» бала студиясында огренмеге башлады. Озь чёльмек махсулатыны биринджи кере Улу Чокъракъ (Курганное) коюнде пиширип бакъты. 2009 сенеси Эльдар къырымтатар рессамларынынъ Ассоцияциясына къабул олунды. Гусеновнынъ терракот тепислернинъ устюндеки орнеклери терен маналыдыр. Олардан «Мухаммеднинъ гемиси», манасы - бизлерни яраткъан Алла Таалядыр ве о, бизлерни бу дюньягъа сыгъынмакъ ичюн ёллагъандыр, «Никях», «Ана севгиси», «Эв ходжалыгъынынъ икъбали», «Диндарларнынъ абаданлыгъы» ве иляхри. Эльдарнынъ ишлери Акъмесджитте, Бахчисарайда, Къарасувбазарда, Кезлевде, Акъярда, Львовда, Киевде ве дигер шеэрлерде сергиге чыкъарыла. «Эль-чебер» иджадий устаханесининъ саиби Рустем Скибин 1976 сенеси Самаркандда догъды. Самарканд санатлар окъув юртыны рессам-педагог зенааты боюнджа битирди. Украинанынъ халкъ усталары бирлиги азасына намзет. Рустем Скибиннинъ устаханесинден махсуллар дюньянынъ чешит кошелериндеки эвлерни яраштыралар. Сувенир оларакъ оларны Буш аилесине, Джордж Сореске, иш адамларына, артистлерге, сиясетчилерге, эльчилерге ве консулларгъа эдие этильген эдилер. Талебелер Рустемни бутюн Украинадан тапалар, оларнынъ сырасында экс-президент Виктор Ющенко да олгъан эди. Рустем Скибин бильдиргенине коре - «Эр гениаль шей - садедир, амма бу саделикте агъырлыгъыдыр. Саде, уйгъун, хусусий бир шей япмагъа пек агъырдыр».

Абдюль Сеит-Аметов уста бу къадимий топракъта ТИКА программасы боюнджа тешкиль олунгъан «Чёльмекчилер» тёгерегине озюнинъ меслекдеши ве зенаатдашы Рустем Скибин иле ёлбашчылыкъ япмакъта. 1994 сенеси Харьков санат-сайы институтында графикий дизайн болюгини битирди. 1996 сенесинден чёльмекчиликнен огърашмагъа башлай. О, «Орнекли балчыкъ» деген студия-мектеби чёльмекчилик санатындан дерс бере. Р. Скибиннинъ ишлери Ингильтеренинъ, Алманиянынъ, Даниянынъ, Италиянынъ, Румыниянынъ, Туркиенинъ музейлеринде ве хусусий топламларда бардыр.

Устанынъ фельсефеси саде ве анълайышлы: «Балчыкътан дженнет къушчыгъы ясайсынъмы я да кягъыт устюнде эсерлер яратасынъмы - эр бир ишни ильхам, истек ве яхшы ниетнен япмакъ керек. Япкъан ишинънинъ устасы олмакъ керексинъ» - дей А. Сеит-Аметов [10, с. 8].

2.2. Савут-сабаларнынъ лексик маналары

Эр бир халкънынъ ашханеде къуллангъан эшьялары бардыр. Олар къулланылувына ве шекиллерине коре бирдир, амма адлары бам-башкъадыр. Кимерде дигер халкънынъ савутларнынъ адларыны озь тувгъан тилинънинъ лексикасында къулланасынъ - бир вакъытларда халкънынъ турмушынен сыкъы багълы олгъаны себебинден.

Чар акимиети къырымтатар халкъымызны не къадар эзиетлесе де, биз сюргюнликтен сонъ озь ана топрагъымызда санатларымызны гъайрыдан тиклеп башладыкъ. Шуларнынъ арасында чёльмекчилик санаты бугуньки кунюмизде кенъ къулланып башлагъандыр. Келинъиз, бу санатнен багълы олгъан савут-сабаларнынъ маналарыны бакъайыкъ.

1. Ашуре савуты - ер-емишлер ичюн XVIII-XIX асырларда бакъырдан япыла эди, юксек орьнекли, туягъынен.

2. Асма къазан - орта шеклинде, демирден япылгъан атешнинъ устюнде аш пиширмек ичюн къазан.

3. Бакъыр тас - къапакълы бакъыр савуты.

4. Бакъыр чайник - бакъырдан япылгъан, сув къайнатмакъ ичюн махсус савут (… Къуддусын мал дегенде, бир бакъыр чайниги къалгъан. А.Ильмий «Ачлыкъ хатирелери»).

5. Бардакъ - шингенликлер ичюн бакъыр савуты (…Селимде бир бардакъ баш буза ичтим… С. А. Озенбашлы «Оладжагъа чаре олмаз»).

6. Бал бардакъ - бал сакъламакъ ичюн бардакъ.

7. Батман - балчыкътан ясалгъан бардакъ шекилинде, шингенликлер ичюн савут.

8. Гугюм - къапакълы балабан, саплы, бакъырдан ясалгъан савут ( «О гузель Арзыны…бакъыр гюгюмнен сув алгъан вакъытта корьген», Арзы къыз эфсанеси).

9. Джезве - атеште къаве пиширмеге, темиз бакъырдан япылгъан савут. («Къумле темизленен сыра-сыра джезве-табакълар…» Хикяеджи Сохта «Багъчеван»).

10. Енкеч - ашханеде къулланылгъан, саплы, уджунда учь-дёрт тишчиклери олгъан эшьядыр.

11. Зарф - къаве фильджанынынъ тюбю ( кумюштен япылгъан, орьнекли). 12. Земземие - орта шекильдеки савут. Аджылар азиз чокъракълардан озь юртларына шу савутнен земзем суву кетире эдилер.

12. Йыбрыкъ - къапакълы, саплы ве сюмели бардакъ савуты. Сув къайнатмагъа ве ичимликлер сакъламагъа бакъыр савуты (…Эве кирип бир табакъ узеринде ибрыкъ, татлы ве ики фильджан… С. А. Озенбашлы «Оладжагъа чаре олмаз»).

13. Къаве дегирмени - къаве чекмек ичюн эки чешитте ола эди, агъачтан куб шеклинде ве бакъырдан цилиндр шеклинде.

14. Къазан - аш пиширмек ичюн бакъырдан япылгъан къалайлы къазан. Асма къазан - аш пиширмеге. Мерьем ана къазаны - локъса къадынларгъа аш ташымакъ ичюн къазан (…Ачлыкъ земанында мен аналыгъымле берабер Ялтая келип аш къазанларымызы, легенимизи сатып экмек алмыш эдик. А. С. Айвазов «Аннеджигим, нердесинъ?! Кель!»). Чёюн казан - ольчю джеэтинден балабан олгъан, буюк мерасимлерде къулланылгъан эшья (Эрте чыкътым базаргъа, Чёюн къазан алмагъа… Н. Умеров «Къазан»).

15. Къалай - сув ичмек ичюн савут - къалайлы мешребе.

16. Къама - ашханеде кениш къуллангъан, кескин, маденден япылгъан, отьмекни я да башкъа емеклерни кесмек ичюн эшья.

17. Кепче - бир де бир емекни далдырып алмакъ ичюн эшья.

18. Къуман - намаздан эвель абдест алмакъ ичюн къулланылгъан къакъма бардакъ, томалакъ шекильде ве узунджа богъазлы орта ольчюдеки савут. Эр бир къырымтатар къорантасына менсюп (« …ювуп алмакъ ичюн усьтлерине къумандан дёкюлен чокъракъ сую…» Хикяеджи Сохта «Багъчеван»).

19. Ленгер - джезден япылгъан, хамыр басмакъ ичюн, татлы пиширмек ичюн савут-саба.

20. Мангъал - джезден япылгъан чанакъ, аякъ устюнде, эки саплы, къапакълы, тюзкошели эшья.

21. Мерьем ана къазаны - бу савут локъсаларгъа аш-сув ташымакъ ичюн къулланылгъан, алчакъ цилиндр шекилинде олып, четлери къайтарылгъан.

22. Мешребе чельтер - сув, хошаф, чай, шербет ичмек ичюн бакъырдан япылгъан къалайлы савут. Йымырта шеклинде богъаз тарафтан кенъдже япылгъан - 22-27 см юксеклиги, тюб диаметри - 10-12 см. XVIII-XIX асырларда кенъ къулланылгъан.

23. Перун - ашханеде къулланылгъан, саплы, уджунда учь-дёрт тишчиклери олгъан эшьядыр.

24. Саань - къавурма ичюн уджлу къапакълы чукъур савут. Къапакълы саань - тенекели терен тарелка. Тарелкада сакълана, къазанда исе пишириле эди.

25. Салув - къабакътан оюлгъан мешребе.

26. Сини - тойларда, байрамларда къулланылгъан эшья, синининъ диаметри 2 м. къадар эди. Орта сини - 70-80 см. эди (…Нафе къуда дахи элинде бакъыр сини ичреси агъызлыкъ эшьясы… С. А. Озенбашлы «Оладжагъа чаре олмаз»).

27. Сютлюк - орта ольчюдеки бакъыр савуты, (бай адамларынъки кумюштен эди), бардакъ шеклинде, къапакъсыз. Сютлюкни къавеге къаймакъ я да сют бериле эди.

28. Сураиль - чёльмектен япылгъан, сув ичюн махсус эшья.

29. Сылапчы - чамашыр ювмакъ ичюн махсус леген, пек терен дегиль.

30. Тас - къапакълы дёгме бакъыр къазан. Бу къазанда пиляв пиширмеси пек онъайтлыдыр. (…къум долдурылмыш тас узеринде бакъыр савутлары ачыюр, арыдыюр. «Янъы дюнья», 2011 сенеси, апрель 15, Хикяеджи Сохта «Багъчеван»).

Шорба тасы - къапакълы маден чанагъы (шорба пиширмек я да кетирмек ичюн). Шорба, сув ичюн къулланылгъан къапакълы терен савут.

31. Текне - чёльмектен япылгъан хамыр басмакъ ичюн махсус эшья.

32. Тенджере - аш пиширмек ичюн орта ольчюде къапакълы савут, бакъырдан япылгъан, мытлакъа ичтен къалайлангъан.

33. Тюсеслик - орта ольчюде бакъырдан япылгъан ве оюлгъан савут.

34. Хадопер - лакъша пиширмек ичюн савут.

35. Хейсс - чёльмектен ясалгъан къадынлар ве эркеклер ичюн чекюв люлелери. Люлелер ясалмасы ичюн орли мавы ягълы балчыкъ ишлетиле эди, кетен ягъы къошулгъан къырмызы я да къара боянен боялана эди (люле, чубукъ, наргиле сёзлери де ишлетиле эди), (…Къартбабай эв дуварынынъ астында чубугъыны иче… А. Одабаш «Унутмайджакъ»).

36. Чай сюзгючи - чайникнинъ бурнунда асылы сюзгюч.

37. Чыгъырыкъ - хамырнынъ четлерини кесмек ичюн эшья (… Эльбетте, керек энъ аздан - Окълав, чыгъырыкъ ве казан… Н.Умеров «Чиберек»).

Бу джедвельде 37 сёзнинъ маналары берильгендир, амма бунынънен сынъырланмайыкъ. Шуларнынъ арасында тек чёльмектен ясалгъан савутлар дегиль де, джезден (сары тюсте олгъан маден), бакъырдан (къырмызы тюсте олгъан маден), агъачтан, демирден япылгъан савут-сабаларны расткетирмек мумкюн. Кимер савутлар бир де бир тарихнен багълыдыр ве къырымтатар халкънынъ озюне хас аэнклигини косьтередир.

2.3. Савутларнынъ адларыны бильдирген сёзлерининъ лексик талили

Къырымтатар халкъынынъ къуллангъан савутларнынъ лексик манасынен таныш олмакъ лязимдир, чюнки олар бизим кечмишимизни ве тарихымызны косьтередир.

1. Ашуре савуты (ашура) - шингенликлер ичюн бакъыр савуты;

1) бирманалы;

2) аддашлыгъы - ашуре ашы, ашыр айы, ашыраш;

3) къулланылувына коре - пассив, эскирген, архаизм;

4) алынма.

2. Асма-къазан - орта шеклинде, демирден япылгъан атешнинъ устюнде аш пиширмек ичюн къазан.

1) бирманалы;

2) манадаш сёз - чоюн къазан;

3) къулланылувына коре - пассив, эскирген, архаизм;

4) умумтюрк.

3. Бакъыр тас - къапакълы бакъыр савуты

1) бирманалы;

2) аддашлыгъы - джез тас; шорба тасы;

3) манадашлыгъы - ашура савуты.;

4) къулланылувына коре - пассив, эскирген, архаизм;

5) умумтюрк.

4. Бакъыр чайник - бакъырдан ясалгъан, саплы, къапакълы, сув къайнатмакъ ичюн эшья.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - йыбрыкъ;

3) къулланылувына коре - кенъ;

4) умумтюрк.

5. Бардакъ - сув савуты, чёльмектен ясалгъан

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - батман;

3) аддаш сёзю - бал-бардакъ;

4) къулланылувына коре - кенъ;

5) умумтюрк.

6. Бал-бардакъ - бал ичюн махсус савут.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - батман;

3) къулланылувына коре - пассив, эскирген, архаизм;

4) умумтюрк.

7. Батман - балчыкътан ясалгъан бардакъ шекилинде, шингенликлер ичюн савут.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - бардакъ; аддаш сёзю - батман (416 кг);

3) къулланылувына коре - пассив, эскирген, архаизм;

4) умумтюрк.

8. Гугюм - къапакълы балабан бакъыр савуты.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - чаталбаш гугюм; аддаш сёзю - къуман;

3) къулланылувына коре - пассив, эскирген, тарихий сёз;

4) умумтюрк.

9. Джезве - атеште къаве пиширмеге темиз бакъырдан япылгъан савут.

1) бирманалы;

2) джезбе чёль шивесинде къулланыла;

3) къулланылувына коре - кенъ;

4) умумтюрк.

10. Енкеч - ашханеде къулланылгъан, саплы, уджунда учь-дёрт тишчиклери олгъан эшьядыр.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзлер - сенек, санчкъы, перун;

3) къулланылувына коре - пассив, эскирген, архаизм;

4) умумтюрк.

11. Зарф - къаве фильджанынынъ тюбю (кумюштен япылгъан) орьнекли.

1) чокъманалы;

2) аддаш сёзю - мустакъиль сёз чешити, козьлюк ичюн, мектюп ичюн,

къундакъ ёргъаны;

3) къулланылувына коре - пассив, эскирген, архаизм;

4) умумтюрк.

12. Земземие - орта шекильдеки савут. Аджылар азиз чокъракълардан озь юртларына шу савутнен Земзем суву кетире эдилер.

1) бирманалы;

2) къулланылувына коре - пассив, эскирген, тарихий сёз;

3) умумтюрк.

13. Йыбрыкъ - къапакълы, саплы ве сюмели бардакъ савут. Сув къайнатмагъа ве ичимликлер сакъламакъ ичюн бакъыр савуты.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - гугюм;

3) къулланылувына коре - сынъырлы, шиве, ялыбою;

4) умумтюрк.

14. Къаве дегирмени - къаве чекмек ичюн эшья.

1) бирманалы;

2) аддаш сёзю - дегирмен таш; ель дегирмен;

3) къулланылувына коре - кенъ;

4) умумтюрк.

15. Къазан - аш пиширмек ичюн бакъырдан япылгъан къалайлы къазан.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - асма къазан; Мерьем ана къазаны; чоюн къазан;

3) къулланылувына коре - кенъ;

4) умумтюрк.

16. Къалай - сув ичмек ичюн савут - къалайлы мешребе.

1) чокъманалы;

2) манадаш сёзю - мешребе; аддаш сёзю - маденнинъ ады, койнинъ серлевасы;

3) къулланылувына коре - сынъырлы, чёль шивесине аит сёз;

4) умумтюрк.

17. Къама - ашханеде кениш къуллангъан, кескин, маденден япылгъан, отьмекни я да башкъа емеклерни кесмек ичюн эшья.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - пычакъ;

3) къулланылувына коре - сынъырлы, шиве, ялыбою;

4) умумтюрк.

18. Къатыкъ бардагъы - колеми балабан олмагъан, къатыкъ уютмакъ ичюн, ашханеде кенъ къуллангъан эшья.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - бардакъ, бал-бардакъ, къатыкъ бардагъы, сют бардагъы;

3) къулланылувына коре - тар, эскирген;

19. Кепче - бир де бир емекни далдырып алмакъ ичюн эшья.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - чомуч;

3) къулланылувына коре - сынъырлы, шиве, ялыбою;

4) умумтюрк.

20. Къопкъа - чешит шекильде япылгъан, сув ташымакъ ичюн савут.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - ведре (шиве); челек;

3) къулланылувына коре - кенъ;

4) умумтюрк.

21. Куза - чёльмектен ясалгъан, 40-50 см юксеклигинде, емеклерни тузламакъ ичюн махсус эшья.

1) бирманалы

2) къулланылувына коре - пассив, эскирген, архаизм.

3) алынма.

22. Къуман - сув савуты.

1) бирманалы;

2) къулланылувына коре - кенъ;

3) умумтюрк.

23. Ленгер - джезден япылгъан, хамыр басмакъ ичюн, татлы пиширмек ичюн савут-саба.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - ускут. шивесинде: отьмек савуты;

3) къулланылувына коре - сынъырлы;

4) умумтюрк.

24. Мангъал - джезден япылгъан чанакъ, аякъ устюнде, эки саплы, къапакълы, тюзкошели эшья.

1) бирманалы;

2) манадашлыгъы ёкъ;

3) къулланылувына коре - кенъ;

4) алынма.

25. Макотра - чёльмектен япылгъан кенъ богъазлы бардакъ.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - бардакъ;

3) къулланылувына коре - пассив, эскирген, архаизм;

26. Мерьем ана къазаны - бакъырдан ясалгъан, саплы, терен олгъан, локъсаларгъа аш ташымакъ ичюн махсус эшья.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзлер - къазан, асма къазан ;

3) къулланылувына коре - пассив, эскирген, тарихий сёз;

4) умумтюрк.

27. Мешребе - сув, хошаф, чай, шербет ичмек ичюн бакъырдан япылгъан къалайлы савут.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - сузакъ; салув; къалай; мешерпе;

3) къулланылувына коре - сынъырлы, шиве, ялыбою;

4) умумтюрк.

28. Перун - ашханеде къулланылгъан, саплы, уджунда учь-дёрт тишчиклери олгъан эшьядыр.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзлери - сенек, енкеч, санчкъы;

3) къулланылувына коре - пассив, эскирген, архаизм;

4) умумтюрк.

29. Саань - къавурма ичюн уджлу къапакълы чукъур савут.

1) бирманалы;

2) аддаш сёзю - сини, табакъ;

3) къулланылувына коре - тар, эскирген, архаизм;

4) умумтюрк.

30. Салув - къабакътан оюлгъан меребе.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзлери - мешребе, сузакъ;

3) къулланылувына коре - сынъырлы (Акъшейх районы Къарачёль кою);

4) умумтюрк.

31. Сини - тойларда, байрамларда къулланылгъан савут.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - табакъ; саань;

3) къулланылувына коре - тар, эскирген, архаизм;

4) умумтюрк.

32. Сютлюк - орта ольчюдеки бакъыр савуты, бардакъ шеклинде, къапакъсыз.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - сют савуты; аддаш сёзю - бардакъ;

3) къулланылувына коре - тар, эскирген, архаизм;

4) умумтюрк.

33. Сураиль - чёльмектен ясалгъан, сув ичюн махсус эшья.

1) бирманалы;

2) къулланылувына коре - къайсы шивеге аит олгъаныны айтмакъ кучьтир;

3) алынма

34. Сылапчы - чамашыр ювмакъ ичюн махсус эшья.

1) бирманалы;

2) манадаш сёз - чамашыр леген;

3) къулланылувына коре - сынъырлы, шиве, ялыбою;

4) умумтюрк.

35. Текне - чёльмектен япылгъан хамыр басмакъ ичюн махсус эшья.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - бакъыр текне, кир текнеси, чамашыр легени, леген;

3) къулланылувына коре - кенъ;

4) умумтюрк.

36. Тенджере - аш пиширмек ичюн орта ольчюде къапакълы савут, бакъырдан япылгъан, мытлакъа ичтен къалайлангъан.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - тава; манты къазаны; къолтава; кобете тавасы;

3) къулланылувына коре - кенъ;

4) умумтюрк.

37. Тюсеслик - орта ольчюде бакъырдан япылгъан ве оюлгъан савут.

1) бирманалы;

2) манадаш сёз - тютюнлик;

3) къулланылувына коре - тар, эскирген, архаизм;

4) умумтюрк.

38. Хадопер - лакъша пиширмек ичюн савут.

1) бирманалы;

2) къулланылувына коре - тар, эскирген, архаизм;

3) алынма.

39. Хейсс - чёльмектен ясалгъан къадынлар ве эркеклер ичюн чекюв люлелери.

1) бирманалы;

2) манадаш сёзю - люле;

3) къулланылувына коре - тар, эскирген, архаизм;

4) умумтюрк.

40. Чыгъырыкъ - хамырнынъ четлерини кесмек ичюн эшья.

1) чокъманалы;

2) къулланылувына коре - кенъ;

3) умумтюрк.

Бойлеликнен къырымтатар тилинде чёльмекчиликнен багълы савутларнынъ лексик талилини бердик. Талильге коре, базы сёзлер бугуньки кунюмизде де кенъ къулланылалар: меселя джезве, къаве дегирмени, къазан, къашыкъ, чини ве иляхре, чокъусы айры шивелерде расткелелер, меселя чёль шивесинде - къалай, сузакъ сёзлери, ялы бою шивесинде - къама, ведре, йыбрыкъ, кепче ве иляхре сёзлер. Бундан да гъайры насыл маденден япылгъанлары косьтерильмекте. Нетиджеде, чёльмекчилик санатынен багълы лексикасы чокътыр, амма чокъусы сёзлер, халкъымыз чокъ зорбалыкъларгъа огърагъаны себебинден, чокъ языкъ ки шимдики земаневий къырымтатар тилининъ лексикасында къулланмай, унутылды.

НЕТИДЖЕ

Чёльмекчилик зенааты Къырымда энъ эски ве асырлар девамында кенъ даркъалгъан эснафлардан биридир. Ярымадамызда XIV-XV асырларда оригиналь савут-сабанынъ ималы инкишаф этти, бу Византия аньанелернинъ ве Шаркъ декоратив санаатынынъ къошулувыны исбатлай.

Русие Къырымны запт эткен сонъ къырымтатарларнынъ аньаневий медениети кет-кете тюшкюнлеше.

1920-1930-джы сенелери, Совет девринде, къырымтатарларнынъ миллий декоратив-тасвирий санаты тикленювине умют пейда олды. Шу девирде Багъчасарайда, Акъмесджитте, Кезлевде артеллер тешкилятландырылды.

Багъчасарай шеэри чельмекчиликнинъ тикленюв меркези олды. Бардакълар, гугюмлер ве дигер эшьялар «Илери» артелинде япыла эдилер.

Экинджи джиан дженки ве сюргюнлик тек чёльмекчилик дегиль де, башкъа эснафларнынъ унутылмасына ёл къойдылар. Декоратив-тасвирий санат 1990-джы сенелерининъ башында къырымтатарлар ватанына авдет олгъан девринде тикленмеге башлады. Багъчасарай шеэри бир вакъытларда ерли эснафчыларнынъ эшьяларынен белли эди. 1884 сенеси бу шеэрде 577 тиджарет-санайы биналары бар эди. Оларнынъ арасында 15 сахтиян заводлары, 30 аякъкъап япкъан биналары, 13 бакъыр савут тюкянлары, чокътан-чокъ бардакъ ве дигер тюкянлары да бар эди. Умют этемиз ки, янъы ачылгъан истисал ханеси аньаневий эснафчылыкънынъ гъайрыдан тикленмесине буюк иссеси олур. Къырымтатарларнынъ халкъ агъыз яратыджылыгъы ве декоратив-тасвирий санат озьлерининъ тарихий инкишаф ёлуны кечтилер, амма устюн дереджеде Къырым ханлыгъынынъ орта асырларында илерилегендир ( XIV асырнынъ экинджи ярысындан XVIII асырнынъ экинджи ярысынадже).

ФАЙДАЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1. Акчурина-Муфтиева Н. Декоративно-прикладное искусство крымских татар XV- первой половины XX вв. : монография / Акчурина-Муфтиева Нурия. - Симферополь: ОАО - «Симферопольская городская типография» (СГТ), 2008. - 392 с., илл. (вклейка 64с.).

2. Асанин И. Бахчасарайда эснафчылыкъ / Асанин И. // Эмелимиз Къырым. - 2004, - № 47, - С. 68-70.

3. Боданинский У. А. Археологическое и этнографическое изучение татар в Крыму / Боданинский У. А. - Симферополь, 1918, - №5, - С. 89-92.

4. Домбровский Ф. Къырымтатар урф-адетлери / Феликс Домбровский // Янъы дюнья, - 1997, март 21, - С. 6.

5. Заатов И. ХХ асырда къырымтатар тасвирий ве манзаралы-амелий санаты: мейдангъа келюви, инкишафы, эврими, земаневий алы / Заатов Исмет. - Симферополь. - «Доля» нешрияты, 2002, - 250 с.

6. Къырымтатарджа-русча-украиндже лугъат : [ 50 000-ден зияде сёз / тертип этиджи С. М. Усеинов.]. - Акъмесджит : «Тезис» нешрият эви, 2008, - 836 с.

7. Мазинов А. С. О диалектологическом и этнолингвистическом исследовании проблемы греческих и итальянских заимствований в крымскотатарском языке / Мазинов А. С. // Культура народов Причерноморья. - Симферополь. 1998, - С. 356-358.

8. Меметов А. М. Иноязычные заимствования в крымскотатарском языке / Меметов А. М. - Симферополь. 1990, - 121с.

9. Меметов А. М. Къырымтатар тили / Меметов А. М. - Акъмесджит : Къырымдевокъувпеднешир, 1997, - С. 43-49.

10. Меметова А. Искусство, близкое и понятное всем / Меметова Айше // Голос Крыма. - 2000, 22 декабрь, - С. 8.

11. Меметов А. М. Источники формирования лексики крымскотатарского языка / Меметов А. М. - Симферополь. 1988, - 110 с.

12. Меметова А. Чёльмекчиликнинъ фельсефеси / Меметова Айше // Янъы дюнья. - 2005, ноябрь 19. - С. 8.

13. Терминологический словарь крымскотатарского декоративно-прикладного искусства : [сост. Н. Акчурина-Муфтиева]. - Симферополь : КРП «Крымучпедгиз», 2007. - 120 с.

14. Черкезова Э. Декоративно-прикладное искусство крымских татар : прошлое и настоящее / Черкезова Эльмира // Голос Крыма. - 2004. - С. 2 - 3.

15. Черкезова Э. Джоюлгъан аэнклик ве уйгъунлыкъ изинден / Черкезова Э. - Симферополь. - С. 86 - 87.