Конспект урока по калмыцкой литературе

« Таталын дунд школ»

Ил кичәл

6 класс

Төр:

«Җаңһр»-

алдр дуулвр мөңкртхә»

Хальмг келнә багш

Канкаева Б. М.

Татал - 2016 җ.

Кичәлин төр: «Җаңһр»- алдр дуулвр мөңкртхә!»

Кичәлин күцл:

1. Җаңһрин туск медә күүкдт тодлулҗ, алдр дуулврин учр- утхнь цәәлһх.

2. Күүкдин келлһнь өргҗүлх, «Җаңһрин» тасрхас сәәнәр айслулҗ чееҗәр келдгинь

шинҗлх.

3. Дуулврин «Эклц» гидг бөлгин һол чинринь медүлҗ, эврәннь бәәсн һазр усндан,

төрскн келндән дурта болх, эргндкән харх, Җаңһрин зөрмг баатрмудын дүр-

мүдәс үлгүр авч, төрскнч седкл зүүлһх.

Кичәлин дөңцлмүд: «Җаңһр» дуулврин В.А. Фаворскин зургуд, Онц ахр тольмуд (күн болһнд), күлгүдин болн баатрмудын нерд ( цааснд бичәтә), компьютер (слайдс үзүлх), (В. Каруевин ду соңсулх).

Кичәлин йовуд.

1. Кичәлд белдлһнә агчм.

- Мендвт куукд! Ямаран бянт? Сууцхатн. Эндр цугтан бәәнәт? не, сән

- Мини нерн Канкаева Б.М. Би Таталын дунд школын хальмг келнә багш. Мана кичәлд ирсн дала гиичнр бәәнә. Тиигәд, ода би тана класст нег хальмг келнә кичәл давулху. Тадн болхла нанд эн кичәл давулхд нөкд болцхатн. Кичәлән эклхин өмн иим сурврмудт нанд хәрү өгтн:

- Җилин цаг ямаран?

- Увлин hурвн сармуд ямаран?

- Увл ирхлә юн болна?

- Эндр тенгрин бәәдл ямаран?

- Эндр ямаран то?

ода келлһән ясад, цуһар эн дарҗңгуд дара-даранднь түргәр келтн.

- Сән, күүкд. Ода келтн, дарҗң гисн утх-зокъялын ямаран ик әңгин үүдәвр.

- Дарҗңгуд амн урн үгин үүдәвр.

- Э, чик. Амн урн үгин үүдәврмүд - келнә билгин зөөр. Тадн болхла ямаран амн урн үгин үүдәвр меднәт?

- тоолдгуд, цецн үгмүд, үлгүрмүд, тәәлвртә туульс, ут туульс, йөрәлмүд, дуд … Җаңһр.

- Сән . Хамгин ик болн үнтә үүдәвр ямаран?

- Хамгин ик болн үнтә үүдәвр- «Җаңһр».

- Мел чик. (төгрг өгх).

II. Эндрк кичәлин төр

Эн мана кичәл товчлгч кичәл болҗ һарчана. Бидн эндр Җаңһрин тускар цуг медсән, соӊссан гүүдүлҗ давтхмн. Эн мана кичәл йир соньн болх гиҗ би санҗанав.

Ода өдрин диг- дара болн кичәлин төр девтрмүдтән бичҗ авцхатн. (күүкд бичҗәнә).

Кичәлин дуудвр:

«Күңкл мана улан залатнр,

Күцл кеҗ Җаңһр дуулҗай,

Күмни сәәхн Богд Җаңһр

кезә чигн мөңкртхә!»

«Җаңһр» - хальмг улсин келнә билгин нер һарсн баатрлг дуулвр. Хальмг улсин келнә билгин зөөр. Хальмг әмтн «Җаңһрт» йир дурта.

-Хальмг улс «Җаңһриг» үйәс үйд хадһлад, чееҗлҗ, әмн- судцарн урсхаҗ,

зүркндән эңкрлҗ бәәдг. Энүг дуулдг күүг яһҗ нерәднә?

- Тиим күүг җаңһрч гиҗ нерәднә.

- Ямаран җаңһрчнрин нерд меднят?

- Чик. Мана аһу ик җаңһрчин нернь ямаран?

- Эн Ээлән Овла.

-Йир сән. Ээлән Овлан тускар ю меднәт?

- Гин - Төмрин Гинцгин Цаһан Эмгнә Күсмән Ээлән Овла 1857 җилд Ик Бухс әәмгә, Багши Ээҗ һазрт (ода Хальмг Таңһчин Баһ Дөрвд района Ик Бухс селән) төрсмн. Эн нер һарсн җаңһрчнрин өрк - бүлд өсч - боссн болдг.

Авһнь - җаңһрч Делтр арвн хойртаһаснь авн «Җаңһр» келдгиг эклҗ дасхҗ.

Очра Номт болн В.Л. Котвич 1910 җилд Ээлән Овлаһас «Җаңһрин» арвн нег ду бичҗ авсмн.

Ока Иванович Городовиков «Җаңһрин» тускар иигҗ келсмн:

«Бидн, хальмг бичкдүд, хаврин асхнд ишкә герт цуглрад, Җаңһрчиг чиңнхләрн, кииһән авдг уга биләвидн, тедү дүңгә сәәхнәр җаңһрч кезәнә цагин баатрмудын тускар, тер сәәхн цагин тускар, баатрмудын зөрмг үүлдврмүдин тускар келҗ өгдг билә».

- Җаңһр гисн юмб?

- Җаңһр хальмг улсин баатрльг эпос.

- Җаңһр гисн кемб?

- Җаңһр гисн Бумбин орна Эзн Богд хан.

- Тегәд, Җаңһрт юуна тускар келгднә?

-Бумбин орна нутгин тускар келгднә .

- Бумбин орна уулын нерн?

- Өл Маңхн Цаһан уул.

- Бумбин орна дала ямаран нертя?

- Өргн Шартг дала .

- Бумбин орна hолын нерн ямаран?

- Домб һол

-Энд кен бәәнә?

-Энд эгл улс, баатрмуд, сәәчүд бәәдг.

- Чик. Бумбин ориг кен толһална?

- Бумбин ориг Эзн Богд Җаңһр толһална .

- Сән. Богд Җаңһрин үй кен меднә? (күүкдәр келүлх)

- Сән. Җаңһрин хамгин өөрхн күн кен билә?

- Эн Аһ Шавдл хатнь.

- Чик. Аһ Шавдлын магтал кен келх?

-Җаңһрин зер-зев ямаран нертя?

- Җаңһрин зер-зев АРМ.

-Җаңһрин кулг.

- -Җаңһрин кулг Арнзл Зеерд.

-Җаңһр ямаран үүл күцәнә?

- Җаңһр олн зүсн дәәснәс Төрскән харсна.

- Чик. Җаңһрт кен дөңг болна?

- Җаңһрт баатрмуднь дөңгән күргнә.

- Баатрмудын нерд келтн.

(дети говорят имена богатырей)

- Кеду тоота баатрмуд Бумбин орнд бәәнә?

- Барун бийнь ахлдг баатр?

- Зун бийнь ахлдг баатр?

Цуг баатрмуд хоорндан ах-дүүһинәр бәәнә, әмән әрвллго, ээм-ээмән түшлдҗ Бумбин оран харсна. Энүг герчлдгнь Баатрмудын андһар. Келх күн бәәни?

- Кеду тоота баатрмуд Бумбин орнд бәәнә?

III. Физминутк давуллһн.

-Ода невчкн амрхмн. Бостн, көл- һарарн көндәтн, дорагшан өкәтн, һаран деегшән өргтн. Не сууцхатн.

IV. Ода болхла иим даалһврмуд күцәхмн:

1) күн болhн самбрт һарад күлгүдин болн баатрмудын нерд стрелксар илцүлх.

(после того как они выполнят работу проверка задания)

- Баатрмудын кулгуд ямаран кулгуд?

2) ширә тал өөрдәд карточк шүүтн терүнә магтал келтн. (даалһврмуд күцәгдҗәнә).

- Җаңһрин баатрмуд ямаран?

- Баатрмудын зер-зев ямаран?

3) одна цугтан ормдан текстд дутҗах үгмүдинь бичх. (текст).

- Самрбур хәләтн, чикий?

(ормдан онц даалһвр күцәсниг шалһх).

4) эн таблицд геедрсн үгмүд олтн

(После выполнения проверка задания)

5. Кичәлин ашлвр:

-Тегәд, күүкд Җаңһр дуулврин һол ухань ямаран болдг?

- Төрскндән хару болдг.

- теслттә сана үүдәх.

-нег- негндән нөкд болдгт дасхна.

-Э, мел чик. Мадн цааранднь бас Җаңһр дасч талдан бөлгүдтә таньлдхмн.

VI . Геерин даалһвр.

VII. Темдг тәвлһн.

(Сәәнәр көдлсндн ханлтан өргәд, йөрәл келх)

Йөрәл:

Алдр нертә богд Җаңһр мет,

Күчтә Күнд Һарта Савр мет,

Чаңһ-чиирг Санл мет,

Цаһан седклтә, итклтә Хоңһр мет,

Гүн ухата, хол тоолврта Алтн Чееҗ мет,

Орчлңд уга сәәхн, һольшг Миңъян мет болҗ

Оньдин дөрвн цагт җирһҗ йовтн!