6-гы класска тыва дылга кичээл планы

6-гы класска тыва дылга кичээл планы

Темазы: «Төрээн черивистиң аттарының делегейи»

(Топонимнер)

Сорулгазы:дылдың «Лексика» адырын уламчылап өөренир; «топонимнер» деп билиг дамчыштыр төрээн чериниң тускайлаңын, онзагайын ажыдар; Каа-Хем дугайында литература, төөгү, география талазы-биле билиглерин делгемчидер; словарьлар-биле ажылдаарын өөредир болгаш уругларның чугаазын байыдар болгаш сайзырадыр; патриотчу болурунга кижизидер.

Дерилгези: Каа-Хем кожууннуң, Сарыг-Сеп суурнуң географтыг картазы, тыва дылдың болгаш орус дылдың тайылбырлыг словарьлары. Тываның топонимнер словары, чуруктар, слайдылар.

Кичээлдиң чорудуу:

Организастыг кезээ.Каа-Хем дугайында ыры ырлап турар.

Башкының киирилде сөзү.

Уруглар, бо аялга, класстың дерилгези бөгүнгү кичээлдиң темазын силерге айтып тур. Төрээн черивис, Сарыг-Сеп суурувус дугайында өөренир бис. Биске тыва дылдың, чогаалдың, төөгүнүң болгаш географияның билиглери хереглеттинер.

• Дыл эртеминиң кандыг адырын өөренип турар ийик бис? (Лексика)

Лексика - грек дылда Lexikos- дылдың словарьлыг курлавыры.

• Дылдың бо адырынга чүнү өөренирил?

• Сөстер чүнү илередип болурул?

• Ааттарны кандыг эртемде өөренип турарыл, билир силер бе? (Ономастика)

Ономастика - грек дылдан оnomastike -аттар бээриниң уран чүүлү.

1. Хуу аттар.

2. Дыл эртеминиң хуу аттар өөренир адыры. Оnoma - ат, loqos - эртем

• Ономастиканың географтыг аттар өөренир адырын чүү дээрил? (Топонимика). Бистиң бөгүнгү кичээливистиң темазы ол.

«Топонимнер» деп теманың өөренир планы:

1. Топонимнер дугайында билиг.

2. Топонимиктиг словарьлар.

3.Төрээн чериниң черлер аттарының бөлүктээшкини.

1. - Орус дылдың тайылбырлыг словарындан топонимика деп сөстүң тайылбырын тыпаалыңар.

Топонимика

1.Совокупность географических названий какой-нибудь местности, страны.

2.Отдел языкознания, изучающий географические названия (С.И.Ожегов.Толковый словарь русского языка).

Ук тайылбырны кыдырааштарынга бижиир.

Башкының тайылбыры:

- «Топос» - чер; «онома» - ат (грек) «Топонимика - Черниң дылы»- деп тайылбырны дыл эртемдени Н.И.Надеждин берген (1804 - 1856).

Топонимнер - географтыг аттар

(дылдың сөстери, демдек-сөстер, ориентир-сөстер)

• Проблемниг айтырыг:

• Чүге бистиң суурнуң географтыг объектилери ындыг аттарлыг болганыл? Кичээнгейлиг болур силер, бо айтырыгга кичээливис төнчүзүнде харыылаар силер.

• Суурну долгандыр черлер аттарын канчаар бөлүктеп болур силер?

• Топ онимнер:

* Гидронимнер * Ойконимнер *Оронимнер

Суурувус долгандыр аян-чоруктан кылыптаалыңар.

1. Ойконимнер (oikia - бажың, оран-сава) - чурттакчылыг черлерниң аттары. Суурувустадолгандырчерлераттарындаойконимнер бар-дыр бе?

(Сарыг-Сеп, Кок-Хаак, Мерген…)

Каа-Хем дугайында ырыны уруглар ырлаар.

Мария Тамдын-оолдуң «Сарыг-Сеп» деп шүлүүнүң аянныг номчулгазы.

- Ам суурувус кыдыында агып чыдар хемивисте келдивис. Хемниң ады чүү ийик? (Каа-Хем). Суг объектилериниң аттарын кандыг термин-биле адап болур ийик? (гидроним).

1. Гидронимнер (hydor -суг)- суглуг черлер аттары.

Башкы: Черниң географтыг объектилериниң аразында Черниң кырының көвей кезиин далайлар, океаннар, хемнер, хөлдер, дамырактар, кудуктар, кара-суглар. Аржааннар шыва алган. Бо бүгү бойдустуң чайгаар бүткен болгаш кижиниң кылып кааны черлери шупту аттарлыг. Гидроним - кандыг-даа суг объектизиниң ады.

Суурувусту долгандыр оон өске кандыг суглуг черлер билир силер?

(Мерген,Оштан,Дерзиг,Копту….)

- Картада кайда чыдар-дыр ук хемнеривис?

- бо черлер аттарын канчаар бижиир-дир? Чүге?

«Оо,Каа-Хем» деп ырыны дыңнаар.

-бо чараш ыры апарган шүлүктүң автору кымыл? (Б.Маады).

-ук ырыда хемнин кандыг чараш овур-хевирин дамчыткан-дыр? (салгынга чалгыыр, эштирге эптиг,…)

2. Аян-чоруувусту уламчылаалыңар. Ам турар даавысты чүү дээр ийик бис? (Даргат). Шын-дыр, уруглар. Чогум-на бо дагның баштайгы адын Хая-Даа дээр. Улуг назылыгларывыс ол адын ам-даа ажыглап турар.

Оронимнер (oros - даглар)- даглыг черлерниң болгаш оргулааштарның ады. Азы кургаг черлер аттарының.

Суурувус долгандыр кандыг даглар барыл?

(Кыстар-Даа, Дагылга-Даа, Баяан-Чүрек, Толбул сыны…)

- Ам шиитпирлээр ужурлуг айтырыывысче эглип келиилиңер:

Чүге бистиң суурнуң географтыг объектилери ындыг аттарлыг болганыл?

(уругларның харыылары)

Ол черниң кандыг-бир онзагайын көргүзер дээш: Дерзиг - шапкын агып чыдар, Дыттыг-Хем - долгандыр дыттар үнген хөл дээш оон-даа өске.

Оюн «Бойдустуң чараш булуңун тып» (слайдаларда болгаш үндүрген черлер чуруктарын көргүзерге, уруглар ол черниң адын адаар)

Оюн-чарыш «Кым хөйнү, дүрген тыварыл?»

«Хемнер» темага кайы одуруг дүрген словарь тургузуп бижиптерил?

Түңнел.

- Черлер аттарын өөренириниң чугулазының дугайында кандыг түңнел үндүрүп болур-дур бис?

• Сөс курлавырывыс байыыр.

• Төрээн черивис дугайында билиглеривис көвүдээр.

Башкыныңтүңнелсөзү:

Черлер аттары - бистиң төөгүвүс. Оларның дузазы-биле ада-өгбелеривистиң кандыг ёзу-чаңчылдарлыг, ажыл-агыйлыг чораанын билип алыр бис. Черлер аттары база хумагалап, камнаары чугула болур.

Бажыңга онаалга:

Суурну долгандыр черлер аттарын чыып бижиир.

Чогаадыг «Мээң ынак черим», «Бир топонимниң төөгүзү»

Дыңнадыг «Онзагай черлер аттары»