11 класс. Кичээл-овур-хевир К-Э. Кудажынын Уйгу чок Улуг-Хем деп романында М. Буян-Бадыргынын овур-хевири. Конспект и презентация

Чөөн-Хемчик кожууннуң өөредилге эргелели

Чадаана хоорайның 1 дугаар ортумак школазы

11 класс

Кичээл - овур-хевир

«К-Э.Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп деп романында

Хүн ноян Монгуш Буян-Бадыргының овур-хевири»

Чадаананың 1 дугаар ортумак

школазының тыва дыл, чогаал

башкызы Куулар Урана Серен- ооловна тургускаш, эрттирген

Чадаана-2012

11 класс

К-Э.Кудажынын «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романында

Хүн ноян Монгуш Буян-Бадыргының овур-хевири»

(кичээл - овур-хевир)

Сорулгалары:1).Чогаалдың сөзуглелинден үзүндүлерге даянып база өске

ажылдарны дамчыштыр М.Буян-Бадыргының овур-хевири-

биле уругларны таныштырары;

2).Өөреникчилерни төрээн чериниң төөгүзүн билир, аңаа ынак

болур кылдыр кижизидери;

3).Аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазы.

Дерилгези: слайдылар, Тыванын картазы…

Кижи өлур, ады өлбес.

(Тыва улустуң үлегер домаа)

I. Организастыг кезек.

II. Мурнунда ооренген темазын катаптаары. Тест-биле ажыл (доозуп-тарга, ажылдарны уруглар удур-дедир солушкаш, хынажыпкаш, демдектерин салыр).

1.Чогаалдың эпигравы кылдыр кым деп орус чогаалчының чугаазындан үзүн-дүнү алганыл?

а)А.М.Горький б)А.П.Чехов

2.Чогаал каш томдан тургустунганыл?

а)2 б)3 в)4

3.Домогацкихтиң бажың-балгады каяа туттунуп эгелээнил?

а)Барык-Аксынга б)Аксы-Барлыкка

4.Улуг-Хем кыдыында сумуларда эң улуг дүжүмет

а)Шагаачы б)Тараачы

5. Буяннын таныжы уругнуң ады

а)Оңчатпаа б)Анай-Кара

6.Тывага улусчу революция каш чылда тиилээнил?

а)1919 б)1921 в)1923

7. Сүлдем ашактың оолдары аңаа киришкен бе?

а)ийе б)чок

III. Кичээлдиң темазынче кирери.

1). Самбырада 110 деп сан бижип каан турар.

Өөреникчилерге айтырыглар:

- Самбыраже кичээнгейлиг көрүп көрүңерем, уруглар! 110 деп сан чүнү көргүзүп (илередип) турарыл?

- Кым чуу деп бодап тур?

- Бо сан бистиң Тывавыстың төөгүзү-биле кончуг сырый харылзаалыг...

2). Кичээлдин темазы болгаш сорулгалары-биле таныштырылга.

Бөгүн бис кичээливисти ТАР-нын тургустунганындан бээр 90 чыл оюнга тураскаадып, К-Э.Кудажынын сураглыг «Уйгу чок Улуг-Хем» деп чогаалын-

дан үзүндүлерни дамчыштыр база өске-даа ажылдарга немей даянып тургаш, Даа кожууннуң Хүн нояны Монгуш Буян-Бадыргы кандыг кижи чорааныл деп чүүлду тодарадып, ооң овур-хевирин тургузар бис…

3).Өөреникчилерге утказы билдинмейн баар хире сөстер-биле словарьлыг ажыл (кыдырааштарга бижиттирер).

Манчы хаан-маньчжур хаан. Маньчжурлар - Кыдаттын сонгу-чөөн чүгүнге чурттап турган улустар.

Төвүт-тибет

Урянхай-Тыва

Догуннаан-бот-тускайланган

Хомду-Моолда чер ады

Үймээн-хөй эвес санныг кижиниң бир-ле чүүлге таарзынмаанын илереткен шимчээшкини

Паараң-шериг лагерь

4). М.Буян-Бадыргы 1892 чылдын апрель 25-те Аяңгаты чоогунда Хам-Дыт деп черге төрүттүнген. 8 харлыында моолдап бижиир, чугааланыр апарган. Орус, моол, төвүт дылдарны болгаш бижиктерни, Чөөн чүктүн төөгүзүн, философиязын, төвүт медицинаны, астрологияны, астрономияны, матема-тиканы кончуг эки билир чораан… Хайдып Үгер Даа ноянның оглу…

IV. Сөзуглелдер-биле ажыл. (Бир үзүндүнү номчуп сайгаргаш, ында М.Бу-ян-Бадыргы кандыг кижи кылдыр билдинип турарыл, дораан туңнелди үндү-рүп, боттарының бодалдарын бадыткаар).

1). ( «Уйгу чок Улуг-Хем». Кара том. Ийиги ном. Бирги эге).

…1911-1912 чылдарда Даштыкы Моол кыдат чагыргадан белени-биле адырлып, Россияның дузазы-биле тускай күрүне апарган. Улаастайга турган кыдат шериг гарнизонунуң командылалы тускай Моол күрүнени хүлээп көрбээн. Ооң ужун моол чагыргалар Урянхайның амбын ноянындан Хомду шивээзин хостажыр шериг чорударын негээн. Бүгү Урянхайдан 700 хире эки турачыларны чыгган. А эң хөй чоннуг Даа кожуун нояны Буян-Бадыргы чүгле 50 кижи берген. Чүге дээрге күштүг кыдат күрүне-биле каш борбак моолдар, урянхайлар канчап дайылдажыр боор. Буян-Бадыргы хөлчок шын бодаан. Хомду шивээзиниң шериглеринге Кыдат болчу берзе, тыва шеригден чидириг эвээш болур…

(Патриот)

2). Өөредилге ному-биле ажыл. (арын 87).

…1914 чылдын дөрт айны эргиледир Таңды Тывазы Орус чуртунда каттышкан деп чугаа тарай берген. Кижилер чүүл-бүрү чугаалажып тургулаан: манчы-кыдаттарга-даа чагыртып чордувус, ам ак хаан канчаар чагырар чүве ирги? Таңды Тывазын Орус чуртунга каттыштырар дугайында Ак хааннын Чазаанга дилегни Хемчиктиң Буян-Бадыргы болгаш өске-даа тыва нояннар база бүгү Тывага эң салдарлыг турган Чадаана хүрээзиниң Чамзы камбы суглар чоруткан. Инек чылда-ла дилеп киирген улус болган. Моол дыл кырында бижээн, таңмалар салган, хол үжүктери мулдурлаан ол бижикти көргеш, 1914 чылдын апрель 17-де Таңды Тывазын Урянхай край деп ат-биле Енисей губернатор чериниң чагыргазынга киир санаан.

(Дипломат)

Башкынын немелде тайылбыры:

Ол дилег бижикти 1913 чылдын октябрь 26-да үстүнде адаан кижилер Ак хаанга (Николай II) киирген турган. Ол дилег бижикке немей М.Буян-Бадыргы дараазында негелделерни айыткан:

1. Эвээш санныг чон бис, ынчангаш чаа-дайынга киришпес бис.

2. Черивис солувас бис, аңаа малывыс малдаар бис.

3. Сарыг шажын чудулгевисти солувас бис.

4. Ёзу-чаңчылдарывысты кадагалап арттырар бис.

5. Кылып чораан ажыл-агыйывысты ол хевээр арттырар бис.

( М.Буян-Бадыргы Моолга каттышпас, Орус чуртунга катчыр болза деп бодалын оон мурнунда-ла илереткен турган. Чылдагааны: моолдарда чүү барыл, ол чүүл тываларда база бар (эът, сарыг чаг), а бисте чок чүүл - демир- орустарда бар, ынчангаш сайзырал ында).

ФИЗМИНУТКА.

3). («Уйгу чок Улуг-Хем». Кызыл том. Бирги ном.Чээрби бирги эге).

…Бугу Тываның бирги Улуг Хуралы 1921 чылдын август 13-те Суг-Бажы суурга ажыттынган. Ук хуралга бүгү кожууннардан 300 ажыг кижи киришкен. Оларның 200 ажыы күш-ажылчы араттар…

…Хуралга чугаалашкан 26 айтырыгнын эң колдары бо болган: Танды- Тывазын тускай догуннаан күрүне болдурары, Конституцияны бадылаары…

…М.Буян-Бадыргының удуртуп эрттиргени ажылчы араттарнын Улуг Хуралы Совет Россиянын деткимчезинге даянып алгаш, феодалдарның удурланыышкынын сый шапкаш, тускай догуннаан тыва курунени тургузар дугайында төөгүлүг доктаалды хүлээп алган…

(Улуг Хурал даргазы)

Башкынын немелде тайылбыры:

Ол хуралга эрии-шаажы дугайында айтырыгны база чугаалашкан. М.Буян-Бадыргы ону моон соңгаар араттарга удур ажыглавайн, соксадыр дугайында саналды киирген.

4). («Уйгу чок Улуг-Хемнин» монгүн том. Ийиги ном. Чедиги эге.)

…1924 чылдын март 11-де Шемиге Куулар Сумунактың күткүлгези-биле эрги тургузугну дедир эгидип, Тываның тускайлаң чоруун узуткааш, Моолга кадар сорулга-биле чепсектиг уймээн эгелээн.Оларга Шемиден, Чыргакыдан, Адар-Төштен, Чадаанадан, Чаа - Хөлден… шупту 600 хире кижи катчы берген. Үймээнчилер элээн каш садыгларны үптээн…

…Буян-Бадыргы үймээнчилерниң паараңынга барып кирип, күчүлелди болдурбазының дугайында Төп Чазактың туружун тайылбырлаан. Ол Даа кожуун чагыргазының туттурган ажылдакчыларын хостадып алган. База-ла ооң ачызында үймээнчилерниң хөй кезии ара соксап, бооларын дужаап берген. Хан төгүүшкунү болбаан…

(Күрүне ажылдакчызы)

5). «Дээрден чугурген сылдыс дег» деп номдан немелде материал кылдыр алган шүлүктүң сайгарылгазы.

М.Буян-Бадыргының төвүт дылга бижээн сөөлгу шүлүктериниң бирээзи «Адымның кударалы» (Оюн Лудуп очулдурган).

Адымнын кударалы

Күжүр чонум актыг черге нүгүлдеттим.

Күске тынын үзүп көрбээн амытан мен.

Кымнарга-даа кара сеткил сеткивээн мен.

Кызыл тыным кестиң кыры чедип келди.

Аңгызы бай дүжүмет дээш мени боолаар.

Арат чазаан баштааным дээш мени боолаар.

Арат намга киргеним дээш мени боолаар

Арат чоннуң дайзыны дээш мени боолаар

Танды-Тывам чуртуңар бооп артар болзун.

Тараалаң шөл шөлүңер бооп артар болзун.

Арыг көк дээр дээриңер бооп артар болзун.

Аскым хемнер хемнергер бооп артар болзун.

Кара нүгүл туттурар хүн черле келир.

Ханныг чажыт илерээр хүн черле келир.

Алдар-адым агартыр хүн черле келир.

Актыг-шынныым йөрээдир хүн черле келир.

(Буруңгаар көрүштүг, мерген угаанныг… шүлүкчү)

V. Кичээлдиң эпигравы-биле ажыл.

«Кижи өлүр, ады өлбес» деп үлегер домактың утказын уруглар тайылбыр-лаар.

VI. Кичээлдиң түңнелин үндүрери.

1. Уруглар кичээлден чүнү билип алганын чугаалап, түңнел үндүрер.

2. Башкының немелде тайылбыры:

Хүн ноян М.Буян-Бадыргы 1932 чылдың апрель 25-те буруу чок черге туттуруп хоругдаткан. Кара-бажыңга 2 чыл чыткан. 1932 чылдың март 22-де «барыын» үзелдиг М.Буян-Бадыргыны кеземче херээниң 41-ги чүүлун ёзугаар боолап өлүрер дугайында шиитпирни хүлээп алган…

…М.Буян-Бадыргының Тываның төөгүзүнде ужур-дузазы кончуг улуг. Өөренип эрткенивис чогаалдан каш-ла үзүндүден алгаш көөрге безин көскү деп чүүлдү бөгүн шупту номчуп, таныштывыс. Ол бодунуң төрээн Тывазынга кончуг ынак, ооң келир үези дээш сагыш човап, могаг билбейн ажылдап, дыка хөй күштү үндүрүп чораан ховар кижилерниң бирээзи…

Тыва чон бодунуң ховар оглун утпаан. Ооң дугайында номнарны, сактыышкыннарны бижип, радио-теледамчыдылгаларны кылып турар. Чадаанада ооң ады-биле адаан музей ажылдап турар, Кызыл-Мажалыкта, Чадаанада кудумчуларны адап, Кызылда аңаа тураскаалдың таваан салган…

3. Оореникчилерге демдектер салыр.

VII. Бажыңга онаалга.

1. М.Кенин-Лопсанның «М.Буян-Бадыргы» деп роман-эссезин номчуур.

2. «М.Буян-Бадыргы Тываның төөгүзүнде» деп чогаадыг бижиир.

3. М.Буян-Бадыргыга тураскаал-шүлүк чогаадыр (күзели-биле).