Разработка поурочного конспекта по крымскотатарской литературе: Абдулла Лятиф-заде

________________ __________________________________ ­­­­­____ сыныф

Дерснинъ мевзусы: Абдулла Лятиф-заде

Дерснинъ макъсады: __________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Талебелер не бильмек керек: ___________________________________________________________________

Дерснинъ типи: _______________________________________________________________________________

Иш шекиллери:________________________________________________________________________________

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1. Тешкилий къысым. Селямлашув.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Абдулла (Абиль-огълу) Лятиф-заде 1890 сенеси август 26 куню Кезлев шеэринде дюньягъа кельди. Онынъ ильк ана тили ве рус тили оджасы бабасы Абиль агъа эди. О, 9 яшында олгъанда А. Пушкиннинъ эсерлерини бабасына сатып алмагъа риджа эте ве оларны бутюнлей окъуп чыкъа.

Абдулла ерли рушдие мектебини битирген сонъ, бирден гимназиянынъ единджи сыныфына къабул олуна. Амма чокъ языкъ ки, базы бир себеплерге коре онъа гимназияны битирмек къысмет этмей.

Ондан сонъ Абдулла Лятиф-задени Тюркиеге окъумагъа ёллайлар. 1910 сенеси бабасы вефат эткени себебинден о Къырымгъа къайтып, баба зенаатыны девам этмеге меджбур олды. Башта Кезлевде сонъ исе Акъмесджитте оджалыкъ этти.

Эр джеэттен истидатлы, зекий йигит бу девирде энди арап, фарс, тюрк, франсыз, латин ве рус тиллерини мукеммель огренген эди. Та о девирде А.С. Пушкиннинъ ве Л. Толстойнынъ эсерлерини къырымтатар тилине терджиме этти.

О, озюнинъ «Хаял-омюр» адлы биринджи шиирини 1910 сенеси Тюркиеде окъугъан вакъытта язгъан эди. Шаирнинъ биринджи зе ондан сонъки язгъан «Омюр», «Мужде», «Шаирнинъ руху»,

Джермай тюркюси», «Тегенекличечеклиёл», «Биртамчы къан» киби пзиирлерини окъугъанда онынъ къальбинде Ватанына сынъырсыз севгисини корьмек мумкюн.

Абдулла Лятиф-заде эдебиятымызнынъ тарихы, тилимизнинъ :гнкишафы огърунда джиддий тедкъикъатларнен огърашты. Онынъ 1927 сенеси Харьковда украин тилинде нешир олунгъан «Червоний шлях» («Къызыл ёл») адлы меджмуанынъ декабрь айынынъ санында

Къырымтатар эдебиятынынъ къыскъаобзоры » адлы макъалеси мисаль ола биле. Бу макъаледе эдебиятымызнынъ XIII асырлыкъ тарихы къыскъадан талиль олуна. Абдулла Лятиф-заденинъ «Къырымтатар :-дебиятынынъ сонъки деври акъкъында» адлы макъалесини исе "Иылдыз» меджмуасынынъ 1994 сенеси чыкъкъан 3-юнджи санында окъумакъ мумкюн.

1927-1931 сенелери Къырымда янъы элифбе боюнджа комитетнинъ месуль кятиби сыфатында чокъ ишлер япты ве фааль иштирак этти.

Лякин оны эр шейден пек илим ве медениет меракъландыра эди.

1931 сенеси Абдулла Лятиф-заде Ленинграддаки нефис санат академиясынынъ эдебиятшынаслыкъ институтынынъ аспирантурасына окъумагъа кире ве оны 1934 сенеси доцент унванында битире. 1934-1937 сенелери белли шайр ве оджа Къырым педагогика институтынынъ доценти сыфатында рус ве къырымтатар филологиясы факультетинде гъарп эдебиятындан лекциялар окъуй.

Абдулла Лятиф-заденинъ сабыкъ талебелери ве сонъра етишип чыкъкъан белли къырымтатар языджы ве шаирлери Амет Мефаев, Джеваире Меджитова ве Юнус Темиркъая - оджанынъ самимийли- гини, инсаниетлигини, онынъ гъает медениетли ве кениш бильги саиби олгъаныны миннетдарлыкънен хатырлай эдилер.

Къырымтатар эдебиятынынъ темелини къойгъан эдиплеримиз арасында Абдулла Лятиф-заде къавий ер алгъан шаирдир. О, шиириетимизге янъыджа шекиль ве мундериджеге ёл ачкъан тешеббюскяр шайр эди.

Бунъа онынъ 1928 сенеси Акъмесджитте нешир этильген «Янъы саз» адлы шиирлер китабы мисаль ола билир. Кене шу 1928 сенеси Къырымтатар драма театросынынъ санасында эдипнинъ «Омюр баари» адлы пьесасы мувафакъиетнен ойналды.

Абдулла Лятиф-заде ве Бекир Чобан-заде якъындан дост эдилер. Бу достлукъ олар Истамбулда окъугъанда башлангъан эди. Олар 1930- 1938 сенелери Къырым АССРнинъ маариф ве медениет ишлеринде озьлерининъ буюк исселерини къошкъан эдилер.

1938 сенеси Абдулла Лятиф-заде башкъа бир сыра эдиплеримиз киби миллетчиликте къабаатланып къуршунгъа тизильди.

Эльбет, шаирнинъ эдебий иджады, бизлерге къалдыргъан асабал ыгъы ол ьмейджек. Онынъ эсерл ери даа бизим яш несил имизнинъ зеинини, дюньябакъышыны, терен ве фельсефий фикирлернен зенгинлештиреджек, къальплеринде назик ве хош, эм де юксек ислер уянтаджакъ.

Суаллер ве вазифелер:

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ОМЮР

«Омюр деген бир ёлдыр, энъиштен къыргъа.

Етишип ольген бармы экен тасавургъа? »

Денъизде бир къайычыкъ алпын-талпын джылыша,

Ичинде бир яш йигит курек тарта, ыдырна.

Кокрек керип, баш тиклеп толкъунларнен талаша,

Кокке бакъа, ельни динълей, ялы кенар... къыдырна.

Думан арта кимерде бир, денъиз вира копюре,

Вира таша толкъунлар, сёне умют, къайта козь.

Яшын ойнай, булут къайнай, кок денъизге окюре,

Баргъан сайын къолларда такъат бите тюме-тюз.

Къарангъысын пюскюрип, акъшам тюше денъизге,

Гедже келе артындан зебанилер иельтип.

Козьге джынлар корюне, джан тыкъыла кенъезге,

Къуртулмагъа истей джан - джын, шейтанны гебертип.

Ярый къара джигерин шу зиндандай гедженинъ,

Тап узакътан йылтырап дагъда ышыкъ корюне.

Бет орьтюсин котермей, уялчан бир къыздайын,

Де думангъа сакълана, де булуткъа бурюне.

Юрек бираз тириле, ышыкъ юзюн корьсетсе,

Коктен кунеш энгендай демлешювге, имдаткъа.

Къолда къарув арта, къайыкъ бир аз ёл кетсе,

Умют де шай джанлана - етишмекчюн мураткъа.

Шу арада бир толкъун, авдарылгъан къаядай,

Къайычыкъны тёнтере - яшны сувгъа богъмакъчюн.

Лякин йигит кене де умютини ташламай,

Курегинден айрылмай, олюм къавфын къувмакъчюн.

Толкъунларнен курешип, къайыгъыны тюзете,

Къарангъыгъа, яшынгъа, фуртунагъа къарамай.

Эки къолгъа зор берип къуртулмагъа козь эте,

Коктен имдат беклемей, ерден ярдым сорамай.

Сонъ умютнен ышыкъкъа бир даа тике козьлерин,

Кой ярыгъы якъынлай, копек уре ялыда.

Бираз динълеп, ишите инсан сеслерин,

Бираздан да озюни коре йигит ялыда.

Гурь орманнынъ ичинде, гуль багъчалы кошюкте,

Нишанлысы йигитни чечеклернен къаршылай.

Батырлыкъкъа баш эгип, той эртеси тюркюде,

Омюр келип йигитке бойсуна бир эсирдай.

Эбет, омюр - бир ёлдыр, орьден-къыргъа тырмашкъан,

Лякин оны къул этер умют кесмей огърашкъан.

МУЖДЕ

(8 Март байрамынынъ илък кере отъкерилюви мунасебетинен)

Мужде сизге, эй, дюньягъа хор корюльген мелеклер!

Инсанлыкънынъ бахты ичюн, къан тюкюрген юреклер!

Мужде санъа, зинданлардан чыкъарылгъан къадынлыкъ!

Мужде санъа! Энди сенинъ омрюнъ, кунюнъ айдынлыкъ!

Инкъиляпнынъ къудретинен сёкюльди эп зынджырлар,

Эзильдилер сени эзген ашшалагъан къытмырлар.

Акъ-акъикъат къувды артыкъ залымларны алдындан,

Айсыз гедже, къара куньлер - эписи къалды артынъда.

Коп йыллардан берли мыскъыл олгъан эдинъ батыгъа,

Куньдогъуш да сени теллеп чыкъара эди сатувгъа.

Бутюн дюнья эмекдары, энди санъа сукълансын,

Сенинъ индже рух, къальбинъни корьмегенлер кёрлансын.

Юксель энди, озь рутбенъе, юксектен бакъ дюньягъа!

Дюнья сенинъ, сен истесенъ - топракъ дёнер дерьягъа!

Дюнья сенинъ, дженнет сенинъ аякъларынъ астында,

Сен истесенъ, инсан учар, йылдызларнынъ устюнде.

Анамсынъ, сен къардашымсынъ, севгилимсинъ, эй мелек!

Инсанлыкънынъ бахты ичюн, чекип кельдинъ чокъ эмек.

Эмегинънен, гъайретинънен нурланаджакъ юртымыз,

Окъумакътыр, юксельмектир бутюн бизим дертимиз.

Мужде сизге юртумызгъа нур сачаджакъ аналар!

Сизни сайсын, сизге урьмет этсин энди аталар!