Шилилге шылгалда. 9 класс

Ендан Б.С.: БТ 10-13

10-гу класска тыва дылга чаа хевир-биле шилчилге шылгалда

1-ги кезээ

Сөзүглелди номчааш, А1 - А7 онаалгаларны күүседиңер.

БАГЛААШ

(1) Кырган ирей, боду-биле дөмей назылап кыраан аъдының кырында кандыг-даа хилинчек чок олуруп алган, ооң аайы-биле аяар чортуп олурган. (2) Аъдын ол дүргедедир-даа шаа чок, назыны дөгүй берген кара доруг аъды пат-ла чүрээ өлген, кагар-согар-даа болза, дөмей-ле оон ылгын болбас. (3) Ынчангаш олар бот-боттарының назы-харын билчир болгаш албадашпайн, хире шаа-биле чоруп органнар. (4) «Удавас Узун-Ашактың чурту-ла болгай, ашак-кадай боттары шагда-ла кызыл-дустай берген, ында ам оглу чурттап орар, аңаа барып бут хөндүрүп алыр-дыр» деп ол боданган.

(5) Чоок-кавы аалдарда ооң чогум адын-даа билир кижи чок, анаа-ла Ак-Начын келди дижирлер. (6) Та чүнүң ужун чүве, ол бүгү назынында өг-бүле чок чурттап келген. (7) Дамчыыр чугаадан алырга, ол аныяк шаанда бир ядыы араттың чалыы чараш уруунга ынакшаан турган. (8) Боду база түреңги улустуң оглу болгаш, өгленип алырын бодааш, аалдардан арага-дары, аъш-чем бөлдүнүп алгаш, бир хүн келирге, ынакшаан уруу өске кижиде барган болган. (9) Боду кайын үе-чергези оолду каапкаш, барып алыр, ядыы ада-иезиниң чаңгыс уруун бай кыдат садыгжы күш-биле аппарган...

… (10) Ак-Начынның чалыы чүрээ аңаа улуг согугну бүгү назынында ап, оон бээр-ле эш чок арткан дижир. (11) Чааскаанзыргай болгаш ындыг ийикпе, турум чурттаар чери-даа чок, ол хирезинде кезээде аъттыг, кажан шагдан эдилеп келгени ак-демир-биле каастаан эзер-чүгенниг, аът челинден долгап тургаш тырттып каан кара шокар чеп-аргамчылыг, улуг эвес таалыңныг, оозун даады-ла, иштиг-куруг-даа болза, эзериниң чавыдынга ажыр каап алгаш чоруур. (12) Алыс боду узаныр-дарганнаар болгаш эр кижиниң эдилелин бүрүнү-биле боду кылып алыр турган. (13) Ынчангаш чамдык аныяк эрлер безин ооң эт-севин адааргал-биле көөр.

(14) Ак-Начын узаныр деп барганда изиг чайын тайгаже үнгеш, аңаа хөмүр өжүрүп, хөрүк, дөжү-масказын чажырып суп каан черинден уштуп, кылыр чүвезин дооскаш, база катап-ла дарганнаар хер-херекселин тайгага чажырып каар. (15) Ынчангаш оон каяа узанып турганын, хер-херекселин чажырып каанын кым-даа билбес турган.

(16) Арбан-сумуда ооң таныыр улустары, ырак чоок дөргүл-төрели хөй-даа болза, ол сеткилинге тааржыр өглерге кирер,оларга барганда, бодунуң өөнде келген чүве дег, таваар, аът-хөлүн эртежик-ле оъткарып кааш, хонар дээн өөнүң ажылдарын кылчып, оларның-биле кады хөлзеп-ле кежээлээр. (17) Ол өглерниң ээлери аңаа база чаңчыгып калган, ону аалдың кижизи кылдыр көрүп, харын бодун удур айбылаарга безин чажам дивес оларның аайы-биле кыл дээн чүвезин хире шаа-биле күүседип каар турган.

(18) Ак-Начынның оон өске база ийи онзагай талазы бар. (19) Олынчапчораашамыдыралдыңагымынэндевес, көрген-билген, дыңнаанчүүлдерикайыкөвей, ынчангашбирчежеооңсолунчугаазындыңнаксаан улус онукүзелдии-биле өөнгехүндүлепхондуруксаар. (20) Эң-не эргежокчүүлү - ооңчамдык эм оъттарнытанып, онуажыглапбилиритурган. (21) Ол-ла бүгүонзагайталаларыооңадынчонаразынгакөдүрүп, онухүндүлепкөөрүнчечайгаар-ла албадаптурган.

(22) Ам Ак-Начынназыдапкырыйберген. (23) Биеэгидегат-алдаркайдабоор. (24) Ынчалза-дааооңбарыпкирипчораанөглериниңээлеричамдыктарычырыкчеркырындачок-дааболза, оларныңажы-төлүону кара чажындантаныыр, билирболгаш ада-өгбелериышкашхүндүлеп, хүлээп ап чаңчыгыпкалганнар. (25) Ындыгөглерниңбирээзи, шагдан тура-ла кирипөөренгени, кырганныңкадыөскенэжи Узун-Ашактыңчуртунчекалгыдып органы ол.(Ш.Куулар) (441 сөс)

А1-А7онаалгаларны сөзүглелге даянып, күүседиңер. Онаалга бүрүзүнде бердинген харыыларның иштинден чүгле чаңгыс шын харыыны тыпкаш, демдеглеңер.

А1. Сөзүглелде Ак-Начын ирейни чон чүге хүндүлеп чоруурул?

1. улуг назылыг кижи дээш;

2. ооң солун чугаазын дыңнаксааш;

3. ооң ажыл-ишчи, мерген угаанныы болгаш дузааргаа дээш;

4. ону кара чажындан таныыр болгаш.

А2. Чааскаанзыргай дээн сөстүң антоними...

1) хөглүг;

2) чугаакыр;

3) улусчу;

4) өөрзүрек.

А3. Эвфемизм кирген домакты айтыңар.

1. Ам Ак-Начын назыдап кырый берген.

2. Эң-не эргежок чүүлү - ооң чамдык эм оъттарны танып, ону ажыглап билири турган.

3. «Удавас Узун-Ашактың чурту-ла болгай, ашак-кадай боттары шагда-ла кызыл-дустай берген, ында ам оглу чурттап орар, аңаа барып бут хөндүрүп алыр-дыр» деп ол боданган.

4. Ол-ла бүгү онзагай талалары ооң адын чон аразынга көдүрүп, ону хүндүлеп көөрүнче чайгаар-ла албадап турган.

А4. Үжүктер болгаш үннерниң саны дүүшпес сөстү айтыңар:

1. оъттар;

2. биеэги;

3. чайын;

4. аяар.

А5. Өк-биле адаар ажык үн чок сөстү тывыңар:

1. аът;

2. оът;

3. кижи;

4. ядыы.

А6. Амыдыралдың агымы деп сөс каттыжыышкынының холбаазын айтыңар:

1. тааржылга;

2. каттыжылга;

3. хамааржылга;

4. башкарылга.

А7. Узаныр-дарганнаар деп сөстүң тывылган аргазын айтыңар:

1. кожумактыг арга;

2. ийи аңгы дөстү каттыштырар арга;

3. хурааңгайлаар арга;

4. өске дылдан үлегерлээн.

2-ги кезээ

Номчаан сөзүглелге даянып, В1-В10 онаалгаларны күүседиңер. Харыыларны сөстер болгаш саннар-биле демдеглээр.

В1.Бут хөндүрер деп быжыг сөс каттыжыышкынының утказын тайылбырлаңар.

В2.Аппарган деп сөстүң тургузуун сайгарыңар.

В3. Сөзүглелдиң 9, 10 дугаар домактарында хамаарылга хевиринде сөстерни ушта бижиңер.

В4. Сөзүглелде 2 - 5 дугаарлыг домактарның иштинде эдеринчи таваржып чоруур домактың дугаарын айтыңар.

В5. 11 дугаар домакта демдек адының чогаадылга кожумаа немежирге, дакпырлап бижиир ажык эвес үжүктерлиг сөстерниушта бижиңер.

В6. 19 дугаар домакта шагда эрткен үениң кожумаа кирген узадыр адаар ажык үннүг сөстерни ушта бижиңер.

В.7. Сөзүглелде 18 дугаар домактың грамматиктиг ооргазын (чугула кежигүннерин) айтыңар.

В8. Сөзүглелдиң 7 дугаар домактың нарынчыттынган аргазын айтыңар.

В9. 5 - 9 дугаар домактарның кайызы чагырышпаан нарын домак болуп турарыл?

В10. 14 - 16 дугаар домактарның кайызынданемелдениң тайылбыр домаа кирип турарыл?

3-кү кезээ

1-ги кезекте бердинген сөзүглелге даянып, аңгы саазынга С1 азы С2 онаалгаларның бирээзин күүседиңер. Чогаадыгны бижиирде, С1 азы С2 дугаарын айтып каарын утпаңар.

С1.«Кижизиг аажы-чаң» деп темага кыска чогаадыгдан бижиңер. Бодуңарның бодалыңарны бадыткаары-биле сөзүглелден чижектерни киирип болур силер. Кыска чогаадыгның хемчээли 50-ден эвээш эвес сөстүг болур ужурлуг.Ону арыг болгаш билдингир кылдыр бижиңер.

С2.Үстүнде бердинген сөзүглелде нарын сөстерниң ужур-дузазын канчаар билип турарыңарны тайылбырлаңар. Бодуңарның бодалыңарны бадыткаары-биле сөзүглелден чижектерни киирип болур силер. Чогаадыг 50-ден эвээш эвес сөстерден тургустунган болур. Ону арыг болгаш билдингир кылдыр бижиңер.