Методическая разработка Кумыкская орфография

Гиришив

"Орфография" деген сёз бизге рус тилден гелген. О сёз оьзю эки грек сёзден этилген: орфос (тюз, дурус), графо (язаман). Алда, арап алфавит къолланагъан девюрдю (1928-нчи йыл болгьунча), шо маънада имла деген арап сёз де къолланып тургъан. Гьалиги къумукъ тилде "орфография" терминни маънасында "тюзьязыв" деп къумукъ терминни къолламагъа ярай.

Орфография деген сёз сынавда эки маънада къоллана:

1. Орфография - тюз язывну токъташдырылгъан къайдалары ва оланы жыйымы.

2. Орфография - оьзю тюз языв процесси, язывда орфография къайдаланы сакълав. Бу экинчи маънада, мисал учун, "Ону орфографиясы осал", "Орфографиясы сынтыкълай" деп айтылмагъа бола.

Илмуда орфография булан тыгъыс байлавлу бирдагъы бир тармакъ бар - графика. Орфография ва графика - башгъа-башгъа илмулар, оланы гьарисини оьзюню ахтарагьаи объекти бар. Орфография сёзлени ва оланы гесеклерини (тамурланы, суффикслени) тюз языв къайдаларын токъташдырагъан илму буса, графика тилни авазларын язывда гёрсетеген къайдаланы, кюйлени токъташдыра, демек, аслу гьалда алфавит булан машгъул бола.

Орфография къайдаланы токъташдырагъанда графиканы гьисапгъа алмаса бажарылмай, неге тюгюл оланы экисини де ахтарагъан объекти бир - языв.

Орфографияны бир-бир масъалалары графикадан асылы болагъанны гёрсетмек учун бир-эки мисал гелтирейик.

1. Къумукъ алфавитде я, ю, ё, e гьарплар болмагъан буса, шоланы орнунда (эки аваз айтылагъан ерлерде) йа, йу, йуь, йе, йо, йоь языла болгъан буса (рус алфавитни къабул этген сонггъу башлапгьы йылларда шолай язылып да тургьан), нечик болар эди? Къумукъ сёзлерде шо гьарпланы язылышына байлавлу орфография къайдалар оьзлюгюнден тайып къалар эди; ь, ъ гьарпланы язылышына байлавлу къайдаланы алышдырмагъа тюшер эди, неге тюгюл "дюнья"-ны орнуна "дуьнйа", "атъёкъ"-ну орнуна "атйокъ" язылса, шо белгилер тарыкъ болмай.

2. Къумукъ алфавитде щ гьарп бар. 1978-нчи йыл чыкъгъан орфография сёзлюкде шо гьарп булан язылагъан сегиз сёз берилген: шёлок, щёлочь, щётка, борщ, щи, ящик, плащ, овощь. Эсгерилген сёзлени дёртюсюнден къайрысы (ящик, плащ, борщ, щётка) гьалиги къумукъ тилде къолланмай, шоланы да айтылагъан кюйде ш гьарп булан язса (яши,к плаш, борш, шётке), алфавитде щ гьарп болмаса да ярайгъаны ачыкъгъа чыгъа.

Белгили болгъаны йимик, языв (графика) тюрлю-тюрлю болмагъа ярай, масала: идеография языв (бир сёзню бир белги-иероглиф булан гёрсетив - китай тилде), бувунлу языв (бувундагъы бир-бир авазланы язывда гёрсетмей кьоягъан къайда), гьарплы языв (авазланы-фонемаланы айры гьарплар булан гёрсетип, гьарпланы къошуп охуйгъан къайда - гьалиги къумукъ языв шолай). Орфография къайдалар язывну шо тюрлюлеринден де асылы бола.

Орфографиягъа теренден тюшюнмек учун къумукъ графиканы тарихинде болгъан аслу алышынывланы мунда гёзден гечирсек, пайдалы болар.

Къумукълар оьзлени тилинде язмакъ учун юз йыллар бою арап алфавитни къоллап тургъаны белгили. Арап алфавитни къоллап, арап тилде язылмай, башгъа тилде язылгъан буса, шолай язывгъа ажами (ажамча языв) деп айтыла болгъан.

Арап алфавит арап тилни къурулушуна къыйышдырылып яратылгъйн. Тюрк тиллер (шоланы арасында къумукъ тил де), арап тил булан тенглешдиргенде, бютюнлей башгъа къурулушу булангъы тиллер. Масала, арап графика да созукълар язывда гёрсетилмей къалмагъа да ярай, гёрсетилсе де, шолардан янгыз уьчюсю (а, у, и) гёрсетлмеге бола, шолар да сёзню уьстюне яда тюбюне салынагъан къысгъа гьызлар (гьаракалар) булан языла. Къумукъ сёзлерде, айры алгьанда, [и]-ни гёрсетеген белгини [и], [э] деп, [у]-ну гёрсетеген белгини [у], [о], [оь] деп охумагъа шарт яратыла. Масала, къол деген сёзню айры алгъанда къол, къул деп охумагъа бола, неге тюгюл къол деп язылып, уьстюне [у]-ну гёрсетеген гьарака салына ([о]-ну гёрсетеген гьарака арап графикада ёкъ). Къумукъ тилде буса сегиз созукъ бар ва бизин тилни фонетика къурулушу сегиз де созукъ авазны гьарисин айры гьарп булан сёзню ичинде гёрсетгенни талап эте. Ондан къайры да, къумукъ тилдеги бир-бир тутукъланы (г, ч, нг, ж, п, ц) язмакъ учун арап алфавитде гьарплар ёкъ (шолай тутукълар арап тилде къолланмай, шо саялы да гьарплар ёкъ). Башлапгъы вакътилерде арап алфавит алышдырылмай, бар кююнде къолланып тургъан. Шолай болса, арап алфавит булан къумукъча язывда, ва айрокъда охувда, хыйлы четимликлер тувулунагьаны ачыкъ. Шо саялы да, арап алфавитни тюрк тиллени аваз къурулушуна къыйышдырмакъны масъаласы арагъа чыгъа.

Арап алфавитни къумукъ тилни аваз къурулушуна къыйышдырмакъ учун шулай аслу масъаланы чечмеге герек болгъан:

1) къумукъ тилдеги ы, уь, о, оь, э созукъланы гёрсетмек учун айры гьарплар белгилемек;

2) ч, нг, п, г, ж, ц тутукъланы гёрсетеген гьарпланы токъташдырмакъ;

3) гьаракаланы тайдырып, созукъ авазланы сёзню ичинде язагъан къайданы къабул этмек.

XX асруну башында шолай реформа этиле, демек, арап алфавитни тюрк тиллени аваз къурулушуна къыйышдырагъан алышынывлар бола. Къумукъ тилде шо реформа Абусуфъян Акаевни аты булан байлавлу. Абусуфъян Акаев 1903-нчю йылдан тутуп яшланы янгы къайдада охутмагъа башлай ва 1909-нчу йылда янгы къайдагъа гёре язылгъан Иршадуссибьян (къумукьчагъа гёчюрсе: "Яшланы тюзлев, уьйретив") деген алифба (букварь) китабын басмадан чыгъара.

Болса да, Дагъыстанда Совет гьукуматы орунлашгъынча бу реформа мекенли бегимей, эсги къайдада язылгъан китаплар реформадан сонг да чыгъып тура (шоланы арасында Абусуфъян Акаевни оьзюню китаплары да бар). Янгыз 1920-нчы йылда арап алфавитни реформасы беклешдириле. Биринчи совет газетлер (масала, "Ишчи халкъ"), совет язывчуланы биринчи китаплары шо алфавитде язылып чыкъгъан (Алимпаша Салаватовну "Биринчи гесек" деген китабын мисалгъа гелтирмеге ярай).

Для адаптации арабского алфавита к звуковому строю кумыкского языка следовало решить следующие задачи:

1) определить отдельные буквы для обозначения на письме кумыкских гласных ы, уь, о, оь, э;

2) установить буквы, обозначающие согласные ч, нг, п, г, ж, ц;

3) отказаться от использования значков и принять правило написания гласных внутри слова.

В начале XX века такая реформа проводится, вводятся изменения, адаптирующие арабскую графику фонетической структуре тюркских языков. Эта реформа в кумыкском языке связана с именем Абусуфьяна Акаева. С 1903 года Абусуфьян Акаев начинает обучать детей по новым правилам, а в 1909 году издает написанную согласно новым правилам букварь под названием Иршадуссибьян (в буквальном смысле "Воспитание и обучение детей").

Однако до установления Советской власти в Дагестане эта реформа окончательно не закрепляется, продолжается печатание книг по старым правилам (в том числе и книги самого Абусуфьяна Акаева). И только в 1920 году окончательно устанавливается эта реформа алфавита. Первые советские газеты (например, "Рабочий народ"), первые книги советских писателей были отпечатаны новым алфавитом (в качестве примера можно привести книгу Алимпашы Салаватова "Первая часть").

1920-нчы йылларда арап алфавитден латин алфавитге гёчмекни масъаласы салына. Шо масъаланы чечмек муратда 1922-нчи йылда Совет гьукуматны янындан "Янгы тюрк алфавитни комитети" къурула (комитетни ёлбашчыларыны арасында Ж. Къоркъмасов да болгъан). 1926-нчы йылда Бакю шагьарда оьтгернлген Тюркология съезде СССР-деги тюрк халкълагъа латин алфавитге ("Янгалиф") гёчмек таклиф этилеген къарар чыгъарыла. Къумукълар латин алфавитни кюрчюсюнде къурулгъан янгы язывгъа 1928-нчи йылда гёчген.

20-нчы йылларда бу масъалагъа байлавлу язылгъан макъалаларда, китапчаларда, Тюркология съездде ва Комитетни жыйынларында болгъан чыгъып сёйлевлерде, арап алфавитни къоюп, латин алфавитге гёчмекни себеплери гьакъында да айтыла. Шо себеплени аслуларын айырса, экисин гёрсетмеге бола.

1. Арап алфавит эсги культура булан байлавлу, халкъланы Европа культурагъа ювукълашывуна, социалист идеологияны мюлк этивюне пуршав бола.

2. Арап алфавит арап тилни къурулушуна гёре яратылгъан, тюрк тиллени аваз къурулушуна къыйышмай (бу пикру гьали де оьмюр сюрюп тура).

Гьали биз экинчи себеп онча тюз гёрсетилмеген болгъан деген ойгъа гелебиз: озокъда, арап алфавит, бар кююнде алынса, тюрк тиллени аваз къурулушуна къыйышмай, тек о, реформа этилип къыйышдырылгъан чы. Айтагъаныкъ, аслу себеп биринчиси болгъан.

Янгы алфавит аз йыллар (1928-1938) къоллангъан, ондан къайры да, ону девюрю адабиятыбыз ва культурабыз учун къыйынлы болгъан, 30-нчу йыллагъа тюшген, шо саялы да латин алфавитде язылып къалгъан варислик бай тюгюл.

Латин алфавит язывну масъаласын бютюнлей чечмеге бажармагъан, неге тюгюл янгы алфавитге гёчгенде янгы четимликлер тувулуна: техника четимликлер (печать этмеге машинкалар, типография онгайсызлыкълар), школада ана тил ва рус тил дарсларда башгъа-башгъа алфавитлени уьйренмеге тюшегенлик ва ш. б. Буланы барысын да гьисапгъа алып, 1938-нчи йылда рус алфавитнн кюрчюсюнде янгы алфавит къабул этиле. Бу ерде бир затны тергевге алмагъа герек: рус алфавит халкъгъа оьрден, "гючден" берилмеген, бизин шартларда о болмаса болмайгъан, бир объектив процесс гьисапда гелген.

Къумукъ алфавитде 39 гьарп бар, шоланы алтысы (гь, гъ, къ, нг, оь, уь) рус алфавитде ёкъ, къумукъ тилге хас авазланы гёрсетмек учун яратылгъан.

В настоящее время мы приходим к мысли, что вторая причина не состоятельна: собственно арабский алфавит действительно не соответствует фонетике тюркских языков, тем не менее, выше отмеченная реформа смогла ведь его приспособить. Значит, основная причина - первая.

Новый алфавит использовался недолго (1928-1938), кроме того, 30-е годы для нашей литературы и культуры в целом были нелегкими, ввиду чего литературное наследие, написанное латинским алфавитом, не велико.

Не удалось убедительно обосновать необходимость перехода на латинский алфавит, ибо такой переход породил новые трудности: технические (неудобства в применении печатных машинок, типографские проблемы), в школах на уроках родного и русского языка приходилось учить различным алфавитам и т.п. Учитывая все это, в 1938 году утверждается новый алфавит на основе русского алфавита. Заметим, что русский алфавит не был "насильно" спущен сверху, но явился необходимым объективным процессом.

Кумыкский алфавит содержит 39 букв. Шесть из них (гь, гъ, къ, нг, оь, уь) отсутствуют в русском алфавите, они введены для обозначения специфичных звуков кумыкского языка.

Гьалиги къумукъ алфавитде, гьатта латин алфавит булан тенглешдиргенде де, хыйлы кемчиликлер бар. Орфографияны камиллешдирив графикадагъы кемчиликленн тайдырыв булан да байлавлу, шо саялы оланы аслуларын эсгерейик.

1. Алфавитде эки кьабат гьарплар бар (къ, гъ, гь, нг, оь, уь). Бир авазны эки къабат гьарп булан гёрсетнв, къайсы графикада болса да, кемчилик гьисаплана. Олар, бир ягъындан, ерни коп ала, бирдагъы ягъындан, охутувда четимлик тувдура.

2. Тюрлю къуллукъланы кютеген я, ю, е, ё гьарплар бар. Масала, ю гьарп [уь], [йу], [йуь] авазланы гёрсетмеге бола. Булай гьал тилни уьйренивде ва уьйретивде зарал гелтире, масала, юн деген сёзню бир-бир ерлерде [йун] деп охулмай, [йуьн] деп охулагъанын англатмагъа тюше. Шо гьарплар бир-бир гезиклерде созукъ авазланы "ютуп" къоя.

3. Башгъа-башгъа авазланы гёрсетмеге болагъан гьарплар да графиканы кемчилиги бола, масала, жыжым деген сёзде ж гьарплар бир авазны гёрсетмей, бир-бир охувчулар жыжым, "жыйын" йимик сёзлердеги ж гьарпны "журнал"-дагъы [ж] йимик охуйлар.

4. Алфавитдеги гьарпланы санавуну белгили агьамияты бар. Тайдырса да ярайгъан гьарплар алфавитде болмагъа тюшмей. Щ гьарпны масъаласы шолай. Орфография сёзлюкде шо гьарп булан язылагъан сегиз сёз бар (щёлок, щёлочь, щи, щётка, плащ, ящик, овощ, борщ). Оланы дёртевю тюгюл (борщ, щётка, плащ, ящик) къумукъ тилде къолланмай. Шо сёзлени плаш, борш, шётке, яшик деп язса, алфавитде щ гьарп артыкъ бола.

В современном кумыкском алфавите, даже в сравнении с латинским алфавитом, много недостатков. Между прочим, в задачу орфографии входит и компенсирование недостатков графики, ввиду чего отметим основные из них.

1. В алфавите присутствуют двухзнаковые буквы бар (къ, гъ, гь, нг, оь, уь). Использование двухзнаковых букв, какую графику бы мы не избрали, считается недостатком. Они, с одной стороны, занимают много места, с другой стороны, порождают трудности при чтении.

2. Есть буквы я, ю, е, ё, выполняющие различные функции. Например, буква ю может означать звуки [уь], [йу], [йуь]. Такое положение создает трудности при изучении и обучении языку. К примеру, приходится объяснять, что слово юн в одних случаях читается как [йун], а в других как [йуьн]. Эти буквы в некоторых случаях поглощают гласные.

3. Наличие букв, могущих обозначать различные звуки, также есть недостаток графики. Например, в слове жыжым буквы ж обозначают разные звуки: первая - [дж] как в слове "жыйын", вторая - [ж], как в слове "журнал". Неверно читать [джыджым] или [жыжым].

4. Количество букв в алфавите должно быть обоснованным. Не должно быть букв, без которых можно обойтись. Такова буква Щ в кумыкском алфавите. В орфографическом словаре есть восемь слов с этой буквой (щёлок, щёлочь, щи, щётка, плащ, ящик, овощ, борщ). Кроме четырех из них (борщ, щётка, плащ, ящик), остальные в кумыкском языке не употребляются. Если эти слова писать через ш (как слышится), то буква щ избыточна.

Тюрк тиллени алфавитлериндеги кемчиликлеге тезден тергев берилген1, тек бу масъала гьали де чечилмеген кюйде къалып тура.

Недостатки алфавитов тюркских языков изучаются давно1, но этот вопрос до сих пор остается нерешенным.

Латин, сонг буса рус алфавитге гёчмек булан Орфографияны мекенли къайдаларын токъташдырмакъны масъаласы алда токътай. Къумукъ Орфографияны башлапгъы кюрчюлерин салывда Т. Бийболатов, М. Садуллаев, А. Салаватов, А. Батырмурзаев, 3. Бамматов гёрмекли ер тутгъан. 1931-нчи йылда "Ёлдаш" газетде чыкъгъан "Бизин тилни имла (орфография) ва сеслени уюшмакъ (сингармонизм) масъалаларына нечик янашмагъа герек" деген макъаласында Т. Бийболатов орфографиягъа байлавлу оьзюню пикруларын айтгъан. Бу макъаласында Т. Бийболатов орфографияда къумукъ тилни аслу фонетика закону болгъан сингармонизмни гьисапгъа алмакъ, орфографиядагъы айрылыкъланы бирлешдирмек, ят тиллерден гелген терминлени къадарын белгилемек ва оланы язылышын токъташдырмакъ йимик гьали буссагьатда да арадан таймагъан кюрчю масъалалагъа къарагъан.

Латин язывда орфографияны аслу принциплерин анализ этеген китапны 1931-нчи йылда М. Садуллаев язып чыгъаргъан.

Рус алфавитге гёчген сонг токъташгъан орфография тарыкълы бола ва 1938-нчи йылда М. Темирханов, 3. Бамматов, А. Салаватов онгаргъан "Къумукъ литература тилни орфография къайдаларыны жыйымы" чыгъа. Къумукъ тилни аслу къайдалары биринчилей шу китапда токъташдырылгъан. Китапны башында орфографияны принциплерине англатыв бериле, сонг - языв къайдалар. Озокъда, эсгерилген китапда бары да масъалалар чечилген деп айтмагъа болмай (о заманда шоиу учун шартлар да болмагъан). Китапда къумукъ орфографияны рус орфографиягъа болгъан чакъы ювукълашдырмакъ мурат тутулгъанлыкъ гёрюнюп тура. Масала, китапны алынгъан сёзлеге багъышлангъан бёлюгюнде булай къайдалар бар: 1) рус тилден гелген бары да сёзлер (революциядан сонг ва алда) русча нечик языла буса, къумукъча да шолай язылмагъа герек; 2) СССР-ни халкъларыны сёзлерини рус тилдеги язылышы сакълана, масала, Гуниб (Гьуниб тюгюл); 3) Арап ва фарс тиллерден гелген сёзлерден къачмакъ, тилде бегилгенлерин буса къумукъ орфографиягъа гёре язмакъ.

Къумукъ тилни биринчи орфография сёзлюгю 1941-нчи йылда чыкъгъан, сёзлюкню язгъан - А. Н. Батырмурзаев.

Орфография масъалаларына хас конференцияларда да къаралгъан. Шолай конференииялар 1931, 1933-нчю йылларда (рус тилден гелген сёзлени язылышы), 1950-нчи (я, ю, е, ё гьарпланы язылышы) йылларда оьтгерилген.

Къумукъ тилни гьалнги орфография къайдалары 1962-нчп йылда оьтгерилген орфография конференцияда къабул этилген ва шо къайдалар ДАССР-ни Министрлер Советини 1962-нчи йыл 14 августда 144 номерли къарарында бегетилген.

Къарарны 3-нчю пунктунда булай гёрсетив бериле:

"ДАССР-ни Охув ишлер министерлиги, Дагъыстанны охув-педагогика издательствосу, республиканы газет-журнал издательствосу, ДАССР-ни Оьр Советини Президиумуну издательствосу, область ва район газетлени редакциялары оьзлени печать ишинде орфографияны янгы къайдаларын тайышывсуз кюйде юрютмеге борчлу."

1962-нчи йылда оьтгерилген конференцияны къарарларына асасланып, 1965-нчи йылда янгы орфография сёзлюк чыгъарыла (авторлары - 3. Бамматов, А. Магъамматов). 1978-нчи йылда шо сёзлюк, толумлашдырылып, уьчюнчюлей чыгъарыла.

Шолайлыкъда, къабул этилген орфография къайдалар гьукуматны закону гьисапда токъташдырыла ва бары да язагъанлар шо къайдаланы сакъламагъа борчлу.

Орфографияны гьакъында сёйлейгенде гьар заман адабият тилни гёз алгьа тутмагъа герек, неге тюгюл орфография адабият тилде тюз языв къайдаланы токъташдыра; адабият тил белгили къайдалагъа кюрчюленмесе, низамгъа салынмай, демек, булар бир-биринден айрылмай. Орфографияда "бизде булай, сизде олай", "бизде тюз айта, сизде айтмай" йимик пикрулагъа ер ёкъ. Эгер орфографияда кёп къаршылыкълар ёлугъа буса, о адабият тилни мекенли нормалары токъташып битмегенни гёрсете. Адабият тил, башлап белгили бир диалектге яда диалектлеге кюрчюленсе де, формалашып битген сонг о оьзю кюрчюленген диалектлерден айрыла ва гьали бир диалект де тюгюл, шогъар гёре "бизин диалектибиз - адабият тил" демек англавсузлукъ болар. Орфографияда къабул этилген язылыш, къайсы диалектге ошаса да, адабият тилни нормасы болуп токътай.

1. Къара: Опыт совершенствования алфавитов и орфографий языков народов СССР. "Наука", М., 1982.