Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту

«Сын тұрғысынан ойлау» жобасының тиімділігі

Қазақстанда білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағ-дарламасы жобасында Қазақстанда білім беру жүйесін жақсарту үшін, ең алдымен, педагог кадрлардың мәртебесін арттыру, мансаптың өсуі, біліктілігін дамыту, олардың еңбегіне мем-лекеттік қолдау мен ынталандыру мәселеріне үлкен мән берілген. Осыған байланысты қазіргі таңда еліміздің білім беру жүйесіндегі реформалар, өзгерістер мен жаңалықтар мұғалімнің өткені мен бүгіні, келешегі мен болашағы жайлы ойланып, жаңа идеялармен жұмыс жасауға негіз болады.

Елбасымыздың жолдауында айтқандай «Болашақта өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет. Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін- білім»

Жеке адамды қалыптастырып дамыту және оған жан-жақты терең білім беру мақсатында көптеген білім беру технологиясы ұсынылуда: дамыта оқыту технологиясы, сынып ішіндегі саралап оқыту технологиясы. Оқушының ойлау қабілетін дамыту үшін өздігінен жұмыс істеуге баулу, өз ойын тұжырымдауға дағдыландыру, оқушы белсенділігін арттыру барысын-да проблемалық сұрақтарды пайдалану, проблемалық ситуациялар туғызу.

Тиімді оқытудың негізгі бір шарты - білімнің мазмұнын дәл, тиянақты анықтау. Негізгі ұғымдар мен мәселелерді теориялар мен фактілерді қажеттілігі мен тиімділігіне сай іріктей білу, өз бетімен оқи білуге, білім алуға үйрету.

Білімді меңгерту - оқушының танымдық қабілетіне талдау жасай отырып, оны орынды пайдалана білуі арқылы жүзеге асатын құбылыс. Бұл оқушылардың есте сақтау, ойлау, даму қабілеттерін арттырады. Қазақ тілі сабағында әдістерді тиімді пайдалану арқылы оқушылардың білімге деген қызығушылықтарын арттыру, терең ойлау қабілетінің, белсенділігін қалыптастыру, оқытудың жаңа технологиясы арқылы жүзеге асып келеді. Бұл бағдарламаның қолдануға өте тиімді ғылыми негіздері ретінде Л.С.Выготский, Д.Дьюи, Ж.Пиаже еңбектерін атауға болады. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы- әлемнің әр түкпірінен жиналған білім берушілердің еңбектерінің жиынтығы. Аталмыш тәжірибені жүйеге келтірген: американдық педагог-ғалымдар Чарл Темпл, Куртис Мередит, Джинни Стилл ұсынған. «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» белгілі ғалым Дайана Халпери «Сыни ойлау - ойлаған нәтижеге жету үшін танымды техникаларды пайдалану арқылы шығармашылықпен әрі қарай бағыттай ойлану. Сыни ойлау - белгілі бір нәрсе туралы идеяларды жинақтап, оларды қайта ой елегінен өткізу және шешім қабылдаумен аяқталатын күрделі психологиялық үрдіс» екенін атап көрсеткен.

«Сын тұрғысынан ойлауды дамыту» бағдарламасы: оқушыларды өз ойын еркін жеткізуге дайындайтындығымен; сабақты өткізу барысында стратегиялардың барлығы 3 кезең арқылы жүзеге асатын тиімділігімен; мұғалімнің сапалы сабақ өткізуіне мүмкіндік туғызу; оқыту мен ұйымдастырудың тиімді әдіс-тәсілдерінің молдығымен; ғылыми-теориялық тұжырымдамаларының тереңдігімен өлшенеді.

Сыни ойлау - адам өмірінің бір саласы. Олай дейтініміз - бұл философия адамдарға көп-теген жолдар мен шешімдер ішінен өздері үшін ненің маңызды әрі пайдалы екенін, тек қа-жетті ақпараттарды жинақтап жаңа білімді бұрынғыдан ажырата алуға көмектеседі. Сыни ойлауды дамыту технологиясының дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы - білімнің дайын күйінде берілмеуі. Бұл жобаның мақсаты - демократиялық қоғамда өз көзқарасы, пайымдауы бар өзін-өзі жетілдіріп отыратын, айналадағы үрдістерге сыни көзбен қарап жауап бере алатын жеке тұлғаны қалыптастыру.

«Сын тұрғысынан ойлау» жобасының 100-ден астам стратегиясы бар. Оқушылар СТО жобасы бойынша жүргізілген сабақтар арқылы сенімділікпен жұмысқа, пікірлерін тыңдауға, құрметтеуге, тұжырым жасауға, ойларын еркін айтуға үйренеді. Бұл жобаның нәтижесін күнделікті сабақта көріп отырмыз. Оқушылар ой-пікірлерін ашық айтады, сабақ барысында бір-бірінің жақсы қасиетін үйренеді, білім естерінде сақталады, сабақ барысында оқушы өзі талдайды, мұғалім тек бағыттаушы қызметінде көрінеді.

Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушлықты ояту, мағынаны тану, ой-толғаныс кезеңдерінен түзіледі. Қызығушылықты ояту-бұрынғы білетін және жаңа білімді ұштасты-рудан тұрады. Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді, өзінің бұрынғы білімін жаңа ақ-паратпен толықтырады. Осы кезеңге қызмет ететін «Топтау», «Түртіп алу», «Ойлану», «Бол-жау», «Әлемді шарлау», т.б. әдістер жинақталған. Мұнда оқушы өз бетімен еске түсіреді, қа-ғазға жазады, көршісімен бөліседі, тобында талқылайды, яғни бөлісу, ортаға салу арқылы оның ойы ашылады. Оқушы бұл кезеңде жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байытуға біліммен ұштастырады.

Ойлау мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның екінші кезеңі - мағынаны тан (түсіне білу). Бұл кезде үйренуші жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағ-дай жасалады. Бұл бөлімде оқушылар «Джиксо», «Семантикалық карта», «Түсініктеме күнделігі», «Концептуалдық кесте», INSERT сияқты әдістермен жұмыс жүргізеді. Мұғалім мағынаны тану кезеңінде жаңа тақырыппен жұмыс жасағанда оқушының жұмысқа қызығушылығын туғыза білуі қажет. Оқушылар мұғалім ұсынған әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, жаңа тақырыпты меңгеруін жүзеге асырады. Бұл бөлімде «Кубизм» стратегиясымен де жұмыс жасауға болады.Мысалы: І.Зерттеңіз. «Біржан мен Сара» айтысында қандай мәселелер сөз болды? Айтыстағы Біржан мен Сара қандай кейіпкерлер? Айтыс қалай аяқталады? ,т.б . ІІ. Суреттеңіз . Айтыс кейіпкерлері туралы пікір жинақтау. Портрет, суреттеулерді тауып, оның кейіпкерлер іс-әрекетін ашудағы маңызына тоқтау. ІІІ. Салыстыру. Біржан мен Жиенқұлды салыстыру. ІV.Қолдану. Айтыстағы бейнелі сөздерді табу. Бағдарламаның үшінші кезеңі - ой-толғаныс. Бұл кезеңде оқушылар бастапқы кезеңінде жазғандарына оралып, болжамдары мен ойларын нақты ақпаратпен салыстыра отырып, толықтырулар енгізеді, тақырыпқа байланысты шығармашылықпен ізденіске жетелер тапсырмалар орындалады. Оқушылар бұл бөлімде «Венн диаграммасы», «Ой толғау зерттеу», «Еркін жауап», «Интервью тест», «Бес жолды өлең», «Кейіпкерге хат», «Эссе» сияқты әдістермен жұмыс істейді.

Мен қазіргі жаңа оқыту технологиясы негізінде өткізілген сабақтарды салыстыра отырып, төмендегі айырмашылықтарды байқадым.

Дәстүрлі сабақ үрдісінде Мұғалімнің әдістері. Оқушының іс-әрекеті 1. Тақырып түсіндіреді 2. Кейіпкер туралы түсіндіру немесе ереженің анықтамасын айтады 3. Шығарманың идеясын анықтайды, талдайды 4. Мазмұнын білу тапсырылады. Шығарма жазылады. 5. Кейіпкерге мінездеме беріледі, жаттығу орындалады.

«Сын тұрғысынан ойлау» технологиясы бойынша сабақ үрдісіндегі өзгерістер нәтижесі. Мұғалімнің іс-әрекеті. Оқушының іс-әрекеті 1. Топқа бөліп, ой қозғайды. 2. Тақырыпты қызықтырып бағыттайды. 3. Шығармадағы құнды мәселелерді анықтау ұсынылады, зерттеледі. 4. Образдылық ерекшелігін тануға бағыттайды, орнына өздерін қояды, салыстырады. 5. Ойларын жазу арқылы жеткізеді. 6. Қорытындыны өздері жасайды. 7. Мәтінмен өздері танысады. 8. Әр түрлі әдістер арқылы шығарманы саралайды.

Қазақ тілі мен әдебиет сабақтарын «Сын тұрғысынан ойлау» технологиясы стратегиялары негізінде құрып оқыту, яғни сыни тұрғыдан ойлау тәсілін іс-тәжірибеме енгізу нәтижесі жет-кіншектер бойында мынадай іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыруға болатынын байқатты.
• Әрбір оқушы өзінің жеке ойымен, өмірге деген көзқарасымен және ойлау қабілетімен ерекшеленеді;
• Жеке дауысты (кейіпкер, жазушы, бірге оқитын оқушы) қабылдауға үйренеді;
• Ойын жаңа ақпараттар арқылы білдіреді /мағынаны тану кезеңінде;
• Өз ойларын толық, дұрыс тұжырымдайды;
• Өздеріне белгілі нәрсені пайдалана алады;
• Өз біліміне сүйеніп, мәселенің шешімін дұрыс тауып, ойын жеткізе біледі, яғни «Мен» деген сөзді ұғады.

Бүгінде қоғамдық формацияның ауысуы білім беру жүесіне айтулы өзгерістер мен рефор-малар енгізгені белгілі. Бұған жаңа білім стандартының жасалынуы, төл оқулықтарымыздың жазылуы, мектептерді жаппай компьютерлендіру, интернет желісіне қосылулары дәлел бола алады. Осының бәрі ХХІ ғасыр табалдырығынан аттаған жас ұрпақты ұлттық құндылықтар-ды, ұлттық мәдениетті танитын, оның өзгеге таныта алатын білімді, жан-жақты қалыптасқан, әлемдік өркениетке қол соза алатын, бәсекеге қабілетті дербес тұлға тәрбиелеу қажеттілігінен туындайды. Осыған орай Елбасының «Елдің ертеңін ойлау керек. ХХІ ғасырда білімсіз өмір сүру мүмкін емес. Халықты салауатты да сауатты өмірге бағыттауы-мыз керек» деуі де тікелей ұстаздар қауымына жүктелер міндет зор екенін білдіреді.

Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту

Әдістер

Кезеңдері

Ой шақыру

Қызығушылықты ояту

Ассоциация

Топтастыру

Джиксо

INSERT

Мағынаны тану

Семантикалық карта

Түсініктеме күнделігі

Концептуалдық кесте

Венн диаграммасы

Ой толғау, зерттеу

Ой толғаныс

Сэккуэй

Интервью тест

Еркін жауап

Ой шақыру: (Мысалы: 9 сынып «Біржан-Сара» айтысы) 1.Айтыстың қандай түрлері бар? 2.Ақындар айтысының өзіне тән ерешеліктері. 3.Біржан мен Сара туралы не білесіңдер? 4. «Біржан Сара» айтысының негізгі тақырыбы? т.б.

Топтастыру.

Біржан Сара

Ассоциация.

Ұшқырлық жылдамдық жарыс

Айтыс

Сөз маржаны Сөз барымтасы Талас

Айтыс түрлері.

Айтыс

Айтыскерге тән қасиеттер

Мағынаны тану. Джиксо.

Кім туралы?

Алынған үзінді, ақындардың сөздері

Көркемдегіш сөздер

Көрінетін мінез қыры

Біржан өзі туралы

Қырандай аспандағы желді күні, Болжаған жер шаршысын майталманмын,

Жел қабыз, жез бағалы еңіреумін

Айнымас қанды балақ ақиықпын.

Қырандай

Майталманмын

Жел қабыз, жез бағалы, ақиықпын

Сөзге шешен, тапқырлығы, өресі биік екендігі

Сара өзі туралы

Семантикалық карта

Қамысты терең көлдің сұқсырымын

Ақмарал осы жолы жығылмай кет

Найманда екі жүзді наркескенмін

Қанды көз, май жеп алғыш ақиықпын

Біржан

+

+

Сара

+

+

Түсініктеме күнделігі. «Біржан мен Сара» айтысы бойынша сөздік жұмысы Тұл-жетім-жесір, бақытсыз, жалғыз қалу. Зауал-түс мезгілі, зауал шақ-егде тартқан кез. Мәшһүр-атақты, белгілі, әйгілі. Делебесі қозды-арқасы қозды, шабыттанды.

Концептуалдық кесте.

Кейіпкерлер

Өмірге қызығушылығы

Адамгершілік қасиеті

Кейіпкерге берілетін баға

1.Біржан

Жоғары.Ақын, сазгер, сөзге шебер.

Жоғары

Жоғары

2.Сара

Жоғары. Басы бос емес, теңдікке ұмтылады, ақын.

Жоғары

Жоғары

I N S E R T түртіп алу жүйесі

Білетіні V

Білгеніме сәйкес келмейтіні -

Мен үшін жаңалық +

Таңқалдырады ?

«Біржан мен Сара» айтысының болғандығын

Біржанның Сара-ның басына бос-тандық әперетіні

Көркем тілді, теңеу, метафора-лар өте көп

Біржан мен Сара өмірі туралы әлі де көбірек білгім келеді

Ой толғаныс. Венн диаграммасы.

Ұқсас

1.Айтыс-сөз барымтасы

2.Інжу-маржан сөз өнері

3.Айтыс-қазақ сөз өнерінің үздік үлгісі

Біржан мен Сара айтысы

1.Әйел бостандығы

2.Ру мәселесі жөнінде

3.Үздік теңеу, көркем метафора

4.Шешендік сөздер көп

Осы күнгі айтыстар

1.Бүгінгі күн талабы: уақыт тынысы

2.Халыққа ортақ мәселелер

3.Егемендікті жырға қосу

4.Шеберлікпен қолданылған сөздер

Ой толғаныс, зерттеу. Оқушылардың ізденуі бойынша «Біржан мен Сара» айтысы туралы айтқан ғалым, ақын-жазушылар пікірлері айтылады.

Еркін жауап. 1.Айтыстан жаттаған үзіндіні айту 2.Айтыстан көрініс көрсету 3.Айтыс туралы түсініктерін айту.

Интервью тест.

Біржанның өзіне тән ерекшеліктері

Өткір тілді, сөзге шешен, терең ойлы, ақын, сазгер, әнші

Біржан бейнесі ұнады ма? Жоқ па?

Сара, Біржан бейнелері арқылы өзіңнің болашаққа түйген түйінің?

Сараның өзіне тән ерекшеліктері?

Сұлу, ақын, өзін бағалай біледі, діннен хабары бар

Осы күнгі айтыскерлерден кімдерді білесіңдер?

СЭККУЭЙ. Бес жолды өлең.

1.Зат есім. Біржан 2.Сын есім. Асқақ, үздік, талантты. 3.Етістік. Айтысады, шабыттанады, жеңеді. 4.Сөйлем. Біржан - жүрегімен тебіренген айтыс ақыны. 5.Синоним. Бұлбұл, жезтаңдай ақын, сал-сері, күміс-көмей.

1.Зат есім Сара 2.Сын есім. 3.Етістік. 4.Сөйлем. 5.Синоним.

Маңғыстау облысы Бейнеу ауданы Ақжігіт ауылы Ақжігіт орта мектебінің мұғалімі Сапарова Гулжан