Урок татарского языка Имя прилагательное

Тема: Имя прилагательное.

Тематическая группа: "Үсемлекләр һәм хайваннар дөньясы».

Студент должен представлять:

-морфологические особенности имен прилагательных в татарском языке.

Студент должен знать:

-вопросы имен прилагательных;

-разряды и степени сравнения прилагательных.

-названия растений и животных в пределах лексического минимума.

Должен уметь:

-описать предмет по цвету и признаку;

-составить небольшие рассказы на темы: «Мой друг», «Моя комната».

Дәрес барышы:

I.Оештыру.

- студентларны барлау, дәрескә әзерлекләрен тикшерү.

II. Үткән теманы кабатлау.

1. Сорауларга җавап бирегез:

- Исемнең күплек саны ничек ясала?

- Татар телендә ничә килеш бар?

- Исемнәрнең тартым белән төрләнеше турында сөйләгез.

- Исемгә кушымчалар нинди тәртиптә ялгана?

2. «Исем сүз төркеме» темасы буенча тест (взаимопроверка)

1 нче вариант

1. Укажите вопросы имен существительных

а) кем? нәрсә?

б) нишли? нишләде?

в) нинди? кайсы?

2. Укажите правильный вариант образования сущ. мн.числа

а) әниләр, балалар, китапнар

б) әтиләр, көннәр, студентлар

в) урамнар, чәчәклар, агачлар

3. Найдите правильный перевод:

Җавабың дөрес түгел

а) Его ответ не правильный.

б) Мой ответ не правильный.

в) Твой ответ не правильный.

4. Укажите правильный перевод:

У вас много друзей

а) Синең дусларың күп.

б) Минем дусларым күп.

в) Сезнең дусларыгыз күп.

5. Найдите ошибку на вопрос кайдан?

а) техникумнан, кибеттән, Чистайдан

б) урамнан, бакчадан, Әлмәттән

в) эштән, урмандан, Аксубайдан

2. нче вариант

1.Укажите вопросы имен существительных

а) ничә? ничәнче?

б) кем? нәрсә?

в) ничек? нишли?

2. Укажите правильный вариант образования сущ. мн.числа

а) кырлар, шәһәрләр, урамлар

б) әтиләр, бакчалар, төннәр

в) балалар, әнилар, песиләр

3. Найдите правильный перевод:

Авылыгыз ерак түгел

а) Моя деревня не далеко.

б) Ваша деревня не далеко.

в) Наша деревня не далеко.

4. Укажите правильный перевод:

Ваша семья очень дружная.

а) Гаиләгез бик тату.

б) Гаиләбез бик тату.

в) Гаиләләре бик тату.

5. Найдите ошибку на вопрос кайда?

а) Чистайда, кибеттә, урамда

б) бакчадә, эштә, дәфтәрдә

в) әнидә, ЯңаЧишмәдә, авылда

III. Яңа теманы аңлату.

1.Сыйфат, аның төркемчәләре, дәрәҗәсе турында төшенчә бирү.

Имена прилагательные в татарском языке по грамматическому оформлению сходны с наречиями в русском, т.е. они не изменяются ни по числам, ни по падежам, и имеют лишь степени сравнения. Обозначает признак предмета, его качество или отношение к нему. Отвечает на вопрос кайсы? нинди?(какой?). Прилагательные бывают:

1. Означающие цвета:

   белый - ак

   розовый - алсу

   вишневыи - карасу - кызыл

   серый - соры

   желтый - сары

   синии - зәңгәр

   зеленый - яшел

   
   

   
   

   
   

   фиолетовый - шәмәхә

   коричневый - көрән

   черный - кара

   красный - кызыл

   каштановый, карие - коңгырт

2. Означающие форму:

   
   

   глубокий - тирән

   
   

   высокий - биек

   
   

   длинный - озын

   
   

   низкий - түбән

   
   

   круглый - түгәрәк

   
   

   мелкий - вак (акча), сай (күл)

   
   

   короткий - кыска

   
   

   неглубокий - сай, тирән түгел

   
   

   узкий - тар

   
   

   большой - зур

   
   

   широкий - киң

   
   

   маленький - кечкенә

   
   

   клетчатый - шакмаклы

3. Означающие характер:

   аккуратный - төгәл, пөхтә, жыйнак

   молодой - яшь

   бессмертный - үлемсез

   некрасивый - ямьсез

   веселый - шат күңелле

   плохой - начар

   добрый - киң күңелле, мәрхәмәтле

   порядочный - намуслы, әдәпле

   злой - усал

   старательный - тырыш

   доблестный - гайрәтле, йөрәкле

   старый - карт

   жадный - саран

   тупой - аңгыра

   ленивый - ялкау

   трусливый - куркак

   красивый - матур

   умный - акыллы

   милый - сөйкемле

   хороший - яхшы

   симпатичный - ягымлы

   щедрый - юмарт

4. Означающие качества

вкусный - тәмле

жидкий - сыек

влажный - дымлы

сладкий - баллы

горячий - кайнар

соленый - тозлы

горький - ачы

сухой - коры

густой - куе

мокрый - юеш

Внимание! При отрицательной форме прилагательного используется частица «не» - «түгел» и применяется после прилагательного.

Например: Сегодня день не холодный. - Бүген көн салкын түгел. Эта река не глубокая. - Бу елга тирән түгел. Чай не горячий. - Чәй кайнар түгел. День не солнечный. - Көн кояшлы түгел.

При вопросительном предложении, если нет глагола, к прилагательным прибавляются окончания: «мы», «ме».

Например: Сегодня день теплый? - Бүген көн җылы+мы? Платье красивое? - Күлмәк матур+мы? Суп вкусный? - Аш тәмле+ме? День не прохладный? - Көн җиләс түгел+ме? Вода не холодная? - Су салкын түгел+ме?

Имена прилагательные делятся на 2 группы:

1) качественные (асыл сыйфатлар);

2) относительные (нисби сыйфатлар).

Качественные прилагательные образуют степени сравнения:

Название степени

Показатели степени

Примеры

Положительная степень

(гади дәрәҗә)

-

Матур (красивый)

Кызыл (красный)

Зур (большой)

Сравнительная степень

(чагыштыру дәрәҗәсе)

-рак/ -рәк

Матуррак - красивее

Зуррак - больше

Кызылрак - краснее

Превосходная степень

(артыклык дәрәҗәсе)

1) частичное повторение основы

2) усилительные частицы:

иң(самый)

бик(очень)

үтә(сверх)

сап-сары, кып-кызыл

зуп-зур, ямь-яшел

зәп-зәңгәр, ап-ак, кап-кара

иң яхшы

бик биек

үтә кыю

Уменьшительная степень (кимлек дәрәҗәсе)

-гылт/-гелт

-кылт/-келт

-сыл/-сел

-су

Кызгылт саргылт

Яшькелт карасу

Аксыл

Зәңгәрсу

Для образования степеней сравнения качественных прилагательных в татарском языке используются:

а) аффикс -рак/-рәк при образовании сравнительной степени;
б) частицы бик, иң при образовании превосходной степени;
в) парные формы также служат для образования превосходной степени;
г) аффиксы -гылт/-гелт/-кылт/-келт, -су, -сыл и другие при образовании уменьшительной формы.
Парные формы превосходной степени прилагательных используются очень часто. Переводить их можно по-разному в зависимости от контекста: ямь-яшел можно перевести: очень зеленый, зеленый-презеленый и т.п. В таблице мы попытались передать лишь общую стилистическую окраску парных форм. Первые компоненты парных форм, как правило, содержат первый звук или начало первого слога смыслонесущего компонента и обычно оканчиваются на звук [п]. Есть некоторые исключения - ямь-яшел.

Уменьшительная степень в каждом конкретном случае образуется по-своему, поэтому Вы будете вынуждены запоминать каждую форму отдельно по мере необходимости. Эту форму образуют далеко не все качественные прилагательные. Она свойственна в основным «цветовым» прилагательным:

К специфическим свойствам татарского языка, и в частности, татарского прилагательного надо отнести конверсию - переход слова из одной части речи в другую без формального изменения. Это есть и в русском языке: рабочий (прилагательное) и рабочий (существительное); столовая (прилагательное) и столовая (существительное). Но в татарском языке этот процесс носит масштабный характер. Вам особо надо обратить внимание на переход существительных в относительные прилагательные:

IV.Ныгыту.

1. Составление монолога по образцу:

Минем дустым бар. Аның исеме ________ . Ул __________ шә һәрендә яши. _________га/гә _______ яшь. Дустым ________ (кайда?) укый. _________ (кем?) _______ буйлы, _______ чәчле, ______ күзле. Холкы буенча ул _______, ________, ________. Мин дустымны _____, _______ булганы өчен хөрмәт итәм.

2. Үрнәк буенча җөмләләрне языгыз. Җәяләр эчендә бирелгән антонимнарны файдаланыгыз.

Үрнәк: Агач үләннән биегрәк. - Үлән агачтан тәбәнәгрәк.

1) Китап дәфтәрдән калынрак. 2) Бабаем әбиемнән олырак. 3) Таш җирдән катырак.4) Кызлар малайлардан пөхтәрәк. 5) Җәйге яңгыр көзге яңгырдан җылырак.

(салкын, юка, яшь, шапшак, йомшак.)

3. Дәреслек буенча эшләү.

- 4 нче күнегү - текст белән танышу: уку, тәрҗемә итү, сыйфатларны билгеләү.

- «Үсемлекләр дөньясы» темасы буенча биремнәрне үтәү (85 - 87 нче битләр).

- «Хайваннар дөньясы» темасы буенча биремнәр үтәү (87 - 88 нче битләр).

4. Чагыштырыгыз (сравните)

А----------------------Б
В---------------------------Г
Д --------------------------------- Е

Рәсемгә карагыз. ВГ сызыгы АБ сызыгыннан озынрак. ДЕ сызыгы ВГ сызыгыннан озынрак. ДЕ сызыгы - монда иң озын сызык. АБ сызыгы ВГ сызыгыннан кыскарак. АБ сызыгы - монда иң кыска сызык.

- Сыйныфта өч кеше басып тора. Өчесеннән кем озынрак? Максим Сашадан озынрак, ә Олег Максимнан озынрак. Саша монда иң тәбәнәк кеше. Ә кем иң озыны? Олег. Саша Максимнан тазаракмы? Юк, Максим Сашага караганда тазарак. Олег - иң тазасы. Алар арсында кемнең колаклары зуррак? Максимның. Ә кемнең чәче карарак? Олегның. Аның чәче кап-кара.

5. Тәрҗемә итегез (переведите)

Авылым.
Мин авылда яшим. Безнең авыл урманнар арсында урнашкан. Авылыбыз янында кечкенә генә елга бар. Анда балалар да, олылар да балык тоталар. Мин үземнең авылымны бик яратам, җәен дә, кышын да урманга йөрим. Безнең урманнарда күп төле агачлар үсә: чыршы, нарат, каен, усак, имән һәм башкалар. Каен, усак, имән кебек агачлар көз көне яфракларын коялар. Ә чыршы һәм нарат ел буе яшел торалар. Агачлардан күп кирәкле әйберләр ясыйлар: агач кашыклар, агач караватлар, өстәлләр, урындыклар.

Безнең урманнарда куян, төлке очрый. Хәзер кыргый хайваннар күп калмады. Аларны сакларга кирәк.

Ә бу - безнең йортыбыз. Безнең йортыбыз агач. Аның түбәсе калай. Безнең өйнең урамга караган өч тәрәзәсе бар.

Тагын безнең өй янында җиләк-җимеш һәм яшелчә бакчалары бар. Безнең җиләк-җимеш бакчасында алмагачлар, чияләр, кура җиләге үсә. Май аенда базнең бакча ап-ак була: алмагачлар һәм чияләр чәчәк ата. Яшелчә бакчасында без кыяр, суган, кишер үстерәбез. Безнең тагын зур бәрәңге бакчасы бар.
Ә бу - безнең күршеләребезнең йорты. Аларның йорты кирпечтән төзелгән. Түбәсе шулай ук калайдан эшләнгән. Аның да өч тәрәзәсе бар. Күршеләрнең йорты безнекеннән зуррак, ә бакчалары кечкенәрәк.

Хәзер мин Чистайда укыйм. Өйгә кунакка гына кайтам. Кайткан саен мин әти-әниләргә булышам. Ә буш вакытта урманга китәм. Урманда кышын да, җәен дә бик матур!

6. Грамматик биремнәр

- җөмләләр төзегез:
1) эшләдек, бакчада, кичә, без.
2) бакчасында, үсә, яшелчәләр, күп, яшелчә.
3) озынрак, Мараттан, Искәндәр.
4) Кемнең, зуррак, рәсемдә, колаклары, бу?
5) Чәче, Маратның кап-кара.
6) Көне, коя, яфракларын, көз, каен.
7) әтием, ике, әнидән, олырак, яшькә, минем.
8) Дүрт, миннән, яшьрәк, яшькә, сеңлем.
9) Күбрәк, яши, халык, Кыйтайдамы, Һинстандамы, кайда, яки?
10) Яки, атмы, кайсы, авыррак, дуңгызмы, хайван?
V. Йомгаклау.

Өй эше.

- лекция материалы.

- "Минем бүлмәм" темасына хикәя төзергә.

VI. Рефлексия

- было ли интересно на уроке?

- что было самое трудное?

- мог бы ты работать лучше?

- что тебе понравился больше всего?

VII. Подведение итогов и объявление оценок.