9 класс. Кичээл-сактыышкын Чонум белээ-Тиилелгеге дуза (С. Сарыг-оол Белек). Конспект и презентация

Сорулгалары: 1.Ада-чурттун Улуг дайынынын уезинде Тыванын арат чону-

нун мурнундан фронтуже чоруткан белээнин, дузазынын ду-

гайында билиндирери;

2.Чогаалдан узундулерни , тоогу материалдарын дамчыштыр

уругларны торээн черинге, чонунга ынак болур кылдыр ки-

жизидери;

3. Аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазы.

Дерилгези: слайдылар; оннуг саазыннар.

Кичээлдин чорудуу.

I.Организастыг кезек.

II.Кичээлдин киирилде кезээ.

1)Башкы С.Пюрбюнун «Кызыл кош» деп балладазындан узундуну шээжи-биле номчуур:

…Чиндигир кок далай ышкаш ховуларда

Улай дискен чинчилер дег тевелерде,

Чингир ногаан торгу ышкаш шынааларда

Ужуп чанган дуруяа дег тергелерде

Хову, шынаа сырынынга удеттирген

Конгулуурнун даажын дыннап чортуп чордум.

Эрес карак арнын каастаан, кожун четкен

Эмге-сан чок эрткен чонга ужураштым…

( 1-2-ги слайдылар. Коштуг тевелерде, тергелиг аъттарда Кызылче белек чедирип бар чыдар араттар).

2)Уругларга айтырыглар:

-Чуруктарда кайы уе хевирлиг-дир?

-Чуге ынча деп бодап тур силер?

-Мээн номчаан узундум-биле бо чуруктарнын аразында харылзаа бар деп бо-даар силер бе, уруглар?...

III.Кичээлдин темазынче кирери.

1)Кичээлдин темазы болгаш сорулгалары-биле таныштырылга.

2)Словарьлыг ажыл (кыдырааштарга бижидер).

Даалыктаар-кайгаар, элдепсинер. Бачыттар-фашистер.

Олук-унелиг ан кежи. Канза-баартак.

Чараш-ан (диал.)-киш. Оршээйтинер-оршээнер.

Ужар-хеме-самолёт.

3)Чогаалдын VIII эгези-биле ажыл.

1-ги узундуну 3 оореникчи рольдап номчуур.

Илдирмаа биле Хаяжык магазинге кире бээрге, хевинин даштындан кок ха-лат каъттанган, омак карактыг аныяк кара оол садыгжы тура:

-Че, эш-оор чуну аптар ирги?-дээш, чыып алган бараанынче эргилдир кор-

гулээн.

-Мен Кызыл Шеригнин бир маадырынга эн эки белек садып чорудар дээн кижи мен анар-деп, Хаяжык оожум ун-биле чугаалаан.

-Аа! Оон эки чуве каяа турар! Дораан-на хулээп ап корейн анар-деп, садыг-жы улам ээлдек апарган.

Хаяжык карманнарындан болук-болук акшаларны уштуп санап-ла турган.

Садыгжы-даа салааларынын бажы-биле дызырткайндыр санап, самбынга ба-рып шак-шок кылгаш:

-Бир мун беш чус чеде берди-ле. Че, чуну аптар силер?-деп чорда, Илдирмаа дооразындан узе кирип:

-Мен Кызыл Шеригнин бир командиринге база эн эки белек садып чорудар дээн кижи мен анар!-деп-тир.

-Ала карам даалыктаар! Мындыг магалыг улус каяа турар! Адыр, адыр, ор-шээйтинер!-деп ман-биле барып сайгылгаанын чырыда каапкаш, Илдирмаа-нын арнынче каттырымзап корбушаан: -Дораан-на хулээп ап корейн анар-дээн.

Илдирмаа барбажыктарындан улуг ортектиг олуктерин уштуп салып турда,

садыглажыр канза кырында овааланы берген. Садыгжы мозу-шынарын ылга-вышаан, каранайндыр санап, самбыннап турза-турза, дооскаш:

-Мун акша ажар-ла-дыр анар!-дээш, кулаанда кызыдып алган карандажын

ужулгаш, саазынга бир-ле чуве бижий берген.

Айтырыглар:

-Илдирмаа биле Хаяжык каяа келгеннерил?

-Илдирмаа чуну эккелгенил? Чуге?

-Хаяжык чуну эккелгенил? Чуге?

2-ги узундуну база бир 3 оореникчи номчуур.

Ол аразында Адыгжы бодунун бичии таалынын тутпушаан, кире маннап кел-геш, авазы хамык олуун уштуп алганын коргеш:

-Ачамга кандыг белек садып бердин, авай?-дээн.

-Ачан Кызыл Шеригнин бир командиринге чараш-ан кежи тон садып бээр дээн, бодумнун олурген хамык чараш-анымны тон кылгаш. Сээн олурген дилгин кежин моюндурук кылып бээр деп тур мен, оглум-деп, Илдирмаа улусче караан будуу базып тура чугаалаан.

-Кызыл Шеригнин командиринин тону чараш-ан кежи эвес, мында-мында кылан чувелерлиг болур чорбадыва-дээш, бодунун алгы тонунун моюнду-руунче айыткаш: -мен дилгим кежи-биле Кызыл Шеригнин улуг команди-ринге… демги ол кижи тудуп чиир бачыттарны бажын орта согар… кончуг эзир дег ужар-хеме сатчып бээр мен-деп, Адыгжы эрни сууререр берген, улусту долгандыр, коргуткан чуве дег, холу-биле имнеп туруп чугаалаан.

Айтырыглар:

-Адыгжы белек чыылдазынга бодунун улуун киирип турган-дыр бе?

-Канчаар дузалажып турган-дыр?

Башкы:

-Корунер даан, уруглар. Кызыл Шеригге улуг улус-биле денге бичии оол Адыгжы база дузалажып турган-дыр, чаптанчыын! Ам бис база дузалажып-таалынарам! Кым чунун-биле дузалажыксап тур?

Физминутка. Самбырада аргыыр, даараар, чазаар, дарганнаар деп сос-

терни баш бурунгаар бижип каан турар. Оореникчилер кандыг-ла-бир хеп аргып, бир-ле чуулду даарап, чазап, дарганнап турар оттунуг шимчээшкин-нерин кылып, дыштанып алырлар.

Башкы:

-Белээвис-биле катай чагаа чорудар дээн дижик бис, уруглар. Дайын шолун-де бистин чангыс чер-чурттугларывыс база дайзын-биле тулчуп турар бол-гай. Чуну бижиксеп, дамчыдыксап тур силер, уруглар? Кыска болгаш тода домактардан тургузуптунарам. Чижээ: Эки дайылдажынар, эчизинге чедир эрес-дидим тулчунар, тиилелгелиг кээринерни кузеп тур бис, чугле бурун-гаар, торээн Тыванарны утпанар, дайзыннарны часпайн адынар…

(Уруглар 3 ангы болукке уступ алгаш, 3-3 домактар тургузар. Оон болук бурузунден 1 оореникчи унуп келгеш, номчуптарга, чагаа болу бээр).

-Кончуг эки-дир, уруглар. Дыка чараш кузээшкиннерлиг чагааларны бижи-динер. Мен безин ооруй бердим, эр хейлер! Дайын чеже-даа кадыг-дошкун, берге болза, оорушку база кожа чораан.

4)Тоогу материалдары-биле ажыл.

- Бо тоожуда Тожунун толээлери Илдирмаа биле Хаяжыктын, оларнын оглу Адыгжынын овур-хевирлерин дамчыштыр Тыва Арат Республиканын чону-нун Ада-чурттун Улуг дайынынын уезинде фронтуга боттарынын бар-ла шаа-биле сеткилинин ханызындан дузалажып турганын коргускен.

Ам тоогуден арыннар-биле таныжып корээлинер.

( 3-6-гы слайдылар.)

-Бо чурукту корунерем, чуну эскерип тур силер?

-Мында чуну коруп тур силер, уруглар?

-Мону топтап корунерем.

-Дараазында чурукту кичээнгейлиг корунер.

-Мында чуу-дур?

-Бо бугу белектерни фронтуже кым, канчаар чедирип турганыл? Чуу деп бо-даар силер?

( 7-ги слайд)

-Кижинин кылган кандыг-даа ажылы уре-туннелдиг болур ужурлуг.

( 8-ки слайд. Дайынчыларнын Тыванын арат чонунга ооруп четтиргенин илереткен телеграммазын 1 оореникчи номчуур).

-Тыванын арат чону фронтуга чугле мынчаар дузалажып турган эвес, а бот-тары анаа барып дайылдажып турган деп чуулду устунде база чугаалаан мен.

Ам бо чурукта кым-дыр, уруглар? Оон дугайында чуну чугаалап болур си-лер? ( 9-ку слайд. В.Ч. Байлак )

-Оон оске кымнар деп эки турачылар билир силер?

-Бо-ла бугуну дыннааш, кижинин сагыш-сеткили канчап баар-дыр, уруглар?

Мен болза дыка ооруп тур мен. Ол оорушкуну бо чогаалда кончуг тода кыл-дыр коргускен.

Номнун 255 дугаар арынында эн соолгу абзацтын мурнун 1 оореникчи ном-чуур.

…Одаг чанында эмге-санчок хой белекчилернин чамдыызы отче коруп ту-руп алгылаан; чамдыызы одаг чанын карарты эшкеш, узун чудуктар салгаш, ында сандайландыр олургулап алган, каттырышкан, хоорешкен; чамдык оол-дар оттун чалбыыжындан арыннарын дуглавышаан, узун кезектер ужундан туткаш, одагны улам хогжудур доюлдуруп турганнар. Ынчалза-ынчалза ол одагнын демги оон-моон аттыгып турган хурен-кызыл чалбыыштары кат-тышкаш, ак-кызыл улуг чалбыыш болуп, чуге-даа куш четтирер аргажок, чоокта турган дыттарнын будуктары сагланайнып, черле долгандыр турган бугу белекчилерни, бугу суурну болгаш янзы-буру чаш ыяш унген эзим, ар-галарны кайыын бээр онгур чараш, хоглуг, омак кылдыр чырыткылап тур-ган…

Башкы:

-Бо узундуден чуну эскердинер, уруглар?

-Иштики сагыш-сеткилинер байдалын бо оннер-биле илередип корунерем.

( Уруглар баш бурунгаар кезип белеткээн саазыннарнын он-аайы-биле

боттары шилип алгаш, самбырага барып чыпшырар)

-Кичээнгейлиг корунерем, чуу унуп келир-дир?

-Ол чунун демдээл?

5) Кичээлде ооренген, чугаалашкан чуулунге чуу деп улегер домактарнын уткалары дугжурун оореникчилерден айтырар.

( Ч.: Демниг сааскан теве тудуп чиир. Чангыстын шаа чок, коптун кужу хой.

Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар…)

IV. Кичээлдин туннели.

1) 65 чыл бурунгаар Ада-чурттун Улуг дайынынга Совет Эвилелинин Тии-лелгени чедип алганынга тыва чоннун улуг-хуузу кончуг улуг.

-Чуге улуг дээр бис? Бо кичээлде билип алган чуулунерден чугаалап кору-нерем.

-Билдинмес чуул бар-дыр бе?...

2) Харыылаан оореникчилерге демдектер салыр.

V.Бажынга онаалга.

1) Кыска чогаадыг-бодал «Чонум белээ-Тиилелгеге дуза».

2) Дыннадыг «Эки турачылар дугайында чуну билир мен?» (Номчаан номун-га, солуннардан материалдарга, корген теледамчыдылгаларынга даяныр).

3) Шулук чогаадыр (кузели-биле).