Би Шаран НоҺала, хулҺн җилтәв. Хальмг келндән йир дуртав, аав- ээҗиннь цуг авьясмудыг дасч авад, мартлго хадглх санатав. Уңг - тохм гидг соньмсулв. Эн учрар би эврә уңг - тохман шинҗлҗ, элгн - садан тевчҗ, төрлмүдән дасчанав.

«Төрскән Һолсн күүкн му,

Төрлән Һолсн көвүн му»- гисн улгүр бәәнә.

Миниһәр болхла, күн болсн эрк биш эврә уңг-

тохман медҗ, буульҗ, аав- ээҗнрәрн бахтҗ йовх зөвтә. «Садн ацан болдго, шавр ацан болдг» - гиснь чик. Мини эк- эцкм маднд элгн- саднаннь туск олн тууҗ келҗ өгнә, нег- негнтәһән ни- негн бәәх селвг өгнә. Би болхла, эднә ууһн күүкнь болдв.

Би БаҺ- Дөрвдә, Манцин- Кецин нутга, Үлдчнә әәмгә шаврахн арвна ач күүкмб. Эврәннь тавн үйян меднәв.

Хулнцг эцкм- Шар

Элнцг эцкм- Хөөчә

Өвк эцкм- Пүрвә

Эцкм - Саша

Сашан күүкн би- НоҺала.

«Шаврт дарггдго шаврахн» - гиҗ мини тохмин туск келдмн. Аавм

Шаран Хөөчән Пүрвә 1928-гч җилд төрсмн, Лу җилтә күн бәәсмн. Эн

йир цаҺан седклтә, һартан эвтә, әмтнлә ээлтә, шулун- шудрмг күн

билә. Хотна мал гемтсн цагт эн домнад, эдгәдг бәәсмн. Эн эрдм элнцг

эцкәс күртсн, аав бийнь болхла, икрин өрәсн билә. Эн учрар хавдрта

гемиг домнад уга кечкдг билә. Элнцг эцкм Хөөчә гидг күн бәәсмн. Эн

малд бас көдлҗ йовла. Энүнә ахнь Шаран Җимбә бурхн -шаҗна

тускар көдлҗ йовсмн. Көгшн авһин көвүн Шаран Җимбән Борис

Сергей Кировин нертә СПК -д бригадир болҗ көдлҗ йовла. Күүкнь Бүрчин Валентина ах бухгалтер болҗ Приютн селәнд көдлҗәнә.

Мини аавд хойр эгч билә. Ах эгч, Кармаша Харка, Бадм гидг көвүтә бәәсмн. Эн көвүн дәәнә өмн Һарла. Ода Кармаша Бадм Элстд балҺснд өрк-бүлтәҺән бәәнә. Хойрдгч эгчнь - Кермн. 18 - тә настаҺан эн киитн Сииврт ө-шуҺу моднд даргдад, әмнәсн хагдсмн. Аавм болхла, 1943 -гч җилд 15-та көвун билә. Цуг Хальмг улсла Сииврүр туугдад, кесг зовлң үзҗ йовсмн. Элнцг аавм Хөөчә Һартан эвтә бәәсмн. Сииврт эн әмтнд хувц уяд, авдрмуд кеҺәд гесән теҗәҺәд, элгн садндан нөкд болдг бәәсмн.

Көгшдүдин келсәр мини өвкнр улан -шар чирәтә, шар үстә, өндр нурҺта, «цеб-цеб» гисн улс бәәҗ. Эн үгмүдт иткәд, авҺнран шинҗлхлә, чик, -гиҗ саннав.

Аавм тавн үртә билә: нег күүкн, мини ик гаһа Валентина, наадкснь көвүд: мини авһнр - Владимир, Юрий, Анатолий. Отхн көвунь Саша - мини эцк.

Мини ээҗ дөрвн үртә: Анатолий - мини авһ, гаһанр - Людмила болн Валентина. Бичкн көвунь Саша - мини эцк.

Люда гаһан күүкн Таня арвдгч класст сурна. Эн нанд йир икәр дөңгән күргнә. Би нег эгчтәв. Терүнә нернь Гела. Эн нәәмдгч классин сурһульч. Гела сәәхн хар үстә күүкн. Мини эгч Гела чирәҺәрн эцкән дураҗ.

Мини һурвн авһнр өрк-бүлтә, күүкдтә. Эднә үрдүд мини Һал үйнр болна. Ик авһин күүкд Оля

болн Валя ода Элст балһснд сурһаль сурҗана. Нег көвүнь Пүрвә мана гимназь төгсәһәд, Хальмг университетин оютнр. Юрий авһин күүкн Аня - оютнр. Көвүнь Вася йисдгч классин сурһульч. Бичкн авһин Анатолин хойр күүкд Бая болн Лиана бас оютнр. Ик гаҺан Валян көвүд Батр болн Мингиян ик наста, көдлмшчнр. Цуг һал үйнрәс нанд Таня эгч таасгдна. Эн нәрхн өндр сәәхн күүкн. Сурһальдан йир сән.

Мини эцк Шаран Пүрвән Саша һучн тавта, үкр җилтә. Шин ирх җилд энүнә насн орҗана. Мини эк хурлд одад наснь уттулла.Эн һартан эвтә, цаһан саната күн. Мини эцк малад өскәд, өвс- тоос хавртнь олна. Эцкм намаг хальмг келән шунҗ дасчана гиһәд, икәр байрлна.

Мини экм Әлексән Пашан Нүүдлә һучн

хойрта, Лу җилтә. «Уңг - тохман медсн күн цецн»,-

гиж ээҗм келнә. Мини экм Манцин Кецин нутга Үлдчнә әәмгә дурндан бәәдг дуралмудин ач күүкн. Мини экм келнә: «Наһцхнрин ноха ахлдг».

Экин элгн олн. Дуралмуд арвна төрлмүд:

Мухлаевихн, Манҗихн, Халыныхн, Онкрахн. Эцкин элгн бас дала. Шаврахна арвна төрлмүд: Молозаевихн, Мангаевихн, Болдыревихн. Эднә

тускар би бас тодрхаһар медҗ авхар бәәнәв. «Төөрч йовад төрскән олна» гидг үлгүр ирлцтхә гиҗ саннав.

Өрк бүлин туск үлгүрмүд

Батхнар бара авсн Алтн кедү кевтв чигн

Эрвәкәгәр элг кесн өңгнь хүврдг уга

Алдр күн үкв чигн

Нернь мартгддг уга

Күн болх баһасн Сурһмҗиг - әмтнәс авдг

Күлг болх - унһнасн уһах - үлгүрмүдәс авдг

Замг сәәнд заһсн хурдг Алтн шорад даргдго.

Заң сәәнд күн хурдг.

Авдрин хазн - чилдг Хувциг шин деернь әврлдг,

Алькни хазн - чилдго. Күүг баһ деернь сурһдг.

Өшә көөсн күн Чолуһар шивсн күүг

Ташаһан хамхлдг. өөкәр шив.

Эвтә туһл хойр эк көкдмн. Төрскән һолсн күүкн му

Төрлән һолсн көвүн му

Альмн шинәс холд ундго.

Элсн ацан болдг

Ач - эндр чихля Эмгн ацан болдго

Зе - мангдур гихля

Ахнр олн болв чигн

Аавлань әдл болдго,

Эгчнр олн болв чигнь

Ээҗләнь әдл болдго

Геснд багтсн күн, Күүнә экн- наһцнр

Герт чигн баһтдг Усна экн- булг

Күүнәс күн һардг Күн муурхла - найн дала

Күлгәс күлг һардг Күн сәәрхлә - элгн дала

Күн - үрнә төлә Му элгнәс -

Хөн - сүүлиннь төлә хәр күн деер

Садта кун - салата модн Салата модн - бичрлдг

Садта кун - санамр садта кун - өгтмдг

Сән гергн - герин залмҗ,

Сән селвг - ухани сергмҗ Садн - ацан болдго,

Шавр - ацан болдг

Салата модн - бичрлдг,

Садта кун - җирһдг Үгин - ахрнь сән

Элгнә - батнь сән

Эдин сән элдго, Ээҗин седкл - үкләннь медгдг.

Элгнә сән мартгдго.

Эк-эцкин кесн - үрнд. Бийән асрсн күн - кү асрдг.

Экин санан - үрнд, Даарснд - һал түл

Үрнә санан - көдәд. Өлсснд - хот ке.

Күүкиг гертнь шинҗлдг, Шовун - далваһар

Көвүг кеер шинҗлдг. Күн - дөңгяр.

Негнәс - олн күчтә.

Күн - хүвтә, теңгр - үүлтә. Күн - ахта, девл - захта.

Күн өсдг, ишкә - сундг.

Родственные термины

(словарь - толь)

Эцк - отец Аав - дедушка

Эк - мать Ээҗ - бабушка

Күүкн - дочь Эгч - старшая сестра

Көвүн - сын Ах - старший брат

Дү көвүн - младший брат Дү күүкн - младшая сестра

Авһ - брат отца Гаһа - сестра отца

Наһц ах - брат матери Наһц эгч - сестра матери

Ач көвүн, ач күүкн - внук, внучка по линии отца

Зе көвүн, зе күүкн - внук, внучка по линии матери

Наһц ээҗ - бабушка по линии матери

ОБЪЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКА

Работа ученицы 3 класса Шараевой Наташи

Цель работы:

1. Расширить знания учащихся в области истории культуры, фольклора, этнографии, литературы и языка.

2. Ознакомить учащихся с системой родства калмыков;

3. Изучить и собрать материал о своем роде;

4. Развивать культуру общения;

5. Воспитывать уважение к старшим, заботу о младших, стремление быть полезным.

С давних времен дается наказ детям «Аавиннь әмдд кү тань……»/ Знай своих родных, пока жив дедушка/. И тот, кто знает своих родственников до девятого колена, считается мудрым, уважаемым человеком. Составляя родословную своей семьи дети с родителями под руководством учителя открыли много интересных страниц истории своего рода. Узнали близких /һал/ родственников, познакомились с системой родства калмыков и составили свое генеалогическое древо. Изображение родословного дерева семьи: корни, ствол, ветви, листья (дедушка, бабушка, папа, мама, дети, внуки). Сравнение разросшейся величавой кроны дерева и высохшего, одинокого ствола дерева (образ возможного будущего рода) дает возможность детям высоко оценить, как нужно бережно относиться к своим близким.

«Хальмг күн йисн үйән медх зөвтә, йисн үйәсн давхла - йирин улс».

Калмык обязан знать девять прошедших поколений и будущих потомков, а далее девятого поколения - люди посторонние, ибо они, эти последние уже не входят в данный род. Каждый ребенок преисполнен гордости за свой род, живет и учится, чувствуя себя частицей своего народа.

Руководитель:

педагог дополнительного образования Алексеева Светлана Моисеевна

Литература:

1. Калян Санж «Цецн булг»

2. Газета «Байрта», 2007-2008г

3. Журнал «Байр», 2006-2008 г

4. Из воспоминаний бабушки Хаваловой Нины Боктаевны.

5. Хальмг тәәлвртә туульс (хальмг улсин зөөр).