Жалқы есімдердің жұмбақтарда қолданылуы

ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІҢ ЖҰМБАҚТАРДА ҚОЛДАНЫЛУЫ

Халық мұраларының үлкен бір мәуелі бұтағы - жұмбақтар. Жұмбақтар телегей-теңіз фольклорлық дүниеліктер арасында ауқымды орны бар, халық болмысымен ежелден біте қайнасып келе жатқан бағалы жауһарлардың санатына жатады [32; 3].

Жалқы есімдер мақал мен фразеологизмдердегі сияқты жұмбақтарда да тек өзінің жалқылық мағынасында ғана емес, сонымен қатар толып жатқан ауыс, туынды және символикалық мағыналарда да кездеседі. Мұны бізге әрбір жұмбаққа тоқталғанда байқауға болады.

Қатар - қатар тас қойдым,

Жиреншемді бос қойдым (Тіл).

Қазақ халқы аталы сөзді, шешендікті аса қадір тұтқаны ежелден белгілі. Жәнібек ханның уәзірі болған, өткір де тапқырлығымен ерекшеленген Жиренше шешен жұмбақтың баламасына айналған [32; 13]. Жиренше аты жезтаңдай, тапқыр, шешен адамның жиынтық есіміндей болып кеткен.

Әкеміз - Ормамбет хан, біз - немере,

Ойласаң ойға түсер әрбір неме.

Адамға тілсіз, жайсыз сөйлеседі

Қолы жоқ, аяғы жоқ, ол немене? (Хат).

Мұндағы Ормамбет хан - ноғайлы дәуірінде 1455-1466 жылдары билік құрған адам есімі. Кейбір деректерде: «Әбілқайыр ханның зорлық-зомбылығына, үстемдігіне шыдамаған қазақ билері олардан бөлініп, Ыстықкөлдің оңтүстігіне мал бағып қоныстанады. Бұлардың сол кездегі басшысы Ормамбет кейде Мұхаммет деп аталатын адам» [16; 14].

«Әкеміз - Ормамбет хан, біз - немере, Ойласаң ойға түсер әрбір неме» деген жолдардан сол бір тарихи кезең еске түседі: «Әкеміз - Ормамбет» - деуі бөлінуді бастаған адам болған соң айтылған болу керек.

Қырдан қарайман көрдім,

Судан Сүлеймен көрдім,

Қайырылып тұрған тас көрдім,

Тұзсыз піскен ас көрдім (Диірмен, балық, қауын)

Жауабы балық болып тұрған Сүлеймен сөзінің түп-төркіні араб тілінде: 1) балық; 2) діни-әпсана хикаяттардағы су иесі - Сүлеймен пайғамбар. Аңыз- ертегілерде Сүлеймен пайғамбар әлемдегі барлық хайуандар, өсімдік, өзен, тау... тіршіліктегі барлық заттың иесі болған. Сондықтан балықтың Сүлейменнің есімімен ауыстырылуы осыда жатқан болса керек.

Қырымда бір құдық бар суы батпан,

Сол суы шілде күні мұз боп қатқан.

Сіресіп бауырдай боп қатқан мұздың,

Бетіне бетегесі шығып жатқан (Айран).

Қырым - жер аты, қазақтың дәстүрлі фольклорында ежелден бар бір кездегі тарихи жағдайларды, Алтын Орда, Ноғайлы дәуірін еске түсіретін атау. Жұмбақтағы ойды образды жеткізу үшін қолданылған.

Мың қойым суға кетті,

Байжан ақсақал қуа кетті (Шаш, ұстара).

Бұл жұмбақтағы Байжан ақсақалдың ұстараның баламасы ретінде қолданылуында мынадай мән бар сияқты, қазақ жас нәрестенің алғашқы қарын шашын кей жерде қырқынан шыққан соң, кей жерде жасқа шыққан соң үлкен ауыл ақсақалдарына, атақты адамдарға алдыратын болған. Сонда ұстараның Байжан ақсақал сөзімен алмастырылып айтылуы халықтық әдет - ғұрыпқа байланысты туындаған.

Шешесі мәсісін кигенше

Қызы Мәскеуге барып қалды (Түтін).

және

Қара күшігім қаңқ етті,

Даусы Бұқарға жетті (Мылтықтың даусы).

Бұл жұмбақтардағы Мәскеу, Бұқар - өзімізге таныс қала аттары. Олар жұмбақтағы ойды көркем, бейнелі жеткізу үшін, яғни бұл жерде «алысқа» деген мағынаны беру үшін, бір затты, не құбылысты әдеттегісінен гөрі үлкейтіп, асқақтатып, әсірелеп көрсету үшін қолданылған. Бұл тәсілді гипербола тәсілі деп атаймыз.

Үлкен ой,

Үлкен ойдың ішінде - кіші ой,

Кіші ойдың ішінде - Балуан би

(Үлкен ой - ерін, кіші ой - тіс,

Балуан би - тіл).

Балуан би деп тілді меңзеуінде мынадай мән бар сияқты: «Өнер алды - қызыл тіл» деп санаған халқымыз шешендікті, сөз өнерін адамның дене мүшелерінің ішінен тілмен байланыстырады, би дегенде дестіге сөз бермейтін от ауызды, орақ тілді өнер иесін көз алдымызға келтіреміз.

Жиылар әрбір жерге жұлдыз толып,

Қасында Шолпан жұлдыз тағы да бар.

Соларға қарап тұрар басшы болып,

Солардың биігімен пайдаланып,

Жетіліп келіп тұрар ақыл толып (Балалар, мұғалім).

Адамды білім нәрімен сусындататын мұғалімді Шолпан жұлдызына ауыстыра айтуда мынадай мән бар деп ойлаймыз, Шолпан жұлдызы - Ай мен Күннен кейінгі көзге жарқырап көрінетін аспан шырағы. Сонымен қатар қараңғылықтың іргесін түріп, таң алдында жарқырып атқан Шолпан жұлдызы жаңа бір күннің, өмірдің хабаршысындай. Қараңғы адамға мұғалім қандай шамшырақ болса, Шолпан жұлдызы да барлық тіршілікке жаңа өмір бастауындай болып табылады.

Егеубайдың екі ұлы,

Ерегесіп келеді.

Төлебайдың төрт ұлы,

Төбелесіп келеді.

Жағалбайдың жалғызы,

Жағаласып келеді (Түйенің екі өркеші,

Төрт аяғы, құйрығы)

және

Қаратаудың басында

Қаблан деген құс отыр.

Қанатына мұз қатып,

Қайрыла алмай ол отыр (Түндік).

Осы жұмбақтардағы жалқы есімдер жұмбақ ұйқасы үшін (ассонанс пен аллитерация) ойдан алынған. Бірінші жұмбақтың әр жолы е, т, ж дыбыстары арқылы басталып, ерекше айшық түзсе, ал екінші жұмбақта қа буыны қайталанып келген. Ш.Керім «Қазақ жұмбағы» атты монографиялық еңбегінде былай деген болатын: «Жалқы есімдер жұмбақты ықшам, әсерлі, образды жеткізуге ықпал жасайды, әрі оны ырғақтық - ұқсастық жағынан мүсіндеуге септігі айрықша» [32; 149].

Базардан келген көк лөк,

Көк лөктің көзі көк.

Үстіндегі Жәнібек,

Жәнібектің жаны жоқ (Тасбақа тасы).

Бұл жұмбақтағы Жәнібек - тасбақа тасының баламасы, жұмбақ ұйқасы үшін алынған адам аты.