Доклад по краеведению Н. А. Лугинов романыгар Чыныс Хаан оло5о

Саха республикатын Уэрэ5ин Министерствота

«Саха Республикатын Кэбээйи улууьа» муниципальнай тэриллии

«Уэрэх салалтата» муниципальнай тэрилтэ

Куокуй орто оскуолата - Муниципальнай тэрилтэ

Николай Алексеевич Лугинов романыгар Чыныс Хаан оло5о.

Толордо:

Павлова А.П. - куруьуок салайааччыта

2015 год

ИЬИНЭЭ5ИТЭ

1. Киириитэ…………………………………………………………………..

2. Историческай роман суолтата…………………………………………….

3. Ийэтэ Одьулуун……………………………………………………………

4. Дьамыыха Андай…………………………………………………………….

5. Чыныс Хаан уобараьа…………………………………………………………

6. Тумук…………………………………………………………………………….

7. Туьаныллыбыт литература…………………………………………………….

Киириитэ

Чыныс Хаан уобараьа былыр былыргыттан киьи айма5а толкуйдатар уонна долгутар. Бу 859 сыл анараа оттугэр олорон ааспыт киьи - аан дойдуга аатырбыт полководец, идеолог политик, сананы айааччы (новатор), бэйэтин идеятын молуйуонунэн ахсааннаах норуокка тириэрпит Чыныс Хаан буолар. Кини судаарыстыбатын эрэ буолбакка, бугун аан дойду историятын онорбут, уларыппыт киьинэн буолар. Кырдьык кини 20-с уйэ киьитинэн буолбута энкилэ суох. Чыныс Хаан бэйэтин а5ыйах ахсааннаах норуотун аймахтыы омуктары холбоон Улуу Монгол империятын олохтообута. Кини 1155 с торообут, олорбут сылларга 1155- 1227 сс Бу суду киьи 12-13 уйэлэргэ аан дойдуну анардастыы а5ыйахтаах уунан аймаабыта.

Оссо политик уонна болуьуок Макиавелли этэн турар: «Чыныс Ханна бэйэтин кэмэ тыьыынчанан тугэнтэн биир тугэни биэрбитин кини мучу туппата5а» (Один шанс из тысячи») Ол курдук кини аата аан дойдуга сатараан иьиллибитэ».

Кини саамай собулээн туттар тыллара маннык этилэр: «Куттанар буоллаххына онорума-онорор буоллаххына куттаныма». Бу Улуу Хаан бэйэтин норуотун туьугар олорбута. Кини хайа ба5арар сэриигэ барытыгар дьонун кытта инники куоннэ сылдьара.

Азия5а, Европа5а улуу похуоттара ону туоьулууллар. Исторяны элбэх киьи, о.э коллектив, халын масса онорбот: биир киьи онорор. Онон личность история5а оруола олус улахан. Ол курдук Чыныс Хаан история5а оруола баара5ай. Маны билинэргэ эрэ тиийэбит.

Сыала: «Чыныс Хаан ыйаа5ынан» кинигэни аа5ан уорэтии, ырытыы.

Соруктар:

- Н.А.Лугинов айар улэтин уорэтии, чинчийии

- Матырыйааллары хомуйуу:

- Спектаклы, киинэни коруу:

- Хаартыскалары, литературнай критикалары ырытыы, наардааьын;

- Альбомнары оноруу;

Чинчийии объега:

«Чыныс Хаан ыйаа5ынан» роман 3 кинигэтэ

Чинчийии предметэ:

Н.А. Лугинов айар улэтэ.

Саба5алааьын:

Саха киьитэ бэйэтин торуттэринэн киэн туттуута, историятын уорэтиитэ кууьуоруо, элбэх сананы билиэ, норуотун культуратын, оло5ун-дьаьа5ын, тылын-оьун сутэриэ суо5а, оскотун бэйэбит историябытын, культурабытын билбэт буоллахпытына, норуотбыьыытынан симэлийиэхпитин да соп. Роман аа5ыллан, бутун Саха сиригэр, Россия5а, аан дойдуга оссо биллиэ5э, онтон киинэни корон дьон-сэргэ бу кинигэни аа5ыахтарын ба5араллара кууьуруо, кинигэ5э интэриэс улаатыа.

Суолтата:

Кинигэ суруллубута саха литературатыгар оссо улахан суолтаны биэрдэ. Роман «Россия Улахан литературнай бириэмийэтигэр» тиксибитэ. Н.А.Лугинов аата аан дойдуга билиннэ Чыныс Хаан курдук улахан империяны олохтоон, бытырцыспыт истиэп омуктарын холбоон, история5а олбот-суппэт аатын хаалларбыта. Николай Лугинов Чыныс Хааны улуу полководец, стратег, ыраа5ы корор мындыр ойдоох, уьун санаалаах салайааччы быьыытынан кордордо. Бу улахан айымньы аан дойдуга сана арыйыы курдук костуон соп. Кинигэ суолтата оссо кэнээн, улаатан, киэн аа5ааччы эйгэтигэр бмллэн иьиэ диэн эрэнэбин.

«Одун Хаан оноьуутунан,

Дьыл5а Хаан ыйытыытынан,

Чыныс Хаан ыйаа5ынан»

Саха народнай сурууйааччы Н.А. Лугинов «Чыныс Хаан ыйаа5ынан» диэн баара5ай улэтин туорт сыл суруйан 2006 сыллаахха уьус кинигэтин бар дьонугар таьаарбыта. Саха литературатыгар инники В. Яковлев-Далан «Тыгын Дархан» диэн кинигэтин кэнниттэн, бу иккис улахан историческай айымньы. Онон, аа5ааччыга бэртээхэй кинигэ сурулунна. Кинигэ Саха сиригэр эрэ буолбакка, бутун Россия5а билиннэ. Суруйааччы то5о бу теманы тала, Чыныс Хаан курдук улуу киьи туьунан суруйда. Ити боппуруоска Николай Алексеевич Лугинов маннык эппиэттээбитэ: «Чыныс Хаан ыйаа5ынан» трилогия дьобуннаах айымньы. Кини кимиэхэ нааданый? Бу туьунан элбэхтик сурулунна, оссо да уйэлэргэ сурулла туруо5а, мин бэйэм да ойдообот этим, бу миэхэ туохха наадатын, ол эрэн ханнык эрэ бэйэбинээ5эр улахан куус абыгар ылларбытым, бу тематтан суохпун ойдооботум». Чыныс Хаан улуу киьи буоларын быьыытынан, элбэх историктары, суруйааччылары, режиссердары уйэлэр тухары интэриэьиргэтэ туруо5а. Баьаам кинигэ сурулунна, хас да киинэ уьулунна, историктар тоьолоох элбэхтик тохторуйэн ырытыллар. Бу романы суруйуон иннигэр Н. Лугинов элбэх улэлэри аахпыта уорэппитэ. Василий Ян, Исай Калашников кинигэлэрин билсиспитэ, библиотекаларга, архивтарга 800 сыл анараа кэм историятын хаьыспыта. Советскай кэмнэ киьи барыта Василий Ян трилогиятын аахпыт буолуохтаах: «Чингисхан», «Батый», «К последнему морю» диэн кинигэлэри. Мин эмиэ бастаан сэттис кылааска улуьуйэн туран аахпытым. Россия5а. кырдьык, Чыныс Хаан туьунан барыта куьа5ан эрэ оттунэн ойдобул баар. Анатолий Парпара маннык суруйбута: «Биьиэхэ, нуччаларга, Чыныс Хаан кэрээниттэн тахсыбыт слон эбит буолла5ына, Николай Лугиновка » Чыныс Хаан ыраа5а толкуйдуур, сэриини сэриинэн тохтотор киьинэн буолар.

II

Бу улуу киьи олохтообут киьи сиригэр-уотугар сэрии сэбин комотунэн эйэ олохтонуохтаах, кэнникилэр инникилиэхтээхтэр, инникилэр, хомойуох иьин, кэнникилиэхтээхтэр. Бу кэйээргэ хас биирдии киьи буойун бэйэтин кыа5ынан. Тугу онорбутунан сыаналаныахтаах, чыыннатыахтаах. « Чыныс Хаан ыйаа5ынан» роман саха о5отун торуттэрин тун былыргытынан, историятын уорэтэр сыаллаах. Николай Лугинов этэринэн, билинни о5о омук сирдэрин географиятын, ырыаьыттарын, спортсменнарын бэйэтин дойдутунаа5ар ордук билэр курдук. Кинигэ бастакы чааьа 1997 с. тахсыбыта. Кинигэ5э Чыныс Хаан тордо- ууьа, дойдубут тун былыргыта 12-13 уйэтээ5и монголлар олохторун дьаьахтарын уорэтэн, суруйааччы маннык урдук таьымнаах историческай айымньыны суруйда. Мантан биллэххэ, сахалар монголлортан хаан тардыылаах эбиппитин саба5алаан кордордо. Онон, саха омуга, кырдьык да5аны, элбэх омук буккуспут сыдьааннара эбиппит. Василий Ян кинигэтигэр баар геройдар Н.Лугиновка эмиэ бааллар. Ян кинигэтигэр монголлар ааттара-суоллара Азия дьонун ааттарыгар майгынныыр: Субудай Багатур, Джэбэ Нойон, Джучи Хаан, Бату Хаан, Джелаль-эд-дин, Елю Чу-Цай, Джагатай, Угэдэй, Тулии-Хан уо.д.а. онтон лугиновка кинилэр сахалыы со5ус иьиллэллэр: Субэтэй, Дьэбэ, Дьуучу, Батый, Дьалаал, Ча5атай, Одьулуун уо.д.а. Манна да5атан эттэххэ, Чингис Хаан 18 молуйуон удьуордаах диэн этэ сылдьыбыттара. Урукку суруйууларга уксугэр, хаанымсах, дьиикэй, сиэмэх сэрииьит курдук костор буолла5ына, Лугинов геройа сэрииьит эрэ буолбакка, сатабыллаах салайааччы, кыра бытарыспыт норуоттары мунньан, улуу империяны олохтуу сатааччы, дьо5урдаах баьылык, оркон ойдоох киьинэн буолар. Тэмичиин 15 эрэ саастаа5ар кыра биис уустары салайар, онон уопутурар, сэриигэ комускэнэргэ, хайдах сэриилэьэргэ уорэнэр. Кини биллэр стратег уонна тактик буола уунэр. Владимир Карпов Тэмичиин дьонун «люди длинной воли» диэн ааттаабыта. Ол аата, торуттэрин, атын ыьыллыбыт кыра омуктары биир улахан Илгэ5э тумуу, кыра ахсаанынан элбэх ахсааннаах омугу кыайыы, оттон сорох биис уустар киниэхэ бэйэлэрэ кэлэн холбоьоллоро. Чыныс Хаан философ, норуот учууталын курдук, романа ойууланар. Кинигэ5э элбэх омук дьыл5ата, инникилэрэ-кэнникилэрэ кэпсэнэр. Историческай да геройдар элбэхтэр. Лугинов ити уйэ культуратын, оло5ун-дьаьа5ын дьиннээх баарынан суруйбут, онон ити кэми баьыттан ата5ар дылы билбитин дакаастыыр. Билинни ыьыллыы кэмигэр бу роман ордук уорэтэр суолталаах. Хаьан эрэ СССР диэн ааттанар дойдубут билигин Россия диэн буолан хаалла. Бытарыйыы, арахсыы, атааннаьыы тоьо содуллаа5ын айымньыны аа5ан ойдуубут. Онон, субу бириэмэ5э, роман ордук наадалаа5ын табатык сыаналыахха наада. Хайа ба5арар государство кирпииччэни кирпииччэ5э уурар курдук тутуллар. Онон, Владимир Карповтыы эттэххэ, историяны «уьун анал ыйыахтаах» дьон туталлар. Кинилэр курдук дьон инники кэлэр оло5у тустууллэр.

III

Романна дьин-чахчы олорбут дьон олохторо кэпсэнэр. Чыныс Хаантан ураты Монголия икки уьулуччулаах полководецтара бааллар: Субэтэй Батыр уонна Дьэбэ. Бу икки улуу киьи Чыныс Хаан саамай эрэллээх до5отторо, субэьиттэрэ, сэрииьиттэрэ. Субэтэй кэлин улуу Хаан сиэнин Батыйы уорэтэн-такайан, сэрии араас ньымаларын, кистэлэннэрин арыйан, суду талааннаах полководец онорор. Элий Чуусай, Чан Чуун-Кытай муударай дьоно. Кинилэр Чыныс Хаанна субэьиттэр уонна тылбаасчыттар. Чыныс Хаан кэргэн дьоно, о5олоро, сиэннэрэ история5а киирбит биллэр дьон: Дьуучу, Ча5атай, Угэдэй, Тулуй уонна биллэн турар Батый. Романна дьахталлар уобарастара ордук табыллыбыттар. Одьулуун, Ача Хотун, Хайахсын, Борто, Уьуй, Хулаан. Одьулуун - Чыныс Хаан ийэтэ. Кини кэргэниттэн Дьэьэгэй Баатыртан туорт уол, биир кыыс о5ону тороппутэ. 1240 с. суруллубут «Сокровенное сказание монголов» диэн летописка итинник суруллубут. Одьулуун а5ата, Хордойоон Батыр-Олхонууттар бас-кос киьилэрэ эбит. Итинэн, Одьулуун учугэй торуттээ5э костор. Кини кэрэ дьуьуннээх, ураты тупса5ай быьыылаах-таьалаах. Ханнык ба5арар ууска, урууга-аймахха кэрэ кыыс, биллэн турар, кунду бэлэх курдук, тарбахха баттанар баайынан буолар.Оскотун, кыра быстар а5ыйах ахсааннаах уус бу кэрэ кыыс комотунэн бэйэтинээ5эр элбэх ахсааннаах, куустээх айма5ы кытта уруур5аьыан соптоо5о. Олхонууттар улахан субэ кэнниттэн, кыыстарын мэркииттэр бас-кос киьилэрин быраатыгар Чилэдигэ кэргэн биэрэргэ быьаараллар. Илии охсуьуннарыы кэнниттэн кыыс туьээн корор сырдык хааннаах уолу таптыырын кимиэхэ да биллэрэр кыа5а суох. Кини бэйэтин бэйэтэ быьаарыммат. Эбэтигэр туулун кэпсээбитигэр, эбэтэ маннык тойоннуур: «… О5ом сыыьа, улахан аналлаах, дьыл5алаах киьи буолсугун. Дьыл5а5ын, аналгын утары барыма. Урдук Айыылар, Тойон Танаралар итэ5эллэрин толордоххуна, кинилэр суолларын туораабатаххына, эйигин оруу араначчылыахтара…» Сыра-сылба быстан, эргиччи тугэннэ дьахтар киьи санаата-оноото кылгыыра баар суол. Одьулуун сааьыран баран, урукку оло5ун туьунан арааьы саныыр: «… утарынан кыьал5а тоьо да буолтун иьин, кэлин баас оннунуу мулуруйэр, мултуруйэр. Сорох -соро5о оьон умнулла быьыытыйар. Атына кэм-кэрдии ааста5ын ахсын эбии ис хоьооннонор». Одьулуун муударай, уьуну-киэни толкуйдуур кытаанах санаалаах дьахтар. Кини эдэр сылдьан Чилэдигэ кэргэн тахсан баран иьэн тоьуурга тубэьэллэр. Дьэьэгэй собулуу корбут кыыьын ылар, ити мучумаанна Одьулуун Чилэдини олортон быыьаан куоттарар. Чилэди олорсон баран тохтуурун билэн, кыыс мээнэ хаан тохторун ба5арбат уонна уолу аьынар, итиэннэ этэр: «Урун тыыннын оруьун, мин курдук дьахтары сурт аайыттан булуо5ун. Айыы Танара араначчылаабат буолла5ына аналбыт атын быьыылаах». Уонна биир оттунэн Дьэьэгэйи дьиннээхтик собулээбитэ буолар. Одьулуун куустээх санаалаа5а, олоххо сыьыана, тапталыгар бэриниилээ5э, уола Тэмичиин кэнники Улуу Хаан буоларыгар туьалыыр, улахан тирэх буолар. Кэлин да5аны Улуу Хаан ийэтин субэтин куруук истэр, сыаналыыр. Кэргэннэрин ийэтэ талан, булан биэрэр. Одьулуун биир саамай быьаарыылаах тугэнэ, кини бэйэтэ барсан, таптыыр кэргэнигэр Дьэьэгэйгэ иккис кэргэнин ылар кэм кэлбитигэр барсыыта буолар. Мо5уол дьахтарыгар араас кунуулэьии, остоьуу суох буолуохтаах, бу олус сааттаах суол. Дьахтар уонна таптал айымньыга арахсыспат ойдобуллэр. Одьулуун тоьо да Дьэьэгэйин куускэ таптаатар, уус кэниэхтээ5ин Одьулуун саныыр санаата маннык: «кини кута-сурэ бу киэн кэйээргэ убанан хаалбыт. Манна эрэ конул, кэрэ оло5у олоруохха собун курдук, оттон дьинэр, манна бу уйаара-кэйээрэ биллибэт киэн нэлэмэннэ бэйэтин билиммит эрэ халын уус, ону да оссо сатаан мананар, кэтэнэр, сатабыллаах, остоохтон комускэнэр кыахтаах эрэ буолла5ына, холкутук олоруон соп. Тэмичиин уонна Хасаар иирсибиттэригэр Одьулуун тууннэри Хаан уолугар айаннаан кэлэр. Хохочой ойуун киксэрэн иэдээн тахса сыыспытын ийэлэрэ оссо ордук ойдотон биэрэр: отор миэхэ обугэлэрбэр аттанар кунум тириэн соп. Ол эрээри, мин эьигини бигэ олоххо- дьаьахха хаалардым диир чин эрэлим суох». Одьулуун олуор дылы о5олорун арчылыыр, харыстыыр, дьин чахчы кун кубэй ийэ уобараьа.

IV Дьамыйха - Андай

Аан дойдум аьыллан биэрэр

Аартык суолларыгар

Тирэнэр тирэ5и булбатым,

Киэн кэйээрим угуйар урсунугар

Куппун - сурбун тохтоппотум,

…Тайанары булбатым,

Тирэнэргэ тиксибэтим…

…Ой-санаа орогойун корботум, Ойобулу ылбатым!

Хайдах кинилэр, бу 2 улуу киьи, атын -атын суолга уктэннилэр, араас толкуйга тубэстилэр? О5о эрдэхтэринэ «уйэбит тухары бииргэ буолуохпут» диэн Дьамыыха Тэмичинниин анда5ар бэрсибиттэрэ. Тэмичиин анда5арын бэрт учугэйдик билэр. Кырдьык кини до5оро улахан кыахтаах, куустээх санаалаах сэрииьит, уутугар-хаарыгар киирдэ5инэ, дьону куурдэр, ко5утэр, угуйар дьо5урдаах. Ол гынан баран кини итэ5эьин-быьа5аьын Тэмичиин бэрт учугэйдик билэр. Ордоо5утэ Дьамыаха со5отох бииргэ торообут иниитин Тайчары комускээн бэйэтин дьонугар саба туспутэ. Кур Хаан солотун ылан баран Дьамыаха Чыныс Хаантан кыайтаран, бэйэтин дьонун халыыр уонна куотар. Онон дьон кэлэйиитин уоскэтэр. Уус кырдьа5астара Дьамыыханы куьа5аны тэрийэр, дьону киксэрэн биэрэр диэн собулээбэттэр. Дьамыыха конулун эдэр сылдьан хаьан да куомчулэппэтэх киьи, ол иьин угуьу ойдообот, судургутунан ылынар. Онтон Тэмичиин хаьан эрэ моонньугар хандалы кэтэ сылдьыбыта, онон кини барытын атыннык саныыр, толкуйдуур. Онон Дьамыаха ал5ас толкуйдуура, сыыьара угус. Ол иьин до5ордуулар саныыр санааларын арда атара. Дьамыаха алыс дохсуна, баар суолу токурутан бэйэтин ба5атын хоту онорон коро, ойдуу сатыыра. Соро5ор кини кыра о5олуу майгылаа5а. Булка-аска олус дьо5урдаа5а, булчут да балыксыт да быьыытынан, ырыаьытынан бар дьонун сохтороро. Дьэ, итинник араас МОКу да утуо да оруттэрдээх киьи Тэмичиин утары барар. Соро5ор кини бэйэтин дьоло суо5унан аа5ынар, о5ото-уруута суох: «Танара биэрбэт» - диэн ааттыыр. Улуга Баатыр Кур Хаанна куруойэхтэри тута барарын биллэрбитигэр собулэнин биэрбэт. Дьамыаха маннык хардарыахтаа5ын Улуга билэр, тойоно мээнэ киьиэхэ тэнэ суох куустээх санаалаах, модун кыахтаах дэннэ торуур дьонтон биирдэстэрэ эбээт. Кэргэнин ырыатын истэ олорон Дьамыыха саныыр: «Туох иьин мин маннык оло5у олордум? То5о кимтэн да истинник, чугастык саныыр, иэнигийэ итэ5эйэр до5отторбун утары турдум?» Кини аттыгар сылдьар дьон бары албын-колдьун, бэйэлэрин эрэ тустарын саныыр дьон. Кинилэр Дьамыыханы Тэмичиини утары туруора сатыыллар, кинилэр конуллэр. Ол конуллэрин туохтан да кундутук саныыллара эрээри, сатаан комускэммэтилэр. Дьамыыха Танараны олус итэ5эйэр, бэл кэргэнэ Ача Хотун кэргэн ыл о5олон диэбитин, бэриммэт: «О5о суох да суох, онон бутэр»-диир. Онон кини тус бэйэтин туьугар улаханнык кыьаммат уонна бутэр уьугар кытаанах ыйаахха тубэьэн, олор. Тэмичиин тоьо да аьыннар, андайын бэйэтинэн комускуу сатаабытын иьин ыйаах туолар. Онон Дьамыыха олоругэр андайын ойдуур уонна ойуур. Бу 2 улахан, биллэр дьон до5ордоьуулара араас очурдары, олох араас оттун билэн-корон кэлэннэр, иккиэн атын-атын дьыл5алаах дьон буолаллара итэ5этиилээхтик, уус-ураннык кэпсэнэр. Биирдэ мучу туттардаххына конор суолга уктэнэр ыарахаттардаах. Манны Чыныс Хаан курдук улуу киьи бэркэ ойдуур. Онон до5оро олоро киниэхэ оло5ор биир саамай ыарахан тугэнинэн буолар.

V

Биллэн турар роман сурун геройа Чыныс Хаан. Бу улуу киьи туьунан элбэх киьи араастык суруйбуттара. Холобур Василий Ян «Чыныс Хаанын» суруйуон иннигэр эппитэ: «Маннык суду историческай киьи туьунан кыайан суруйуом дуо? Миигин суруй диэн дэлби кордоьоллор. Мин ор толкуйдаабатым. Дьэ, ол кэнниттэн суруйарга санаммытым. То5о диэтэргит тугу билэрбин суруйбатахпына туох да туьа тахсыбат эбит. Саастаах кырдьа5ас дьон кинигэни аахтахтарына ойдуохтэрэ, кырдьык маннык буолбута диэхтэрэ». Чыныс Хаан кырдьан баран, олбот мэнэ уутун булуон ба5аран, (кини ити кэмнэ 72 саастаа5а), элбэх ойууттары, отоьуттары, корбуоччулэри онтон-мантан а5алтаран араас ньымаларынан эмп томп онотторо сатаабыта. Кини эдэр сааьын уьатан оссо да5аны уьуннук олбокко олоруон ба5арар этэ. Тиьэ5эр кини ойдообутэ, бу сиригэр букатын кэлбит диэн суо5ун. Хайдах да5аны улуу, куустээх, бардам дохсун баай буол, кэмин кэллэ5инэ бу кун сириттэн симэлийэ5ин. Арай атын-суолун, тугу онорбутун олоххо ситиспитин хаалыа5а. Учугэй да5аны, моку да оттун дьонно уос номо5о буолуо5а. туох барыта иннкилээх уонна кэнникилээх. Олох тыйыс сокуона оннук. Улуу киьи диэн кимий? Аан дойду историятыгар Тамерлан, Александр Македонскай, Александр Невскай, Наполеон, Ганнибал уо.д.а. ааттара биллэр. Улуу киьи тустаах кэмнэ, тустаах бириэмэ5э, тустаах миэстэ5э тороон, бэйэтин ойун-санаатын, кууьун-уо5ун, кыа5ын соптоохтук дьонун, норуотун туьугар туьаммыт, онорбут, олорбут киьи буолар. Улуу бастаан тугу эрэ айар, са5алыыр, ыраа5ы корор,бугуннэннэн эрэ олорбот. Чыныс Хаанна итинник хаачыстыбалар барыта бааллара. Кини норуоту тумэр, тылыгар киллэрэр, салайар, соптоох хамсааьыны ылынар, историческай хаамыыны табатык таайара. Чыныс Хаан Аан дойду историятыгар «Потрясатель Вселенной» диэн ааттанан тубэьэн, хабыр-хапсыьыыларга киирсэн уопутуран халын сэрии аармыйатын салайар полководец буола ууммутэ. Ханнык ба5арар быьыыга-майгыга, ыксаллаах кэмнэргэ уолуйбат, барытын сыаналаан, уорэтэн короро. Кини о5о эрдэ5иттэн харса суох, норуотугар бэринииилээх, дьо5урдаах, тулуурдаах киьинэн буолара. Соро5ор кини маннык санаан ылара: «Оо, бу Хаан буолар эрэйин ньии! Урдук Айыылар, Айыы Тойон Танара аналлара буолуо эрээри, бу угус сыллар тухары дьуккуйэн кэлэн, сыра-сылба быстан олорон санаатахха, бу дьол буолбатах, бу эрэй уонна мун… Кыа5ы таьынан ыар сугэьэр». Кини бу олорон санаата5ына оруобуна 24 - с сылын Хаан буолан олорор эбит, тойотторо

Соро5ор кини маннык санаан ылара: «Оо, бу Хаан буолар эрэйин ньии!» Урдук Айыылар, Айыы Тойон Танара аналлара буолуо эрээри, бу угус сыллар тухары дьуккуйэн кэлэн, сыра-сылба быстан олорон санаатахха, бу дьол буолбатах, бу эрэй, мун… Кыа5ы таьынан ыар сугэьэр».

Кини бу олорон санаата5ынан оруобуна 24-с сылын Хаан буолан олорор эбит, тойотторо Тэмичиини «бэйэлэрин урдулэринэн, танараны аньыынан» оро анньан таьаараннар урун боолдьоххо олордубуттара. Ол тухары Ил тэрийиитэ, туптээх оло5у олорбокко, хара колоьунун, оьох хаанын да5аны тохто.

Сорох баьылыктар урут бытарыьан олорбуттарын ахталлар, соп ээ, ол кэмнэ кинилэр мун тойоттор этилэр, талбыттарынан дьаьайан олорбуттара. Кыра-хара дьон уксугэр биир кунунэн мунурданаллар. Ол судургу курдук. Онтон дьону салайар киьи, кини Чыныс Хаан конулунэн, бэйэтин ба5атынан сылдьыбат. Онноо5ор киьилии дьон ортотугар мээнэ кыыьырбытын, уорбутун биллэриэ суохтаа, Субэ муггьахтарга олорон эмиэ уксугэр тойотторун санааларын истэр, ону ыараннатан корор, токуйдуур. Ол эрэ кэнниттэн туох эмэ субэни, эппиэти ылыналлар. «Хаан кыра иирбэ5э-таарба5а кыттыьыа суохтаах». Мунньахха олорон ким да диэки буолбаккын, анардас кими эрэ ойдообоккун. Сорохтор онон туьанан, улахан алдьархайы таьаарыахтарын соп.

Соро5ор Улуу Хаан Бодонгоор курдук кый-ыраах баран со5отох сылдьан ба5арталыыр. Оччо5о Айыы Тойон Танара сарыга, ыар анналы толоруу диэн ойдобул эрэ тохтотор.Улуу анналы толоруу киниэхэ тосхойбута чахчы. Киниэхэ сорох тойотторо сэрииттэн сынньаныахайын, бэйэбит тус бэйэбит олохпутунан олоруохайын диилллэрин ойдуур. Ол гынан баран итинник олорон хааллахтарына сорох атаан-монуон хос куодьуйэн туруон соп. Ханнык ба5арар сирдээ5и киьини сылаа буолбатах, сана алларытар. Туохтаа5ар да5аны саныыр сана ыарахан. Дьон санаатын Хаан эмиэ таба сатыахтаах. То5о кини, Чыныс Хаан, а5ыйах ахсаанынан элбэх ахсааннаах сэриилэри кыайарай? Кини дьонун сатаан салайара, туьанара, таба тайанара. Кытаанах ой, сана, дьарабыл куруук наадатын ойдуоххэ наада. Остоо5у сурун-кутун баьылааьын кыра, кинини (остоо5у) орто дойду оло5ун тупсарар утуо бигэ санаатыгар итэ5этэн, бэйэ5э тардан, до5ор атас, итэ5эллээх киьи, онордоххо уйэлээх бигэ Ил тэриллэн, уйгу-быйан иллээх-эйэлээх олох чэчирии сайдыа5а.

Оло5ун биир саамай кунду киьитэ, андайа Дьмыыха кинини утары барыыта Чыныс Хаанна биир ыарахан тугэнинэн буолбута. Ол да буоллар, кини о5о сааьын до5орун Дьамыыха хардарар: «Эн…дьин чахчы киьиттэн эрэ уьулуччу, таьыччы эбиккин. Сохтум, соьуйдум, уордум. Бугун миэхэ кун сырдыга-сор сарданата, эрэй сыдьаайа.. Ыыт мантан миигин»Ити Дьамыыха бэйэтин олорорго кордоспутун Урдуку Суут ылынар.

Чыныс Хаан до5орун тоьо да аьыйбытын иннигэр Урдуку Суут уураа5ын туох да котурбэт. Бутун Кэйээртэн 200-тан тахса киьи кордоруутунэн Дьамыыха олорго ууруллар. Ыйаах булгуруйбат, ыйаах кытаанах. Кини кимиэхэ да сымнаан биэриэ суохтаах. Соро5ор дьону барытын биир эрээккэ туруоран тэннии сатыырын Дьэлмэ: «Киьи диэн буолла5а. Уьулуччулаах, учугэйдээх, ортолоох уонна итэ5эстээх, бодонноох.» Чыныс Хаан саныырынан отуора хамсаабыт, сурэ тостубут киьи хаьан да тэннээх до5ор, дьиннээх сэрииьит буолбат. Киэн Кэйээри оссо кэнэтэн, улаатыннаран сайыннаран баран кини син биир со5отохсуйар, дууьата мучу буолар: «Орто дойга тоьооммун илин-ар5аа, хоту-со5уруу тэлэкэчийэн биэрдим. Сиэллим-хаамтым, суурдум-коттум ахан. Арай онтум тоьото собуй-сотогойуй? Уру тону толкуйдуур кыах суо5а» Дьининэн киьи Аан дойдуга, линкиниир халлаанна охсор илии, тэбэр атах эрэ. Кини соруйан сэриилэспэт этэ, комускэнэр туьугар комускуур туьугар.

Николай Лугинов романыгар - Чыныс Хаан урукку суруйуулартан Чынха атын киьи. Дьонун-сэргэтин туьугар олох олорбут, кинилэр инники олохторун тустээбит, эйэлээх Ил оло5у олохтообут киьинэн буолар. Онон кини «сиэмэх сэрииьит» буолбакка «Тумэни тумпут Тэмэччин тойонунан» буолар. Икки тыьыынча сыл улуу киьитин туьунан Н.А. Лугинов суруйбут версията итинник.

Россия5а Н.А. Лугинов иннигэр Чингиз Хан туьунан икки улахан суруйуулар бааллара: Исай Калашников «Жестокий век», Василий Ян «Чингиз Хан» трилогията. Биллэн турар бу айымньылар Чингиз Ханы омсолоох «Дьиикэй азиат», уодаьыннаах халабырдьыт курдук кордорбуттэрэ. Уруккуттан да5аны бу Улуу киьиэхэ Россия5а хайдах сыьыаннаьан кэлбиттэрэ биллэр суол. Н. Лугинов бэйэтэ этэринэн «Сэрии туьунан элбэ5и аахтым уорэттим. Дьининэн, сэрии барыта куьа5ан буолбатах эбит. Сэрииьитэ суох омук омук да буолбатах диэн суруйаллар»

Н. Лугинов Чыныс Хаана «илиннилии мындыр ула5алаах толкуйдаах, ыалдьар эттээх, уйан куттаах киьинэн буолар» Анардас Улуу Империяны олохтоон кини история5а киириэн киирдэ5э. Санаттан сананы, ордуктан ордугу, учугэйтэн уучугэйи эрэ баьылыы турар омук сайдар, инникитин диэки дьулуруйар. Бу сокуону хайа ба5арар норуот тун былыргыттан билэр. 7-8 уйэлэргэ Кытай олус сайдыылаах, билинни курдук киьитин ахсаана элбэ5инэн аан дойдуга биллэрэ. Бу дойдуттан Чыныс Хаан элбэххэ уорэммитэ, элбэ5и билбитэ. Философ Чан-Чуун, астролог Элий Чуунай Чыныс Хаанна ор кэмнэ субэьиттэринэн, тылбаасчыттарынан сылдьыбыттара. Элий Чуусай эрэ Хааны ыгылыйбыт кэмнэригэр уоскутара, алдьархай буолуо5ун тохтотуон соптоо5о. Сэрииллэн ылбыт сирдэрин культуратын, суругун-бичигин, ытылын-оьун Чыныс Хаан убаастыыра, хаалларара. Бу манна кыайтарбыт омукка сыьыана эмиэ киьилии этэ. Онон былыргы летопистарга мо5уоллар культура5а ураты сыьыаннара сурулла сылдьар.

Тумук

Николай Алексеевич Лугинов - саха народнай суруйааччыта, билинни кэм бодон прозаига олох туьунан ураты дирин коруулэрдээх айымньыларынан биллибитэ. Кини социальнай-психологическай, философскай сэьэннэр, историческай романнар ааптардара.

Н. Лугинов «Чыныс Хаан ыйаа5ынан» ус кинигэлээх романыгар суурбэччэ сыл улэлээтэ.

Суруйааччы оччотоо5у ааспыт уйэлэр быьыыларын-майгыларын, угустэрин, абыычайдарын, сирдэрин кыра5ытык чинчийбит. Чыныс Хаан сэриигэ кыайыыларын ситиспит араас сатабылларын, техникатын, тактикатын романыгар ойуулуур.

Улуу полководец оло5ун, дьыл5атын, аналын атын хара5ынан кордордо.

Чыныс Хаан былааьы, кууьу эрэ эккирэппэт, кини кэлэр уйэни, кэскили саныыр. Романна Чыныс Хаан удьуору тэнитии, тыыннаах халыыны, элбэх ойохтонууну, угус о5ону, о5олорун аймал5антан тэйитии, харыстааьыны уорук онорор.

Бу курдук дирин силистээх, мутуктаах, историческай тема сахалыы тылынан суруллубута бэйэтэ сункэн ситиьии. Николай Лугинов ситиьиитэ-биьиги сахалар барыбыт ситиьиитэ. Аан дойду литературатыгар сонун айымньыны кыра саха норуотун суруйааччыта киллэрбитэ- биьиги норуоппутун аатырдар, суон сура5ырар.

Туьаныллыбыт литература

1. Н.А. Лугинов «Чыныс Хаан ыйаа5ынан»- Дьокуускай; «Бичик» 1997 с. роман 1-кы чааьа

2. Н.А. Лугинов «Чыныс Хаан ыйаа5ынан»- Дьокуускай; «Бичик» 1997 с. роман 2-с чааьа

3. Н.А. Лугинов «Чыныс Хаан ыйаа5ынан»- Дьокуускай; «Бичик» 1997 с. роман 3-с чааьа

4. В.Ян Чингисхан: роман 2005 с.

5. В. ЯН Батый: роман

6. Регион сайдыытын торутэ-культура-Орто дойду-2006 с

7. «Чыныс Хаан ыйаа5ынан» спектакль уонна киинэ туьунан-2006 с.

8. Чыныс Хаан, Николай Лугинов уонна историяны саналыы кору 2003 с.

9. «Быстыспат ситим» - 2003 с.

10. «Люди длинной воли» Николая Лугинова- А. Парпара - 2006 г.

11. Ыйаа5ынан суруллубут роман - Дора Васильева- 2008 с.

12. Васильева Д.Е. Айар илбис аргыстанан. - Дьокуускай: Бичик.- 2003 с.

13. Полярная звезда №4 1999 г.

14. «Чолбон» № 5 - 1998 с.

15. «Илгэ» № 1 - 2004 с.

16. Якутск вечерний - 25.04.2008 с

17. Кыым № 17 1.05.2008 с.

18. Орто дойду 13.10 2006 с.

19. Саха сирэ. 3.10.1998 с.. 17.04.2008 с.