Доклад по краеведению Дьакыамам барахсан

Саха Республикатын уэрэ5ин министиэристибэтэ

«Кэбээйи улууьа (оройуона)» МТ уэрэ5ин салатататын муниципальнай тэрилтэтэ

СорохпредметтэридиринэтэнуэрэтэрКуокуйортоосколата - МУэТ

«Өрүү күөх Дьакыамабытм барахсан»

кинигэ бырайыага

(ТЕЗИС)

Толордулар: Унаров Эдик-10-с кылаасуорэнээччитэ

Павлов Егор-11-с кылаасуорэнээччитэ

Салайааччылар: Павлова А.П .-куруьуоксалайааччыта

Унарова С.Н.-куруьуоксалайааччыта

Аргас, 2015 с

Иьинээ5итэ

КиириитэПроект сурун санаатын арыйыы

Сурунчааьа

«Өрүү күөх Дьакыамабытбарахсан» кинигэбырайыага

1.1. Бырайыагыолоххокиллэриибылаана

1.2. Бырайыакистутула

Тумук

Туьаныллыьыт литература

Сыьыарыы

«Өрүү күөх Дьакыамабыт барахсан» кинигэ бырайыага

Автордар: Павлов Егор-11 кылаас уорнээччитэ, Унаров Эдик - 10 кылаас уорэнээччитэ

Субэһиттэр: Иванов В.И. - суруйааччы, Павлов С.П.- меценат

Тэрийээччилэр: Унарова С.Н., Павлова А.П.

Кыттааччылар: Дьакыама урукку олохтоохторо.

Проект сурун санаатын арыйыы:

Алын кылаастан чинчийэр улэнэн дьарыктанабыт. Үүнээйи силистээх буолан ситэрин-силигириирин кэриэтэ, киһи төрүттээх - уустаах, үөскээбит ытык буордаах буолан үүнэр, сайдар. Хас биирдии киһи төрөөбүт үөскээбит ытык сирэ сайдан кэлбит суолун-ииһин айан-тутан олорон ааспыт дьонун - сэргэтин билиэхтээх диэн санааны тутуьан бэйэбит тордубутун -ууспутун, историябытын уорэтэбит.

Былырыын Дьакыама - обугэбит дойдута диэн проегы манна комускээн бастаабыппыт. Ону регионна тиийэн комускээн иккис миэстэ буолбуппут. Ол проекпытыгар спонсор буламмыт быйыл сайын онно биьиги проекпытынан сэргэбитин туруордубут. Атын да улэтин ыытарга Павлов Семен Павлович кытта улэлэһэбит. Ону бугун манна отчуот курдук уллэстэбит.

Былырыынны проекпыт олоххо киирэн эрэриттэн эрэл ылан өбүгэлэрбит олорон ааспыт үйэлээх ытык сирдэрэ умнуллуо суохтаах, сурукка-бичиккэ киирэн үйэтитиллиэхтээх диэн санааттан быйыл элбэх сыллаах чинчийэр улэбит тумугунэн "Оруу куох Дьакыамабыт барахсан" диэн кинигэ проегын онордубут.

Үлэ сыала: Өбүгэлэрбит олорбут сирдэрин туьунан кинигэ онорон үйэтитии

Үлэ соруктара:

1. Куокуйнэһилиэгинисториятынтуһунанлитератураныүөрэтии.

2. Ахтыыларыхомойуу, бэсиэдэлэһии, атын дьоннуун бодоруһуу, алтыһыы

3. Хаһыатматырыйаалларынүөрэтии.

4. Баарматырыйаалларыанализтааһын, тэңнээһин.

5. Дьакыаматуһунанматырыйаалларыырытыы

6. Кинигэнитаьааттарыытуьунануорэтии, анализтааьын.

7. Обүгэлэрбит иннилэригэр ытык иэспитин толоруу

Тутуьарсунньэ:

• Торутойдобуллэр, уйэлээхугэстэр

• Торообут дойду тыына

• Киьибуолуу

• Кэмирдэбиллэринэнолохсуйбутойу - санааныиитии

Олоххокиллэрэртуьумэхтэрэ:

1. 2009-2015 сс. Бэлэмнэниитуьумэх :

- литератураныуорэтии

- биирсанаалаахситимнэулэлиир дьону, оскуолалары, тэрилтэлэритумуу

2. 2015-2016- сс. Улэыытыллар туьумэ5э:

- кинигэниолоххокиллэриибылааннарыноноруу

- проект объектарынолоххокиллэрии

- улэтуьумэхтэринкэтээнкоруу, тумуу

- улэниырытыы, конноруу, сана хайысхаларыныйыы

3. 2017 сс. Тумуктууртуьумэх:

- кинигэни аа5ааччы киэнаранатыгартаьаарыы

Бырайыагыолоххокиллэриибылаанынкиллэрдибит.

№

Ыытылларулэлэр

Ыытылларкэмэ

Эппиэтинэстээх

Бэлэмнэнии түһүмэх

1.

Дьакыамаисториятынчинчийии, уорэтии

2009-2015

Павлов Егор, Унаров Эдик

Салайааччылар

2.

Кинигэнитаьаарыыга комиссия тэрийии

2015 с.

Унарова С.Н.

Павлов С.П.

Иванов В.И.

Павлова А.П.

3.

Кинигэнитаьаарыытуьунануруккуолохтоохторсанааларынистии

2015 -2016сс.

Павлов Егор, Унаров Эдик

4.

Ирдиир - чинчийэрэкспедицияларытэрийии

2014-2016 сс.

Унарова С.Н.

Павлова А.П.

5.

Дьакыамаолохтоохторункорсуьууулэринтэрийии

2015-2016 сс.

Унарова С.Н.

Павлова А.П.

6.

Бырайыаккыттыылаахтарынкыттасибээсолохтооьун

2015 сс.

Павлов Егор, Унаров Эдик

7.

Субэтумсуу

2015- 2010 сс.

Улэ ыытыллар түһүмэҕэ

8.

Бырайыакхаамыытынбылааннааьын

2015

Тэрийэр комиссия

15.

Убухомуйуу

2016 - 2017 с.

Тэрийэр комиссия

16.

Кинигэниматырыйаалларынтумуу, ситэрии

2016 январь- март

Павлов Егор, Унаров Эдик, салайааччылар

17.

Кинигэматырыйаалларынбэчээттээьин, редакциялааьын

2016 март

Павлов Егор, УнаровЭдик, салайааччылар

18.

«Комуол» кинигэиздательствотынкыттаулэлээьин

Январь

Тумуктууртуьумэх

19.

Кинигэнисурэхтээьин, дьонно - сэргэ5э билиьиннэрии

2012 с.

Проект кыттыылаахтара

20.

Проект кыттыылаахтарынтогурукостуола

2008 - 2012 сс.

.Тэрийэрхамыыьыйа

Бырайыаксметатынонордубут

Мероприятия

Запрашиваемые средства

Вклад заявителя

1

Кинигэнибэчээттэтии

Дьокуускайгабарыы, кэлииороскуоттара

36.000

2

Кумаа5ы ороскуота

350

ХаарытскаларыКопиртехсервиз тэрилтэ5э тупстаттарыы

5.000

КинигэниДьокуускайтан а5алыы ороскуота

10.000

«Дьакыамабыт барахсан» кинигэистутула

КинигэбитVразделтантурар.

Бастакы разделбыт Дьакыама айыл5ата уус-уран литература5а. Манна биьиги Василий Иванов кэпсээннэригэр киирбит Дьакыама айыл5атын ойуулааьыннарын ыллыбыт. Оссо Еремеева Евдокия Павловна хоһооно киирдэ.

Бу сир күөл аатынан ааттаммыт. Бу Дьакыама эбэ уйэ тухары обүгэлэрбитин собо, мунду балыгынан аһаппыт-сиэппит, хаһан да хайыарбыт, балыгынан татыарыйбат Эбэ. Ол туьунан бу баскасалгыы кэпсэннэ. Бу баспытын айыл5а хаартыскаларынан ситэрэбит. Уопсайа .. хаартыска киирдэ.

Иккис разделбыт - Дьакыама - «Карл Маркс» колхоз киинэ. 1932 сыллаахха колхозтар тэриллибиттэригэр бу сир үтүөтэ колхоз киинэ буолуон сөп диэн талбыттар Бу разделбытын бэйэбит Натали Павловалыын онорбут чинчийэр улэбитигэр оло5урдубут. Эбии дьон ахтыытын киллэрэн ситэрэн биэриэхпит. Хара саһылы иитии туьунан эмиэ бу салаа5а киллэрэр санаалаахпыт. Бэс чагдађа кырмахтаах хара саһылы көрөллөрө. Онно саһыл көрөөччүнэн Иванов Петр Афанасьевич кыыһынаан Александра Петровналыын үлэлээбиттэр. Ол туһунан хаһыат страницалара кэпсиир бэрт сэргэх Натали Павлова ыстатыйатын киллэрдибит. Маны таьынан Дьакыама5а буолбут Кыайыы ыһыађын туьунан «Окойо тумула» диэн ыстатыйатын киллэрдибит. «Бассабыык Аартыга» диэн Дьакыама кырдьађас олохтоођо Екатерина Степановна Полятинская. ахтыыта оччотоо5у олох хартыынатын кэпсииринэн наьаа интэриэьинэй. Ол бу балаьабытын тумуктуур.

Уьус разделбыт. Дьакыама ыаллара. Манна кимнээх олорбуттарын кэпсиибит. Ол курдук, билиңңи Куокуй бөһүөлэгин үгүс дьоно-сэргэтэ Дьакыаматтан силистээхтэр-мутуктаахтар. Дьакыамађа аан маңнай Павловтар ађа уустара олорбуттар. Онтон сэрии иннинэ 1939 сыллардаахха манна атын учаастактартан көһөн кэлии буолбут. Ол курдук Улуннаађынан, Мундулаађынан, Сүүлүнэн, Бирииппэлээђинэн, Дьэңкэнэн ађа уустарынан бытанан олорбут ыаллар Дьакыамађа көһөн кэлбиттэр. Бу ыаллары сырдатабыт, хаартысканан ситэрэбит. Маны таьынан оччотоо5у дьон-сэргэ туьунан ахтыылар киирдилэр. Ол курдук Еремеева Евдокия Павловна көр-күлүү аргыстаах, оонньуулаах Дьакыама дьахталларын туьунан ахтыытын киллэрдибит.. Суруйааччы Василий Иванов "Ођо көтөђөөччү" диэн очерката киирдэ.

Тордус разделбыт 1991 сыллаахха эһэм Павлов П.Е. төрөөбүт дойдутугар Дьакыамађа бааһынай хаһаайыстыбађа тэрийбитэ. Ол кэминээ5и улэ-хамнас Дьакыаманы соргутуу баска киирдэ.

Бэьис разделбыт. Киэн туттар дьоммут

Карл Маркс колхозтан элбэх ыччат үөрэхтээх дьон буолан тађыстылар геологтар, быраастар, учууталлар, тутаччылар (строительнай инженердар) инженер-механиктар, космофизиктар, технологтар, партийнай үлэһиттэр.

Балар хас биирдиилэрин туьунан ыстатыйалары тоьо кыайарбытынан хомуйдубут. Оссо сиппэтэх оттун эбэн биэриэхпит.

Кинигэбит аан тылын суруйааччы Василий Ивановка суруттарар ба5а санаалаахпыт. Онтон тумук тылы биьиги хомуйан онорооччулар салайааччыларбытын кытта буолуохпут. Кинигэбит таьыгар Дьакыама ус хаартыската киириэ5э. Бастатан туран Дьакыама Эбэ. Иккиьинэн 1946 сыллаахха Кыайыы сэргэлэрэ. Усуьунэн бэс чагда.Онтон кэнники таска Дьакыаманы соргутуу, быйылгы сэргэни туруорууга туспут хаартыскабыт буолуо5а. Кинигэ бастакы разворотыгар маннык тыллар баар буолуохтара. В.Иванов кэпсээниттэн быьа тардыы.

Кэннин разворотыгар Евдокия Павловна Еремеева хоьоонуттан маннык строкалар киириэхтэрэ.

Кинигэбитин суруйааччы Василий Иннокентьевич Иванов редакциялыыр.

Бырайыак ситиьэр тумугэ.

Өскөтө хас биирдии үөрэнээччи өбүгэлэрин олорбут сирдэрин үөрэттэђинэ үйэлээх ытык сирдэрбит умнуллуохтара суођа.

Бырайыагы хамсатар ньыма:

- норуот хамсааьына

Бырайыагы салайыы:

- тумсуу кууьэ(кииннэнии)

- бырайыактарынан улэни баьылааьын.

Бырайыак кодьууьун сыаналааьын кэринэ:

- Биьиги историябытын онорбут а5а саастаах дьонно ытыктабыллаах сыьыаны биллэрии

- Норуоттар икки ардыларыгар до5ордоьуу

«Ааспыты аахыйбат, уруккуну билэ сатаабат киһи билиңңини да аанньа билбэт, сэргиир соруммат, сарсынңңыны да кыайан сабађалаабат», - диэн мээнэђэ этиллибэт. Онон, биһиги билиңңи ыччат өбүгэлэрбит олорон ааспыт олохторун билиэхтээхпит. Үлэм сыалым-соругум сүрүннээн ситтим. Бу үлэбитигэр манна олоро сылдьыбыт, мантан киһи-хара буолан тахсыбыт биир дойдулаахтарбытыгар эрэлбит улахан.