Қазақ тілі. Тақырыбы: Септік жалғаулар

Сабақтың тақырыбы: Септік жалғау. Сабақтың мақсаты:

а) білімділік: оқушыларга зат есім, зат есімнің түрленуі, септік жалғаулары жайлы
толық мэлімет бере отырып олардың ой-пікірін қалыптастыру.

ә) дамытушылық: ой-өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл мэдениетін дамыту, сездік қорын молайту.

б) тәрбііелік; елін, жерін, Отанын қадірлеуге, адамгершілікке, адалдыққа,
ецбексүйгіштікке тэрбиелеу.

Сабақтыц түрі: қалыпты сабақ.

Сабактың эдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, сұрақ-жауап, сөздікпен жұмыс, бағалау, бскіту, қорытындылау.

Сабақтың көрнекілігі: дид. материалдар, кестелер, кеспе қағаздары, тірек сызбалар.

Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып ұжымымен жүмыс жүргізу.

Сабақтың типтері: ұйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын сұрау, жаңа сабақты түсіндіру, қорытындылау, бағалау.

Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдесу.

Кезекші мәлімдемесі.

Журнал бойынша түгелдеу.

Жаңа сабаққа дайындық.

ә) Үй тапсырмасын сұрау.

Өткен сабақта өтілген ережені сұрау.

Жаттығу жұмысының орындалу барысын дэптерлерінен тексеру.

Дэптерлерін алмастыру.

Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.

б) Жаца сабақты түсіндіру.

Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға «Септік жалғау» тақырыбы жайлы түсіндіремін.

А.

I.

Б.

Т.

Ж.

_ш.

_к.

Септік жалгау зат есімге жалғанғанда, оған белгілі бір грамматикалық мағына үстеп, сойлемде оны баска создермен байланысқа түсіреді. Қазақ тілінде 7 септік түрі бар: атау септік, ілік ссптік, барыс септік, табыс септік, жатыс септік, шығыс септік, көмектес септік. Атаудан басқа септіктердің арнайы жалғаулары бар. Атау септіктің түлғасы зат есімнің түбір (негізгі жэне туынды) түлгасымен сэйкес келеді. Атау септік ойдың, іс-эрекеттің иесін білдіреді: Сүлтап Бепбарыс (кім?) жүгірді. Ілік септік зат кімнің меншігі екенін, не нэрсеге тэн екенін білдіреді: Нурсултанның (кімнің?) компыотер. Барыс септік іс-қимылдың бағытын, мекенін, мезгілін білдірсді: Сүптан Бейбарысқа (кімге?) қарады. Табыс септігі іс-қимылдың объектісін білдіреді, ягни заггы нүсқайды: суретті (нені?) әперді, Нұрсұлтанды (кімді?) кездестірді. Жатыс септік іс-қимылдың орнын, мекенін, мезгілін, кімде екенін білдіреді: тауда (қайда?) өседі, күзде (қашан?) жауады. Шыгыс септік заттық мағынаны, заттың істелу тегін, эрекеттің шыгу кезін, мекенін, мезгілін білдіреді: бетінен (несінен ?) сүйді, кірпіштен (неден?) цалады. Көмектес септігі іс-қимылдың амалын, істелу құралын, бірлестікті білдіреді: баптамен (немен?) шапты, сөзбен (калай?) жеңді. Септік жалгаулары сөзге буын үндестігі мен ілгерінді ықпал зандары бойынша жалганады. Тек кемектес септік жалгауы ғана буын үндестігіне бағынбайды. Зат ссім көптік, тэуелдік жалғаулы түлғада тұрып та септеле береді. Көптік жалғаулы зат есімнің септелуі оныц жекеше түрде септелуімен бірдей. Мысалы: Нүрсүлтан Нұрсүлтан+ның Нұрсұлтан+га Нұрсұлтан+ды Нұрсұлтан+да Нұрсұлтан+нан Нұрсұлтан+мен

Тәуелденген зат есімнің септелуі жай септеумен салыстырғанда барыс, табыс, жатыс септіктеріиде айырмашылық бар.

Жай септеу: Тәуелді септеу:

А. кітап кітабым, кітабың, кітабы

I. кітаптын кітабымның, кітабыңның, кітабының

Б. кітапка кітабыма, кітабыңа, кітабына

Т. кітапты кітабымды, кітабыңды, кітабын

Ж. кітапта кітабымда, кітабыңда, кітабында

Ш. кітаптан кітабымнан, кітабыңнан, кітабынан

К. кітаппен кітабыммен, кітабыңмен, кітабымен

Септіктердің сұрақтары мен жалғаулары

Септі

ктеркктер

Сұрақтары

Жалғаулары

Тәуелдік

Тэуелдік жалғаудыц

ктер

жалғаудың

III жағынан кейін

I, II жақтарынан

кейін

Л.

кім? не?

I.

кімнің? ненің?

-ның, -нің, -дың,

-ның, -нің

-ның, -нің

-дің, -тың, -тің

Б.

кімге? неге? қайда?

-ға, -ге, -қа, -ке

-а,-е

-на, -не

Т.

кімді? нені?

-ны, -ні, -ды,

-ді, -ты, -ті

-ды, -ді

-н

Ж.

кімде? неде? қайда?

-да, -де, -та, -те

-да, -де

-нда, -нде

Ш.

кімнен? неден? кайдан?

-нан,-нен, -дан,

-нан, -нен

-нан,-нен

К.

кіммен? немен? қалай?

-мен,-бен,-пен

-мен

-мен

Қосымша

Орхон-Енисей ескерткішінде де жеті түрлі септік болган. Олар:

Атау. Лрнайы қосымшасы жоқ.

Ілік: -ыц, -ің, -ның, -нің, -нуң, -нүң: түрк будуның (халқы-ның) елін, Байырқұмның ақ адғыры

(айгыры), т. б.

Барыс: -қа, -ке. -га, -ге, -а, -е, -ғару, -геру, -ру, -рү, -ра, -ре: тағқа (тауға), кімке (кімге), ініме, ісіне,

ілгеру (алга), огуз -ғару (оғузға), ічре (ішке).

Табыс: -иы, -ні, -н, -ы, -і, -ы, -іг, -уғ, -үг, -ғ, -г: сені, бізні, ташығ (тасты), сүг (эскерді), атын, өзуғ

(озін).

Жатыс: -та, -те, -да, -де: жерде (жерде), жолта (жолда), елде (елде), тауда (тауда), т. б.

ІІІығыс: -тан, -тен, -дан, -ден, -тын, -тін: беріден, қайдан (кайдан), тәңірден, т. б.

Көмектес: -ын, -ін, -н және бірле: қысым (қысымен), көлікін (көлікпен), Күлтегін бірле

(Күлтегінмен бірге).

Міне, осылайша жаңа сабақты түсіндіріп болған соң жаттығу жұмыстарын орындатамын. Алғашқы орындалатын тапсырма (ауызша түрде): 39-жаттығу жұмысының орындалу шартын түсіндіремін: Өлең мэтінін рөлге бөліп оқып, эр септіктің сұрақтары мен жалғауларын естеріңе түсірівдер.

Келесі орындалатын тапсырма: 40-жаттығу жұмысының шарты: Өлеқді дэптерлеріңе кошіріп жазып, септік жалғаулы сөздердің қай септікте тұрғанын айтындар.

Келесі орындалатын тапсырма (ауызша түрде): 41-жаттығу жұмысының шарты: Берілген создсрді ауызша септендер. Отан, баласы, эжесі, ата, ел.

Келесі тапсырма (ауызша түрде): 42-жаттығу жұмысының шарты: Оқып шығып, мэтінге ат қойыцдар. Жай септеулі сөздер мен тэуелдік жалғаулы сөздердің септелуіне назар аударыңцар. Ерскшсліктерін айтыңдар.

Келесі тапсырма: 43-жаттығу жұмысының шарты: Төмендегі сөздерге барыс септгінің жалгауын жалғап көшірівдер де, ол жалғаудың неліктен түрліше болғанын түсіндіріңдер.

Кслесі тапсырма: 44-жаттығу жұмысының шарты: Кеп нүктенің орнына қажетті септік жалгауын қойып жазып, қай септік екенін анықтаңдар. Септік жалғауы езі жалғанған сөзге қандай грамматикалық мағына беріп түрғанын түсіндіріңдер.

Келесі тапсырма: 45-жаттығу жұмысының шарты: Көп нүктенің орнына жақша ішіндегі комскші сөздердің тиістісін қойып, олардың мағынасын, тұлғасын, қандай сөзбен байланысып тұргапын анықтаңдар.

Сабақтыц қорытындысы:

1. Сүрақ қою арқылы жаңа сабақты қорытындылаймын.

2. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.

1. Үйге тапсырма: 46-жаттығу жұмысының орындалу барысын түсіндіремін: