Муреккеп джумлелер (сложные предложения)

Раздел Дополнительное образование
Класс 9 класс
Тип Конспекты
Автор
Дата
Формат doc
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

___________ Къырымтатар тили 9 сыныф

Мевзу: МУРЕККЕП ДЖУМЛЕ.

Макъсат:_______________________________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

Дерснинъ донатылувы:___________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Муреккеп джумлелер там бир фикирни ифаделеп, эки я да экиден зияде адий джумлелерден тизилип келирлер. Муреккеп джумлелер табили ве тизмели чешитлерине болюнирлер. Табили ве тизмели муреккеп джумлелер багълайыджыларнынъ ишлетильмесине ве ишлетильмемесине коре, багьлайыджылы ве бапгълайыджысыз олурлар.

Эгер муреккеп джумленинъ теркибини тешкиль эткен адий джумлелер бири ди герине бойсунмайып кельсе, бойле джумлелерге тизмели муреккеп джумле дерлер. Бойле джумлелерде тизмели мунасебет тизмели интонация вастасынен ифаделенир ве оларнынъ къысымлары интонация вастасы я да тизмели багълайыджылар вастасынен багьланып келирлер.

Меселя: Ягьмур эндисийреклешти, кокгудюрделериузакълардан эшитиле. Гулизар бираздан сонъра тынчлана ве кулюмсиремеге ынтыла, лякин онынъ сувукътан топланып къалгьан дудачыкълары буньа имкян бермей.

Эгер де муреккеп джумленинъ къысымлары бири-дигерине бойсунып кельселер, бойле джумлелерге табили муреккеп джумле дерлер. Бойле джумлелерде табилеме мунасебет табилейиджи интонация вастасынен ифаделенир ве оларнынъ къысымлары багьлайыджысыз, я да таби багълайыджылар вастасынен багьланып келир.

М е с е л я : Селиме, ярыкьны якъ, къаранлыкъ тюшти. Тек бир Хасап Усеин шашмалап четте къалды, чюнки къучагъы чечек толу эди.

ТАБИЛИ ве ТИЗМЕЛИ ДЖУМЛЕЛЕР

1.Къошма

2.Кенишлетме

3.Тенъештирме

4.Къаршылыкъ

5.Айырыджы

6.Инкяр

7.Къошма тизмели муреккеп джумлелер эки ве экиден зияде предикатив къысымлардан ибарет олур. Оларнынъ къысымларындаки иш-арекет бир вакъыт арасында, я да арды-сыра олып кече. Джумле­нинъ къысымлары багьлайыджысыз, я да ве, эм багълайыджылар ярдымынен къошулып келирлер.

М е с е л я : Янашамызда автомобиллер ювуруша, трачвайлар гурьсюльдешелер. (С.Э.) (багьлайыджысыз.) Орталыкъ къаранлыкълашты, йылдызлар даа зияде парылдайлар. (С.Э.) (багьлайыджысыз.) Кимсе бир-бирине яман лаф айгпмай, кимсе сёгюнмей, кимсе бозукьлыкъ ёлунда юрьмей. (С.Э.) (багьлайыджысыз.) Урушларнынъ биринде агъыр яраландым, сонь мени Буюк топракъкъа алып кеттилер. (Ю.Б.) (багьлайыджысыз.) Бундам эм кедери артты, эм юзюни къайгъы кольгелери басты. (Ю.Б.) (багьлайыджылы.)

  1. Кенишлетме тизмели мурскксп джумленинъ экинджи предикатив къысмы биринджи предикатив къысымдаки, къайсы бир джумле азасы акъкъында хабер берип, джумленинъ теркибини, мундериджесини кенишлетир. Бойле джумлелернинъ къысымлары тизмели интонация вастасынсн багъланып келирлер.

М е с е л я: Эмиль мектюпни элине алды, онынъ козьлеринде къуванч ышыгьы акс олды. (Э.А.) (багьлайыджысыз.)

2.Тенъештирме тизмели муреккеп джумленинъ къысымлары бири-биринен ольчештирилир, тенъештирилир. Бойле джумленинъ къысымлары багьлайыджысыз, я да исе багьлайыджысы ярдымынен багъланып келирлер.

Меселя: Баба эвляткъа - девлеттир, ана - юректир. (Ат. с.) (багьлайыджысыз.) Ат арабада сыналыр, йигит мейдапда сыналыр.(Ат.с) (багьлайыджысыз.) Акъшамгъа эр кес раатланмакъ, шенъленмек ичюн ятакъханеге кетти, мен исе къартанайнынъ эвине догьру ёл алдым.(И.П.) (багьлайыджылы.)

3.Къаршылыкгь тизмели муреккеп джумленинъ къысым- ларында ифаделенген фикир бири-бирине къаршы къоюлыр ве джумленинъ къысымлары багьлайыджысыз, я да амма, лякии, факъат багьлайыджыларынен багьланырлар.

Меселя: Кунеш йылтырай, сыджагъы чокъ дуюлмай.(И.П.) (багьлайыджысыз.) Олар сийрек корюше тургьанлар, лякии, бунъа бакьмадан, Сание озюни бахтлы ис эте эди.(У.Э) (багьлайыджылы.)

4.Айырыджы тизмели муреккеп джумленинъ къысымларын- даки иш-арекет арды-сыра, я да невбетнен алмашып келе. Оларнынъ къысымлары бири-бирине я; я да; да; ёкьса; я..., я да; дада; де де багьлайыджыларнен багьланыр.

Меселя: Анасынынъ янындан онынъ озю турып кеттими, ёкъса къадынлар альт чыкътылармы.(С.С.) (багьлайыджылы.) Де огъланчыгъы хасталана, де къайнанасы чешит къурназлыкълар тапып чыкъара.(А.Къ.) (багьлайыджылы.)

6. Инкяр тизмели муреккеп джумленинъ предикатив къысымларында инкяр манасы ифаделенир ве не не текрарлы багьлайыджылар къулланылыр.

Меселя: Коридорда не сес чыкъа, не арекет корюле. (И.П.) (багьлайыджылы.)

329-иш. Ашагьыда берильген джумлелерден къошма, къаршылыкъ, инкяр маналарыны бильдирген тизме муреккеп джумлелерни айры-айры язып алынъыз. Багьлайыджыларны къайд этинъиз, джумлелердеки иш-арекст насыл олып кечкенини анълатынъыз.

1. Керек олгъанда, не учакълар уча, не де тренлер юре. (Ч.А.) 2. Мен онъа севда олдым ве яш юрегим атеш ичинде къалды. (А.Къ.) 3. Энди къач куньдир Теметнинъ не юреги тынчлана, не де тамагьындан аш кече. (И.П.) 4. Сарай ичинде эм тынчлыкъ эди, эм де теляшлы сукюнет эди. (Ю.Б.) 5. Къартанайчыкъ бир шейлер айтты, лякин къол шапылдысы ве шувултысы арасында онынъ зайыф давушы эшитильмей къалды. (У.И.)

Джумлелерни окъунъыз. Лйырыджы, тенъештирме, кенъишлетме маналарыны анълаткъан тизмели муреккеп джумлелерни тапып, талиль этинъиз, кочюригі язынъыз.

1.Эмектен дост артар, ошектен душман артар. (Ат. с.) 2. Ат арабада сыналыр, йигит мейданда сыналыр. (Ат.с.) 3. Лампалар янды, оларнынъ ерге тёккен нурлары чечеклерге янъы тазелик, тюс ве ренк бердилер. (Ю.Б.) 4. Эсма шимди дайысынынъ янында отура, онынъ алы пек яман. (А.О.) 5. Аш - саибинен ярашыр, гуль - япрагьынен ярашыр. (Ат.с.)6.Я Керим аранда тахта эренделей, я да Реян пенджереге джам къоя. (А.Къ.) 7. Сен мындан мытлакъа кет, ёкъса джады сени ольдюрир. (Мае.)

8.Базы къоранталар пек муаббет яшайлар, базылары исе къавгьа-давадан къуртулмайлар. (Й.) 9. Яхшы сёз кульдире, яман сёз куйдюре. (Ат.с.) 10. Эсма болдурды, анасы оны къучагъына ала, опе. (А.О.) 11. Тек бир Бекмуратовнынъ кулер череси денъишмеди, онынъ козьлери буллюрдай парылдады. (Ю.Б.) 12. Мурат четке чекильди, проводникке ёл берди, о, аджиз кулюмсиреди. (Э.У.) 13. Къуш ювасыз олмаз, инсан эвеиз олмаз. (Ат.с.) 14. Ибраим тынып отура, къабааты бардыр, ёкъса сен онъа бир шейлер айтынъмы? (И.П.) 15. Нняр бир шей эшитмеген киби сусты, онынъ бутюн вуджуды атеш ичинде янмакъта эди. (У.Э.) 16. Джафер чалышты, Сание исе окъувны девам этги. (У.Э.)

Джумлелерни кочюрип язынъыз. Тизмели муреккеп джумлелернинъ чешитлерини бельгиленъиз, багълайыджыларны къайд этинъиз.

1. Не автомат атар, не куфюрлер эшитилир. (А.О.) 2. Шамата токътады, автобусны тынчлыкъ басты. (Ч.А.) 3. Заваллы къыз, сонъки чул-чубырларыны сатып, кадясына фал ачтыртты, ырым тёктиргги, дуа окъутты, лякин ич бир шей файда бермеди. (Ю.Б.) 4. Къадын бир шейлер даа айтаджакъ олып, дудакъларыны ойнатты, давушы эшитильмеди. (Ю.Б.) 5. Юрьмеге бильмеген ёлны бозар, сёйлемеге бильмеген лафны бозар. (Ат.с.) 6. Осман къартбабай, сонъки кере башыны кокке котерип, йылдызларгьа бакьты, олар чапышкъан киби корюндилер. (Ю.Б.)

Эв вазифеси:______________________________________________________________________________

Баалав:_____________________________________________________________________________________

© 2010-2022