Преподавателю
Биология
Жасушаның құрамындағы биорганикалық заттар

Жасушаның құрамындағы биорганикалық заттар

Раздел	Биология
Класс	-
Тип	Другие методич. материалы
Автор	Қалидолдақызы С.5.
Дата	02.09.2015
Формат	doc
Изображения	Нет

Поделитесь с коллегами:

Cабақтытың тақырыбы: :Жасушаның құрамындағы бейорганикалық заттар..

Сабақтың мақсаты:

Білімділігі: Оқушыларды жасушаның құрамындағы

бейорганикалық заттармен таныстыру.

Дамытушылығы: Клетка құрамындағы бейорганикалық заттарды есте сақтау,олардың жауша үшін атқаратын қызметін білу.

Тәрбиелілігі: Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. Бекіту

V. Үйге тапсырма беру.

І. Ұйымдастыру бөлімі.

Келмей қалған студенттерді белгілеп, студенттердің сабаққа дайындығын бақылау.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

Сұрақтарға жауап беру және кестені толтыру

Жасушаның ашылу тарихы
Жасуша теориясының қалыптасуы
Жасуша теориясының қағидалары
Тірі ағзалар жасушалары жетілуіне байланысты
Жасушада қандай процестер жүреді? Ұлғайтқыш құралдардың түрлерін атап, айырмашылығын талдап көрсетіңдер. Микроскопқа қажетті жабдықтарды атаңдар.
Микроскоптан негізгі бөліктерін атап, орналасқан жерін көрсетіңдер.

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

Бейорганикалық заттар немесе Анорганикалық қосылыстар , бейорганикалық қосылыстар - хим. элементтердің өзара және бір-бірімен байланысуынан шығатын заттар. Бұған тізбек түзе байланысатын көміртек қосылыстары яғни органик. және полимерлік қосылыстар кірмейді. Қазіргі хим. ғылымы А. қ-дың гомоатомды және гетероатомды түрлерін қарастырады. Гомоатомды А. қ-ға бір ғана хим. элементтің атомдарынан құралатын элементтік немесе жай заттар жатады. Жай заттың қасиеті оның құрамын түзетін элемент атомының қасиеттеріне сәйкес келеді. Элементтердің периодтық жүйесінде орналасқан барлық элементтер түзетін жай заттар металдар мен бейметалдарға бөлінеді. Металдар электрон беруге, бейметалдар электрон қосып алуға бейім. Олардың арасында екі жақты қасиетті амфотерлік заттар бар. Жай заттардың физ. қасиеттеріне олардың термодинамикалық (атомдану энергиясы, энтропия, энтальпия, фазалық өзгеру темп-сы т.б.), кристалхим. (құрылымы, аллотропиясы т.б.), физ.-мех. (қаттылығы, сызықтық және көлемдік ұлғаюы т.б.), электрфиз. (электр өткізгіштігі, концентраттануы т.б.), оптикалық, магниттік т.б. қасиеттері жатады. Жай заттардың хим. қасиеттері олардың тотықсыздандырғыштық яғни бейметалдық қасиеттеріне байланысты. Гетероатомды А. қ-дың ішіндегі ең қарапайымдары - екі элементтен құралған бинарлы заттар. Олар құрамына байланысты кластарға (мыс., гидридтер, оксидтер, галогенидтер) жіктеледі. Бұлардың атаулары анион түзуші элементтің атына -ид жалғауын қосудан шыққан. Екі элемент байланысып бірнеше бинарлы қосылыстар бере алады. Мыс., азот оттекпен қосылып 5 түрлі оксид береді. Олардың (дальтонидтер) құрамы тұрақты, құрылымы молекулалық болып келеді. Бинарлы қосылыстардың ішінде құрамы тұрақсыз, өзгермелілері де кездеседі (бертоллидтер). Бинарлы қосылыстар ионды (тұзтектес), ковалентті және металл тектес болып 3 түрге бөлінеді. Олардың қатарына интерметалдық қосылыстар да жатады (мыс., мыстың құймалары - қола, жез). Бинарлы қосылыстардың өзара әрекеттесуінен күрделі А. қ. шығады. Олардың құрамына үш не одан да көп элементтер енеді. Күрделі заттар: негіздер, қышқылдар және тұздар болып 3 класқа бөлінеді. Қышқылдар мен негіздер табиғаты қарама-қарсы заттар ретінде өзара оңай әрекеттесіп, тұздар түзуге бейім келеді. Тұздар өз кезегінде қышқылдармен де, негіздермен де әрекеттесе алады. А. қ-дың көпшілігі хим. өнеркәсібінің маңызды өнімдері болып табылады. Қазақстанда олардың көптеген түрлері, мыс., фосфор, хлор, оттек, сутек, көміртек, кремний т.б., түсті металдар (алтын, күміс, мыс, темір, мырыш, қорғасын, титан, ванадий, қалайы т.б.), бинарлы қосылыстар (кальций карбиді т.б.), металдық негіздер (сілтілер), аммоний гидроксиді (мүсәтір спирті), түрлі қышқылдар, тұздар, азот, фосфор, калий тыңайтқыштары, тотияйын, ашудастар т.б. заттар өндіріледі. Өсімдіктер мен жануарлар организмдерінің және микроорганизмдердің жасушалары химиялық құрамы жағынан өзара ұқсас келеді, мұның өзі органикалық дүниенің біртүтастығын көрсетеді. Жасушалар құрамынан И. Д. Менделеевтің периодтык жүйесіндегі 110 элементтің 80-ге жуығы табылған. Жасушада кейбір элементтер көптеу, басқалары анағүрлым аз кездеседі. Әсіресе жасушада төрт элемент - оттек, көміртек, азот және сутек көп мөлшерде болады. Жасуша құрамының 98%-ға жуығын осы төрт элемент күрайды. Жасушаға аз мелшерде болса да кажет біраз элементтер бар. Олар: күкірт, фосфор,хлор, калий, магний, натрий, кальций, темір. Бұлардың жиынтығы - 1,9%. Бұл екі топ элементтерін макроэлементтерге (гр. макрос - үлкен) жатқызады. Қалған элементтер жасушада өте аз мөлшерде (0,01%) кездеседі (1-кесте).

Сонымен, жасушада тек тірі организмге ғана төн ешқандай ерекше элемент жок. Бұл тірі және өлі табиғаттың бір-бірімен байланысы мен бірлігін көрсетеді. Ал атом тұрғысынан қарағанда, органикалық және бейорганикалык өлемнің химиялық құрамы арасында айырмашылық жоқ. Айырмашылық одан гері жоғарырақ - молекулалық құрылым деңгейінде байқалады. Тірі денелерде өлі табиғатта таралған заттармен қатар тірі организмдерге ғана тән көптеген заттар болады.

1-кестеде көрсетілген элементтердің біреуінің жетіспеушіліғінен организмдер ауруға шалдығуы немесе өлімге душар болуы мүмкін. Демек, әрбір элемент организмде белгілі бір қызмет аткарады. Оттек, көміртек, сутек және азот - биополимерлердің негізін құрайды. Жасушадағы биополимерлер: - нәруыз,кемірсулар, нуклеин кышқылдары сол сиякты липидтерсіз тіршілік болмайды.

Темір гемоглобиннің молекуласын құруға катысады. Магний - хлорофилдің құрамына, ал мырыш көптеген тотықтырғыш ферменттердің құрамына кіреді. Naжәне Са - жүйке талшықтары мембраналарын зарядтайды; кобальт - В12 витаминінің, күкірт кейбір нәруыздардың, ал фосфор - нуклеин қышқылыныңқұрамына кіреді.

Су

Тіршіліктің негізі болып та--95.57.81.14 18:31, 2013 ж. қазанның 10 (ALMT)былатын су молекуласы жасушаның негізгі бөлігін құрайды. Жасушаның 80%-ы судан тұрады. Су ерітінділерінде барлық тіршілікке қажетті процестер жүреді. Судың молекулалық құрылысының таңғаларлык күпия касиетінің бірі - оның асимметриялығында. Сутек атомы оттек атомымен тік сызык бойымен байланыспай, =105° бұрышпен қосылған. Асимметрияның өсерінен теріс зарядталғаноттек және екі оң зарядталған сутек әр түрлі жазықтықта орналасады да, судың молекуласы полюсті болады. Сондықтан да суда полюсті және зарядталған молекулалар ериді.

Суда еритін заттар гидрофилді (гр. хидор - су және гр. филео- сүйемін) заттар деп аталады. Бұған иондық байланысты (мысалы, тұз) және кейбір молекулалық байланысты (мысалы, кант, нәруыз) заттар жатады. Мысал ретінде тұздың еру процесін көрсетуге болады. Суда тұз натрийдің оң зарядталған катионына және хлордың теріс зарядталған анионына ыдырайды. Натрийдің оң зарядталған ионына су молекуласы теріс полюсімен тартылса, ал хлор ионына оң полюсті жағымен жақындайды. Қорытындысында, әрбір ионның айналасында қабықша пайда болады. Оны гидрат қабығы деп атайды. Зарядталмаған молекулалар суда ерімейді.

Суда ерімейтін заттарды гидрофобты (гр. хидор - су және гр. фобос - қорқу, жек көру) деп атайды. Оларға бензин, керосин, бензол, липидтер, көксағыз,полиэтилен және баска пластмассалар, т.б. жатады.

Бір су молекуласы құрамындағы оттек атомы келесі молекула құрамындағы сутек атомымен сутектік байланыс түзеді. Сутекті байланыс су молекулалары арасындағы көптеген байланысты қамтамасыз етеді. Суды қыздырғанда, энергияның азын-аулақ белігі сутекті байланысты ажыратуға жұмсалады. Сутекті байланыстың ажырауы 70°С температурада басталады. Ал 100°С температурада қайнағанда, барлық сутекті байланыс толықтай ажырайды.

Сутекті байланыстың арқасында судың жылу еткізгіштігі артады. Суытқанда, керісінше, жылу белінеді, себебі жаңадан сутекті байланыс пайда болады. Бұл касиеттеріне қарап, судың жылу өткізгіштігі жоғары екендігін білуге болады.

Су жасушаның физикалық қасиеттерін анықтайды: көлемін; серпімділігін; физиологиялық ортада атқаратын қызметін және биохимиялық процесін;фотосинтез кезінде оттектің бөлінуін; химиялық қосылыстарды; осмос және термореттеушілікті.

Су органикалық және бейорганикалық заттарды жақсы ерітеді. Судың еріткіш касиеттері оның молекулалық құрылымының ерекшеліктерін де айқындайды. Суда бейорганикалық заттардан - тұздар, кышқылдар, сілтілер, ал органикалық заттардан - аминдер, көмірсулар, нәруыздар жақсы ериді. Жасушадағы химиялық реакцияларға қатысатын заттар суда еріген сұйықтық түрінде болады. Жасушаға енетін және одан шығатын заттардың өнімдері, тек еріген түрінде болуы тиіс.--95.57.81.14 18:31, 2013 ж. қазанның 10 (ALMT)

Сусыз тіршілік жоқ. Жасуша массасының көп бөлігін су кұрайды. Адамның эмбриондары мен ми жаеушаларынын 80%-ы су. Адам организміндегі 20% суды жоғалтса, өліп қалуы мүмкін. Сүйек ұлпасының жасушасында 20 % су, бұлшықет жасушасында 76 % су болады.

Тұздар

Сумен бірге тұздар да жасушаның бейорганикалық заттарына жатады. Жасушаның тіршілік процестері үшін тұздардың құрамына енетін кальций, натрий,калий, магний, және фосфат иондарының маңызы зор. Жасушаның қалыпты қызмет атқаруы және жасуша ішінде үнемі реакция жүруі үпгін де иондардың маңызы ерекше. Бейорганикалық заттар жасушада, тек еріген күйінде емес, сондай-ақ қатты заттар күйінде де кездеседі. Атап айтқанда, сүйек ұлпасының катты әрі беріктігі кальций фосфатының, ал былқылдақ денелілер бақалшықтарының беріктігі онда кальций карбонатының болуына байланысты. Кальцийиондары биологиялық процестердін реттелуіне және канның ұюына да қатысады.

Na+, К+ иондары жасуша мембранасына әр түрлі заттардың енуіне және жүйке талшықтарының тітіркеністерді өткізуіне көмектеседі. Фосфат иондарынуклеин қышқылын тұзуге қатысады және энергетикалық процестерді, қозғалыс қызметін жүзеге асыруға ат салысады.

Темір иондары да оттекті тасымалдауда үлкен рөл атқарады. Ал темір және мыс иондары тотығу-тотықсыздану процестерін қалпына келтіру реакцияларына қатысады. Магний иондары нуклеин кышқылы мен рибосомды тұрақтандырады және хлорофилдің құрамына кіреді. Мырыш, молибден және кобальтиондары ферменттік процестерге қатысады.

ІІІ. Бекіту.

Жасушаның құпамына қандай элементтер бар, олар қандай топтарға бөлінеді?

Микроэлементтердің жетіспеуінен организм қандай зиян шегеді? Мысалдар келтіріңдер.

Кестені толтырыңдар.

Жасушаның құрамына кіретін бейорганикалық заттар

Бейорганикалық

заттар

Қай жасушада кездеседі

Негізгі қасиеттері

Су молекуласының байланысын бейнелейтін сызбанұсқаны сызып, судың тіршіліктегі маңызын түсіндіріңдер.

Мына сөйлемдеі толықтырыңдар.

Ұйқыбезінің құрамында ................................................................, мидың ақ затында ..................................................., тілдің сілемейлі қабықшасында .............................................................................................., көздің торлы қабықшасында ................................................................................................. элементтері жинақталады

ІV. Үйге§ 2. кесте толтыру, сұрақтар мен тапсырмаларға жауап беру

Жасушаның құрамындағы бейорганикалық заттар.

Су

Тіршіліктің негізі болып табылатын су молекуласы жасушаның негізгі бөлігін құрайды. Жасушаның 80%-ы судан тұрады. Су ерітінділерінде барлық тіршілікке қажетті процестер жүреді. Судың молекулалық құрылысының таңғаларлык күпия касиетінің бірі - оның асимметриялығында. Сутек атомы оттек атомымен тік сызык бойымен байланыспай, =105° бұрышпен қосылған. Асимметрияның өсерінен теріс зарядталғаноттек және екі оң зарядталған сутек әр түрлі жазықтықта орналасады да, судың молекуласы полюсті болады. Сондықтан да суда полюсті және зарядталған молекулалар ериді.

Су органикалық және бейорганикалық заттарды жақсы ерітеді. Судың еріткіш касиеттері оның молекулалық құрылымының ерекшеліктерін де айқындайды. Суда бейорганикалық заттардан - тұздар, кышқылдар, сілтілер, ал органикалық заттардан - аминдер, көмірсулар, нәруыздар жақсы ериді. Жасушадағы химиялық реакцияларға қатысатын заттар суда еріген сұйықтық түрінде болады. Жасушаға енетін және одан шығатын заттардың өнімдері, тек еріген түрінде болуы тиіс. Сусыз тіршілік жоқ. Жасуша массасының көп бөлігін су кұрайды. Адамның эмбриондары мен ми жаеушаларынын 80%-ы су. Адам организміндегі 20% суды жоғалтса, өліп қалуы мүмкін. Сүйек ұлпасының жасушасында 20 % су, бұлшықет жасушасында 76 % су болады.

Тұздар

Сұрақтар мен тапсырмалар

Жасушаның құпамына қандай элементтер бар, олар қандай топтарға бөлінеді?

Микроэлементтердің жетіспеуінен организм қандай зиян шегеді? Мысалдар келтіріңдер.

Кестені толтырыңдар.

Жасушаның құрамына кіретін бейорганикалық заттар

Бейорганикалық

заттар

Қай жасушада кездеседі

Негізгі қасиеттері

Су молекуласының байланысын бейнелейтін сызбанұсқаны сызып, судың тіршіліктегі маңызын түсіндіріңдер.

Мына сөйлемдеі толықтырыңдар.

Биология 10-сынып 14.09.

Cабақтытың тақырыбы: :Жасушаның құрамындағы органикалық заттар..

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасушаның құрамындағы

органикалық заттармен таныстыру. 2. клетка құрамындағы органикалық заттарды есте сақтау,олардың жасуша үшін атқаратын қызметін білу.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білімді беру.

Сабақтың түрі: Дәріс

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

І. Амандасу ,Түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.

көміртек тізбектері мен сакина лары органика лык косылыстар-дын қанкасын кұрайды.

Көмірсулардың мол-ң құрамьша көміртек, оттек жене сутек атомдары кіреді (С, О, Н). Көмірсулар - органикалык заттардың ішіндегі аса маңызды косылыстардын бірі, олардың жалпы формуласы - С_п (Н₂О)_п. сутек атомдары, көміртек атомдарынан екі есе көп болатындыктан, оларды көларсулар деп атаған. «Көмірсу» деген терминді ғылымға 1844 жылы орыс ғалымы К.Шмид енгізген болатьш.

Кейбір өсімдіктердщ жеміс-теріндегі құрғак зат масс. 80-90%-ы, ал жануарларда 1-2% і. Олар биополимерлерге жатады. Карапайым көмірсуларға: моносахаридтер, ал күрделісі полисахаридтер Моносахаридтердін атаулары - молекуласындағы көміртек атомы санының артуына байланысты. Мысалы, триоза (3 көміртек атомы), тетроза (4), пентоза (5), гексоза (6) ж/е т.б.

Триозаның өкілдеріне сүт кышкылы мен пирожүзім қышкылы жатады. Олар тірі организмде жүріп жаткан ашу жөне тотығу процестеріне катысады.

Тетпрозаның өк - эритроза организмде жүріл жаткан зат алмасу процестеріне, яғни фотосинтез процестерінін аралык заты ретінде катысады жене көмірсу молекуласының сақиналы формасының түзілуінде де маңызы зор.

Пенпгозаның өсімдіктер мен жануарлар жасушасында кенінен таралған түрлері - рибоза және дезоксирибоза. Олар нуклеин кышкылдары - дезоксирибонуклеин кышкылы (ДНҚ) мен рибонуклеин кышкылы (РНҢ) молекулаларының ж/е аденозинтрифосфорқышкылының (АТФ) күрамына кіреді. Нуклеин кышкылдарының дезоксирибонуклеин жене рибонуклеин кышкылдары деп аталуыньщ әзі осы пентозаның түрлеріне байланысты.

Табигатта гексоза кеңінен таралған. Оларға: глюкоза, фруктоза жене галактоза жатады. Гексозанын жалпы формуласы: С₆Н₁₂О₆. Гексоза тобына жататын моносахаридтердщ ішіндегі ен коп тарал-ғаны - глюкоза. Жүзім канты - глюкоза бос күйінде өсімдіктін жемісінде (өсіресе жүзім шырыньшда), гүлінде жөне т.б. мүшелерінде, қанда, ми ұлпасында ж/е т.б. болады. Ол организмдегі энергиянын негізгі көзі болъіп есептеледі. Глюкоза - қан плазмасының тұрақты заты, оның мөлшерінің кеміп не артып кетуінен организм кауіпті ауруларға ұшырайды. Глюкоза жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездерінің жүмысын реттеуге де қатысады.

Фруктоза да табиғатта көп таралған. Ол жеміс шырынында, балда ж/е қант қызылшасының құрамында көп мөлшерде болады.

Галактоза - глюкозаның изомері. Ол сүт қантының - лактозаның ж/е кейбір полисахаридтердің құрамына кіреді. Галактоза бауыр жөне кейбір мүшелерде ферменттердің әсерінен глюкозаға айналады.

Моносахаридтер - суда жаксы еритін, тәтті дөмі бар, түссіз заттар. Күрделі көмірсулар. Моносахаридтің екі молекуласының байла-нысуынан дисахарид, ал бірнеше молекулаларының байланысуынан полисахарид түзіледі. Сызбанүскадан дисахарид - сахарозаның глюкоза мен фруктозаның косындысы екенін көруге болады. Демек, сахароза, лактоза жене мальтоза - дисахаридтің окілдері.

ІІ. Бекіту №2.

ІV. Үйге § 2 кесте толтыру

V.Үй тапсырмасын тексеру

загрузить