Тәрбие сағаты: Ең әдемі гүлдер

Жоспар

I Кіріспе

II Негізгі бөлім

а) Гүлдер патшайымы - раушан.

ә) Дәрілік өсімдік - жолжелкен.

б) Дәрілік өсімдіктерді жинау және сақтау.

III Қорытынды

IV Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Қазақстанның жер көлемі 2750мың шаршы шақырым, табиғи байлығы сан алуан. Осынау ұлан ғайыр өлкеде орманды, далалы таулы шөлді және тағы басқа да табиғи жағдайлары әр түрлі болып келетін аймақтар бар. Әсіресе өсімдіктерінің молдығы жағынан Қазақстан алдыңғы қатарлы мемлекеттердің бірінен саналады.

Мал бағумен ерте заманнан айналысқан қазақ халқы шөптердің, жалпы өсімдіктердің емдік, дәрілік қасиетін ертеден білген.

Ертеде өмір сүрген Әбу Нәсір әл-Фараби, Әбу Ибн-Сина, Беруни,

әл-Джуржани және орта ғасырларда өмір сүрген, тағы басқа да Шығыс ғалымдардың қазақ халық медицинасының дамуына, әсіресе дәрілік өсімдіктерді танып, пайдалануына еткен ықпалдары зор болды. Бұған қоса қазақтың халық медицинасында дәрілік өсімдіктер жөніндегі ұғым көршілес Ресей, Иран, Қытай, Монғолия, Тибет және Ауғанстан секілді халықтардың медицинасындағы деректермен байытылып, одан әрі дамыды. Жер жүзіндегі дәрілердің 40% өсімдіктерден дайындалады.

Көптеген ғылыми мекемелер және жоғары оқу орындары, өсімдік бақтары, қорықтар дәрілік өсімдіктерді зерттеумен шұғылданады. Елімізде өсетін 20 мыңнан астам өсімдік түрлерінің 2500-інің шипалық манызы бар. Бұның 600-ге жуық түрі дәрі дайындауға шикізат ретінде пайдалануға болады. Алайда медицинаға 200-ге жуық дәрілік өсімдіктер түрі белгілі. Қазақстанда өсетін 6000-ға жуық өсімдік түрінің 500-і дәрілік өсімдіктерге жатады. Мысалы: адыраспан, қара андыз, итошаған, мыңжапырақ, түймешетен, ермен, дәрмене, өгейшөп, бақбақ, шайшөп, қалақай, атқұлақ, рауғаш, қызылтаспа, су бұрышы, ойраншөп, тау қылша, итсигек, сүмелек, жанаргүл, жұмыршақ, долана, сиырсілекей, итмұрын, есекмия, ақмия, раушан, жолжелкен, дәрілік жонышқа, миятамыр, сасықшөп, киікот, тасшөп, тағы басқа дәрілік өсімдіктер құрамында алкалоидтар, гликозидтер, эфир майы түрлі дәрумендер болады. Олардан түрлі микробтарды өлтіретін заттар түзіледі.

Мақсатым:

1. Оқушыларды сан алуан өсімдіктердің қайлар қөзі-улы табиғатпен және табиғат дүниесің ерекшеліктерінең зер салуға, оқып-білуге, ізденуге үйрету.

2. Балалардың пәнге деген қызушылығын арттыра отырып, шығармашылық ізденіске бағыттау.

3. Алған білімдерін толықтыра отырып іс жүзінде пайдалануды. Жүзеге асыру.

4. Үйырме жумыстары арқылы әр оқышының білім сапасын арттыру.

Раушан - раушан гүлділер тұқымдасың өкілі.

Раушан - гүлдер патшайымы. Жалынды махаббат пен тәжім етудің, сүйіспеншілік нышаны. Раушан бағзы замандардан-ақ ең сәнді өсімдік саналып келген. Аталған гүлдің әлемдегі жағынан да, түсінің байлығы жағынан да, мұрныңызды жарардай хош исі тұрғысынан да теңдесі жоқ десек, артық айтқандық емес. Келісесіз гой?!

Аңыз бойынша мәлімет:

Ежелгі Иран халқында осы гүлдің көркемдігі туралы жүздеген томды кітаптар жазылған. Еңбектегі Иран халқының ақындарының айтуынша, раушан Тәңірдің тарту еткен сыйы екен. Күндердің күнінде Флора патшалығының балалары Құдайдан өздеріне қашанда ұйқыда жүріп, билеушіге тән міндеттерін есінен шығарып ала беретін Лотостан басқа патша тағайындап беруін жалынып сұрайды. Мейірімді Аллаh Тағала өтініштеріне құлақ асып, оларға өткір тікенді, періштедей пәк ақ раушанды жіберді.

Ғылыми деректер бойынша:

Раушан жабайы итмұрыннан шығарылған. Итмұрын гүлінде аталықтар өте көп. Олардың саны 100 жуық жетеді екен. Адамның ерінбей еңбектенуі нәтижесінде соншама аталықтар күлтеге айналдырылды. Сөйтіп бұйраланған раушан гүлі пайда болды. Қазіргі, деректер бойынша раушанның 25000 іріктемесі шығарылыпты. Раушан гүлінің күлтесінен май алынатынын естіген боларсыңдар. Раушан майы - өте бағалы май, иісті заттар алуға пайдаланылады.

Роза гүлі - күзде жапырақ төгетін бұта тектес өсімдік. Биіктігі 2 м. Сабағы тік, көп бұтақты, бұтағында үш бұрыш жалпақ тікендері болады. Жапырағы кезектесіп орналасқан. Тақ қауырсынды, күрделі жапырақтары, бір 5-7 жапырақша өседі. Жапырағы ұзын, дөнгелекәрі сопақ формалы, жиегінде ара тістері болады. Жапырақ тұғырының түбі сабағымен бірігіп өседі. Гүлі жалғыз немесе шоғырланып өседі . Гүлі жалғыз немесе шоғырланып өседі. Бес жапырақшалы гүл тостағанының ұшы қандауыртәрізді, гүл тұғыры шәйнек формалы немесе дөңгелектенін келеді. Гүлі қызғылт көк немесе ақ түсті болады. Жер-жерде қолдан егіледі.

Раушан гүлінің формуласы:

Т₍₅₎ К₅ А_∞ Ж₁

Раушан гүлінің химиялық құрамы:

Эфир майы 50-60% , К,С- дәрумендерімен бай. Ахаллеин алкалоидтар, иілік заттар.

Жинау және өңдеу. Роза гүлінің гүл шанағы дәрі болады. Жазда гүл шанағы ашылғанда, жинап алып, көлеңкеде кептіреді. Тәттілеу, кермек дәмді, усыз келеді.

Ем болатын аурулары:

1. Жүйкенің әлсіреуінен болған асқазан ауруына, асқазанның қабынуына 6 г роза гүлі мен 9 г тырнагүлді суға қайнатып ішеді.

2. Етеккірдің қалыпты келмеуіне роза гүлі мен айгүлден 9 грамнан, әсем салуядан 15 г суға қайнатып ішеді.

3. Іш қатқанда, 60 гжас роза гүлін қайнатып ішсе, ішті босатады, дәретті айдайды.

4. Ауыз қуысы ауруларына кептірілген роза гүлін талқандап сепсе, жараны қатырады, өтті жетілдіреді.

Раушан гүлі қазіргі медицинада қуырушы дәрі ретінде етекірдің әдеттен тыс көп келуіне, ішек қабынуға, өнеркәсіпте хош иісті май, спирт шикізаты ретінде пайдаланады.

Пайдалану мөлшері: 3-6 г.

Жолжелкен - ірі жапырақты тамырдан көтеріле балақтанған және жапырақсыз, гүл сояуы сорайған екі жылдық өсімдік. Оның жапырақтары ұзын,сағақтары жалпақ, эллипс, тәрізді доғал, тықыр болады. Масақ тәрізді тығыз, ұзынша, жұмыр гүлшоғырынан төрт сояулы ажарсыз гүл шығады, ол жұқа қабық тәрізді. Жолжелкеннің ұрығы - ішінде ұсақ тұқымдары бар қауашақ. Мамырдан бастап қазанға дейін гүлдейді.

Үлкен жолжелкен, арамшөп сияқты, шалғын өсімдігі. Оны кез келген жол бойынан кездестіруге болады. Жолжелкен - адамның серігі, өзі де адам арқылы тарайды. Жолжелкеннің ұсақ тұқымдары ласпен бірге адамның аяқ киіміне жабысып барып, басқа жерге тарайды. Жолжелкенді пісіп жетілген кезде - гүлденуінен бастап, жапырақ салғанда дейінгі аралықта жинайды. Оның жапырағын жазбалап ашық далада, жақсы желдеткіші бар үйлерде, шатырда кептірді.

Жолжелкен - бұл көп жылдық өсімдік тартар жапырақ, бақа жапырақ деген аттармен де белгілі. Биіктігі 10-15 см. Ұзын сабақты жапырағы сабақ түбінде орналасқан. Жапырақ алақаны сопақтау, бүтін жиекті ең беті жасыл, сырт беті жасыл, сырт беті күлгін жасыл түсті болады. Жапырақ бетінде 5-7 доға тәрізді жүйкелері бар. Кішкене гүлі май масақ формалары, қуашақ жемісі жарық қақпақты, тұқымы сопақтау қара қоныр түсті келеді. Бұл шөп жол бойында, арық жағаларында өседі.

Кепкен жапырақ жасыл түсін сақтайды. Күзде жолжелкеннің тұқымын кең жинайды. Жолжелкеннің жапырағы қақырық түсіргіш дәрі болып табылады. Қақырықты кетіру үшін бір ас қасық жапырақты бір стақан қайнап суға салып, 15 минут қояды да, сүзіп, тұндырмасын күніне 1 ас қасықтан 3-4 рет ішеді. Тері жарақаттанып не бірнәрсе кесіп кеткенде де, тері қабығында да жолжелкеннің жас жапырағын қолдануға болады.

Жолжелкеннің жапырағын халық медицинасында ертеректен бері қан тоқтату және сорғыш дәрі ретінде дененің сыртынан басады.

Химиялық құрамы:

15-20 % эфир майы, С дәрі меніне бай, мырыш, калий элементтері бар.

Ем болатын аурулары:

Жолжелкеннің тұқымы ыстықты басып, уытты қайтарады. Қақырықты қайтарады шығарып, жөтелді тоқтатады. Шөбі де осындай қасиетке ие.

1. Ішек қабынғанда, 15 г жас жолжелкенжі (кептірілгенінен 9 г) қайнатып, күніне екі рет ішеді.

2. Несеп жолынын және қуықтың қабынуына 9 г жол желкен тұқымын, 15 г тікенді ұшқат гүлін, 9 г жүрет жапырақтары, 6 г қызыл мияны суға қайнатып ішеді.

3. Бүйректің жедел қабынуына 30 г жолжелкен шөбін суға қайнатып ішеді.

4. Кеңірдекшелердің созылмалы қабынуына 90 г жолжелкеннің жас шөбін суға қайнатып ішеді. Немесе 9 г жолжелкен тұқымын сарғайғанша қуырып, талқандап, қайнаған күріш суына қосып ішеді.

5. Жас жолжелкен шөбін шашып, асқынған сыздауық, шиқанға тартады.

6. Белгілі мөлшердегі жолжелкен тұқымын қайнатып, суын ішсе қуықтың тұтылуын ашады.

Тұқымынан - 3-4,5 г, шөбінен 30-60 г мөлшерінде пайдаланылады.

Дәрілік өсімдіктерді жинау және сақтау

Дәрілік өсімдіктерді жинау үшін мына ережелерді білген жөн:

а) дәрілік өсімдіктерді сыртқы құрылысына қарап тани білу;

б) өсетін жерін білуі;

в) дәріге өсімдіктің қай мүшесін (бөлімін) алуды білу;

г) кептіру әдісін білу;

д) сақтау ережесін білу ;

Шөптік дәрі-дәрмектерті ұзақ уақыт ұстағанда құрт түсуден, көгеріп шіруден сақтауға ерекше көңіл бөлінуі тиіс. Жалпы дәрілерді сақтағанда олардың сапасңда төмендегідей жағдайлар әсер етеді:

1. Сақтайтын орынның ауа алмасуы нашар, жері сыз, әрі үй температурасының жоғары болуы да дымқылдықты арттырып, дәрілерді көгертіп шірітеді.

2. Кейбір өсімдіктерді ұзақ уақыт күн нұрына жайғанда, түсінің өзгеруі сапасын өзгертеді.

3. Кейбір дәрілер ауадағы оттегімен тікелей тотығады да, емдік сапасы төмендейді.

4. Сақтау қоймаларында микроорганизмдердің өрбуіне қолайлы жағдай (ауаның жылы немесе дымқыл болуы) жуғанда, дәрілер көгеріп, шіриді оларға құрт түседі.

Күн нұры дәрі сапасын өзгертуге ықпал жасайтын фактордың бірі болғандықтан, дәрілерді ішінара көлеңкелі, қараңғы жерлерде немесе ыдыста, қоныр, көкшіл түсті кең ауызды үлкен шыны құмыраларда сақтау қажет.

Қорытынды

Мен «Гүлдер әлемі» үйірмесінде тек гүлдердің құрылысы мен ерекшеліктеріне ғана тоқталмай, балаларды әр өсімдіктің емдік қасиетіне терең назар аударуына көп ықпал етемын. Өсімдіктін түрлі емдік тұнбалар, препараттар, парфюмериялық заттар, алуға болатына көздерін жеткізуге тырыстым. Мен, бүгінгі тақырыбым бойынша раушан мен жолжелкен өсімдігінің өсындай құпия сыры бар екенін аша түстім. Мен, өз мақсатыма жеттім деп ойлаймын.