Һайванатлар дуниясиниң тәрәққий етиши

МЕЗОЛИТ - ОРТА ТАС ДӘУІРІ

Біз өткен сабақтарда, тас дәуірінің үш кезеңге бөлінетіні жөнінде хабардар болғанбыз. Соның ішінде «мезолит», яғни орта тас дәуірінің адамзат тарихында алатын орны ерекше. Өйткені, бұл кезде табиғат пен ауа-райында үлкен өзгерістер орын алып, адам баласының тұрмыс-тіршілігі мен пайдаланған еңбек құралдарында өзіндік ерекшеліктер қалыптасқан болатын. Мезолит біздің заманымызға дейінгі 12-5 мыңжылдық аралығын қамтиды, яғни орта тас дәуірінің мерзімі жеті мың жылға созылған. Мезолит дәуірінде ауа-райының күрт жылынуына байланысты жер бетін ұзақ жылдар бойы басып жатқан алып мұздықтар ери бастады. Соның нәтижесінде жан-жануарлар мен өсімдіктер әлемінде үлкен өзгерістер орын алды. Айталық, бұл кезде мамонт, жүндес мүйізтұмсық тәрізді аңдар жер бетінде мүлдем жойылып, ірі жануарлар саны азайған болатын. Олардың азаюына ауа-райының күрт суытуымен қатар, ежелгі адамдардың топтанып аң аулауы да себеп болды. Өйткені, ежелгі адамдар тобыр болып аң аулағанда өздеріне керектісін ғана аулаған жоқ. Олар кездескен барлық аңды жан-жақтан қаумалай жүріп құз-жартастардан құлатып өлтіруде бірқатар аңдарды шамадан тыс жойып жіберді. Соның салдарынан мұндай ірі аңдарды кездестіру қиынға соқты. Ендігі жерде, ірі жануарлардың азайып, керісінше ұсақ аңдардың көбеюі аң аулау ісінде үлкен қиындықтар туғызды.

Осылайша, жануарлар әлемінде болған өзгерістерге байланысты ендігі жерде аң аулаудың жаңа қаруларын жасау қажеттілігі туындады. Ал, мұндай қажеттілік ежелгі адамдардан жаңадан - «садақ пен жебе», «бумеранг» тәрізді аңшылық құралдарын ойлап табуды талап етті. Нәтижесінде, адамдар бұл қаруларды аң аулауда жиі қолдана бастады. Осылайша, мезолит дәуірінде аңшылықтың рөлі артып, аң аулау сол кездегі адамдардың негізгі кәсібіне айналған болатын. Аңшылықта садақ пен жебені қолдану адамдардың аңды жеке жүріп аулауына және аңды алыстан нысанаға көздеп атуға мол мүмкіндік берді. Сондай-ақ, садақты тұрып та, отырып та атуға болатын еді. Әбден машықтанған садақшы бір минутта жиырма жебеге дейін ату тәсілдерін меңгерген. Ал, аңшылықта терісі бағалы ұсақ аңдардың терісін бүлдіріп алмау және құстарды аулау үшін көбінесе доғал және домалақ ұшты жебелер қолданылды. Сонымен қатар, уланған және от қойылған жебелер де кең тараған екен.

Мезолит кезеңінде 100 метр қашықтыққа дейін ұшатын ағаштан жасалған орақ тәріздес имек қару - «бумеранг» ойлап табылды. Тіпті, қазіргі аң аулауда қолданылып жүрген қақпан мен тұзақты да ежелгі адамдар алғаш рет осы мезолит дәуірінде ойлап тапқанын білгеніміз жөн. Осының нәтижесінде, бұл кезде аңшылық одан әрі жетіліп, дами түсті.

Мұның барысында ежелгі адамдар аң аулау ісінен қолға мал өсіру дәстүрін қалыптастырды, өйткені ежелгі адамдар аң аулау кезінде қолға түскен жануарлардың төлдерін өлтірмей, оларды қолда өсіре бастаған. Міне осыдан біз жылқы, сиыр, қой, ешкі тәрізді үй жануарларының алғаш қолға қалай үйретілгені жөнінде түсінік аламыз. Мезолит кезеңінде жабайы жануарлардың ішінде ең алғаш - «ит» қолға үйретілген. Бүгінде қазақ халқының дәстүрінде ит жеті қазынаның бірі саналып, адамның ең жақын серігі болуы да осыған байланысты. Сөйтіп, қолға үйретілген хайуандардың өсіп-өніп, үй жануарларына айналуы үшін орта тас дәуірінің адамдары тиісті алғышарттарды қалыптастырған болатын.

Сондай-ақ, мезолит дәуірінде мұздықтардың еруіне байланысты өзен-көлдердің арналары толысып, адамдар алғаш рет «балық аулау» ісімен шұғылданды. Өйткені, бұл кезде өзен-көлдердегі балықтар бұрынғыдан да көбейген болатын. Балық аулау үшін әуелі ау-құралдар жасалынып, суда жүзу мақсатында адамдар қайықты ойлап табу нәтижесінде су бетімен белгілі бір қашықтыққа жүзіп бару мүмкіндігіне ие болды.

Мезолит дәуірінде тас өңдеу әдістері бұрынғыдан да жетіле түсіп, адамдар тас құралдарды жасаудың бұрғылап тесу, қырнап тегістеу және егеп кесу тәрізді жаңа әдістерін меңгерді. Нәтижесінде, пышақ тәрізді тіліктер мен жіңішке жалпақ тастар тас құралдардың басқа түрлерін ығыстырып, қолданыстан шығара бастады. Сонымен бірге тас құралдар жасаудағы мезолит дәуірінің үлкен жаңалығы - ұзындығы 1-2 сантиметр болатын ұсақ сына тастар, яғни «микролиттердің» көптеп қолданысқа енуі еді. Осылайша, балалар, мезолит дәуірінің адамдары сол кездегі табиғатта болған өзгерістерге барынша бейімделе жүріп, өз қажеттеріне жарамды нәрселерді пайдалану үшін қолдарынан келгеннің бәрін жасады.