Ұлулар типіне жататын жәндіктердің

Сабақтың тақырыбы: §45 ұлулар типіне жататын жәндіктердің негізгі ерекшеліктері. Басаяқты ұлулар.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: оқушылардың білім дағдысын қалыптастыру.

Дамытушылық: оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру. Оқушылардың өзін - өзі дамуына жетелеу және оқушылардың ойлау, есте сақтау қабілетін арттыру.

Тәрбиелілік:ұқыптылыққа тәрбие және табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттыру

Сабақтың типі: жаңа сабақты арттыру

Сабақтың түрі: ойын сабақ.

Сабақтың көрнекілігі: презентация, интербелсенді тақта.

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру бөлімі

2. Үй тапсырмасын тексеру

3. Жаңа сабақты түсіндіру

4.Қорытынды. Бекіту кезеңі.

1. Ұйымдастыру. Оқушылармен амандасып, назарларын сабаққа аударттыру.

Сыныпта кім кезекші?

Жылдың қай мезгілі? қыс

Күздің қай айы? Қараша

Қарашаның нешесі?

Аптаның қай күні?

Ауа райы қандай?

2. Үй тапсырмасын сұрау.

1

Тақырыпты түсінгенін айту

2

Биологиялық диктантты шешу

3

Сұрақтарға жауап беру

4

Сөзжұмбақты шешу

5

Сәйкестендіруді орында

6

Топтастыру

7

Тест жұмысын орындау

8

Биологиялық диктантты шешу

9

Сұрақтарға жауап беру

10

Жұмбақты шешу

11

Сәйкестендіруді орында

1. Денесі сақина тәрізді буылтықтарға бөлінгендіктен, бұлар _________________________ деп аталады.

2. Соңғы қуыс ____________________ деп аталады.

3. Буылтық құрттарда ___________________________жақсы дамыған.

4. Буылтық құрттардың ____________________ жуық түрі бар.

5. ______________________нағыз топырақ қопсытқыш жәндіктер.

1. Сүлік қандай жолдармен тіршілік етеді?

2. Трохофора дегеніміз не?

3. Буылтық құрттардың қан айналым жүйесі қандай?

4. Параподия сөзі қандай мағына береді?

5. Нереида, құмқазар қайда мекендейді?

1. Теңізде тіршілік етеді

2. Гирудин

3. Нағыз топырақ қопсытқыш жәндік

4. Целлом

5. Қанды ұйытпайтын зат

6. Құмқазар, нереида

7. Аралық қабаттан пайда болады

8. Зәр шығару жүйесі

9. Имек түтікшелер тәрізді

10. Шұбалшаң

1. Бұлар жынысты және _______________________жолмен көбейеді.

2. Үстіңгі екі түйін _________________________________тұрады.

3. Денесі сірқабық, гиподерма және _______________________тұрады.

4. Жыныссыз көбейгенде __________немесе ____________________бөліну арқылы жүзеге асады.

1. Аяққа ұқсас деген мағына береді не?

2. Көпқылтанды буылтық құрттар дегеніміз не?

3. Неліктен буылтық құрттар типі деп атайды?

4. Буылтық құрттардың денесінің негізгі ерекшелігі?

5. Әр буылтығында қай мүшесі орналасқан имек түтікше?

1. Аяғы, тұлға, басы бар,

Сыртында сауыт тасы бар.

Ойланып көр балалар,

Шешуін оның табыңдар.

2. Аяғы бар басы жоқ,

Тұлғасы бар қарны жоқ.

Екі жақтау қорғаны,

Ол болмаса сорлады.

1. Денесінде қылтандары болмайтын құрт

2. Гермофродит

3. Егістік жерді жыртқанда қарғалар теріп жейтін буылтық құрт.

4. Қызыл

5. Әрі аталық, әрі аналық жыныс мүшелерінің бір құрттың бойында болуы?

6. Сүлік

7. Көпқылтанды буылтық құрт

8. Шұбалщаң

9. Шұбалшаңның қанның түсі?

10. Нереида

1. Целлом дегеніміз?

А) қуыс

В) соңғы қуыс

С) буылтық

2. Параподия дегеніміз не?

А) аяққа ұқсас

В) соңғы қуыс

С) буылтық

3. Шұбалшаңның қан айналым жүйесі?

А) ашық

В) түссіз

С) тұйық

4. Имек түтікшенің қызметі

А) қан айналым жүйесі

В)зәр шығару жүйесі

С) тыныс алу мүшесі

5. Паразиттік жолмен тіршілік етеді қайсысы?

А) құмқазар

В)сүлік

С) шұбалшаң

1. Сүлік қандай жолдармен тіршілік етеді?

2. Трохофора дегеніміз не?

3. Буылтық құрттардың қан айналым жүйесі қандай?

4. Параподия сөзі қандай мағына береді?

5. Нереида, құмқазар қайда мекендейді?

1

2

3

4

5

Сүлік

ҮЛУЛАР КЛАСЫ. Бүлар - теңізде жөне күрлықта тіршілік ететін жәндДктер. Оларды көлдерден, тоғандардан, суқоймалардан да кездестіруге болады. Тщіртек, жумырлақ көлдерде және тоғандарда өмір сүреді. Шалшъщщуы, тоспаулу және қошқармуйіздер баяу ағатын суқойма-ларда кездеседі. Жцзім щуын - жүзімдіктен, ал жалаңаш шырышты бау-бақшалар мен өзге заттар астынан кездестіре аламыз (116-сурет). Бүлардьщ көпшілігішң денесін бакалшак каптайды. Бакалшактарының піптіні өр түрлі

Үлудың тура дамуы.

116-сурет. Бауыраяқты рлулар: 1 - жүзім ұлуы; 2 - тоспаұлу; 3 - жалаңаш шырышты 4 - қошқармүйіз.

болады. Кейбіреулерінде, мысалы, жалаңаш шырыш денесінде бақалшақ қал дығы ғана сақталған. Денесі жүмсак. Бакалшақты ұлулардың денесін жоба лап бас, тұлға және аякка жіктеуге болады. Аяғы дененід астывды белігі -бауырын толық кдмтитындыктан, бүлар бауыралқты рлулар класына жат кызылады. Бауыраяқтылардың 80 мьгауа жуық түрлері белгілі.

Бау-бақшаға, жүзімдіктерге, банка жалаңаш шырыш, жүзім үлуы ай тарлықтай зиян келтіреді. Тоспаүлулар - паразиттік жолмен омір сүреті: таспакүрттардың аралық иесі. Үлудың ж:ер астынан алынған қалдықтарі (Маңғыстау үлутасы) күрылыста пайдаланылады.

ҚОСЖАҚТАУЛЫ ҮЛУЛАР КЛАСЫ. Бұлар - Жер шарына кең тарал ған көпжасушалы жәндіктер. Олар мұхитта, теңізде, түщы сукоймаларыв да, езендерде тіршілік етеді. Құрлықта кездеспейді. Жануартекті жемме: қоректенеді, паразиттік жолмен емір сүретіндері де бар. Косжактаулы үл^ лар класының өкілі айщлац (117-сурет) сендерге 6-сыныптан таныс. Ола^ дың бақалшағы ашып-жабылатын екі жақтаудан түрады. Сондыктан бү, жәндіктер цосжацтаулы щулар деп аталған. Бүлардың бас болігі жоё ылып кеткен. Денесі тек түлға және аяктан ғана қүралады. Мысалы, айқ"^ лактың аузы аяғының қасында орналаскан. Айкүлакта бас болмағандыь тан, оның тілі де, жүткыншағы да жок- Сондықтан қорек тікелей онешк түседі. Одан карынға өтіп, ішекке барады. Қосжактаулы үлулар - дар жынысты жәндіктер. Олардың ғаламшарымызда 20 мьщға жуык түрлеі мекендейді.

Бұлар суды денесі арқылы өткізіп, оны бактериялардан, планктон жән калқып жүрген өлі косындылардан сүзіп тазартады. «Планктон» - грек сез «кезбе» деген мағына береді. Ол - теңіздің калың қабатында кезіп жүрі тіршілік ететін үсак тірі ағзалар жиынтығы. Теңізде тіршілік ететін кейбі косжактаулы үлулар {мидия, устрица, гребешок) тагам ретінде пайдалань лады. Теңіз косжактаулыларының бакалшағынан түйме жасалады. Көпт< ген ұлулардьщ бакалшағынан ұн тартылып, ірі караға жем ретінде берілед Қосжақтаулы үлулардың ағаштан жасалған күрылыстар мен кеме түоі тесетін түрлері бар. Олар (мысалы, кемещрт, 117-сурет) өте кауіпті зиянкеітер болып табылады. Денесінің алдыңғы бөлігіндегі қосжақтаулы кішкене бакалшағымен сүректі бұрғылап теседі. Сөйтіп өзіне жол салады да, ағашты пайдалануға жарамсыз етеді.

БАСАЯҚТЫ ҮЛУЛАР КЛАСЫ. Олар - ең жоғары күрылымды жөндіктер. Бұларда бакалінақ жойылып кеткен. Суы тұзды жөне онтүстіктегі теңіздерде, мүхиттарда ғана өмір сүреді. Басаякты үлулар - өте ірі жәндіктер. Мысалы, тереңсу кальмарының үзындығы - 18 м, мұның 10 метрі қармала-уыш. Қармалауыштың жуандығы 20 см. Басаяктылардың денесі бастан жөне тулгадан күралады. Ауыз төңірегінде өте күшті 8-10 қармалауыінтар болады. Қармалауыштардьщ ішкі жағында бірнеше катар сақиналанған соргыштар бар. Сегізаяктар кармалауыштардын жөрдемімен су түбінде жүріп, қорегін аулайды. Сейтіл бұлардың басындағы кармалауыштар аяқ қызметін де аткарады. Каракатица және кальмар ете баяу жүру үшін кар-малауышы мен басын алдыға қаратып жүзеді. Өте піапшан козғалу кажет болған жағдайда денесінің арткы белігімен реактивті козғалады. Аяғы (қар-малауыштары) басында болғандықтан, бүл жәндіктер басаяқтырлулар кла-сына жаткызылады. Басаяктылардың казірғі кезде 800-ге жуык түрлері бар.

Басаяқты үлулардың бір өкілі - кальмар (117-сурет). Шеміршекті бассүйегінде ми орналасады. Бүл - оныв. басы. Бастын екі жағында үлкен көздері бар. Оның қүрылысы адам көзінің күрылысына үқсас. Бір кызығы: көздің біреуі бір затты, екіншісі екінші затты жеке-жеке көре алады, Каль-марлар су тереңінде сағатына 50 шақырымдық жылдамдыклен жүзіп, қорегін аулайды.

Каракатица, (117-сурет) да - басаякты ұлу. Ол су түбін ала тіршілік етеді. Қүмда жасырынып жаткан асшаянды аулайды. Жемін аулау үшін күмға бас бөлігіндегі ойыстан су аткылатады. Құм жан-жакка үшып, аспта-ян көрініп калады. Енді оны үстап жеу каракатицаға қиындык келтірмейді.

Сегізаяқ (117-сурет) су түбінде баяу қозғалады. Өзге басаяктылар тәрізді сегізаяк жауынан сиялы сүйыктығын шашып, күтылып кетеді. Бір қызығы сегізаяқты «сикырлап» үйыктатуға болады. Ол үшін сегізаяқтың аузын жоғары қаратып, кармалауыштарын төмен салбыратса болды. Ол дереу үйкыға батады. Енді оған не жасаса да сезбей, үйыктай береді.

117-сурет. Қосжақтаулы: 1 - айкүлақ; 2 - кемекұрт; 3 - теңіз меруерттегі және басаяқ-тпы улулар: 4 - сегізаяк; 5 - кальмар; 6 - каракатица.

206

Бүлар жырткыш болғандықтан, теңіздегі бальщтарды, шаяитөріз-дестерді, өзге үлуларды, т. б. корек етеді. Көсіптік балык үйірінің шырқык бұзып, оларды күртады (мысалы, киыршығыстык кальмар). Сондай-ақ басаякты үлуларды тісті киттер, акулалар, ескекаяктылар (теңізмысық), _т. б. корегіне жаратады. Кейбір елдердегі тұрғындар каракатицаны және сегізаякты тагам ретінде пайдаланады. Көптеген елдерде каракатица мен кальмар кәсіптік максатта ауланады.

Үлулар - түрлер саны бойынша бунақденелілерден кейінгі екінші орындағы жәндіктер. Олардың казіргі кезде 80 мын түрі бар деп есептеледі. Үлулар типіне жататын жәндіктердің денесі жұмсақ, үш қабатты, екіжакты симметриялы, көпжасушалы, қүрылысы үксас болып келеді. Олардын денесі бастан, түлғадан, аяктан (кармалауыштар-дан), бақалшактан және бакалшақ калдығынан түрады. Денесі бунаңқа бөлінбеген. Аскорыту жүйесі едәуір күрделі. Tic орнына - үккі, аска кдтысты без - бауыр мүшелері бар. Қантарату жүйесі - ашық. «Жүрегі» - екі күлакша, бір карыншадан түрады. Табиғатта косжынысты жөне дара жынысты үлулар кездеседі. Жүйке жасушалар жинакталып, түйінге айналады. Тынысалу өкпе және желбезек аркылы жүзеге аса-ды. Бізге үлулардың үш класы көбірек таныс. Олар, бауыраяқты үлу-лар, косжактаулы үлулар және басаякты үлулар.

Тулга. Бақалшац. Шапанша. Шапанишқуысы. Үккі. «Журек». Қулақша. Қарын-ша. Журек цабы. Айқаспалы жолмен црықтпану. Турленіп даму. Вауырацшы. Қосжақтпаулы. Басаяңты,. Бауыр. Өкпе. Тура даму. Шала турленіп даму. Турленіп даму.

IV.Үлулар туралы жалпы түсініктеріңді өнгімелеңдер. Суреттегі ұлудың күры лысын еске түсіріп, атаңдар.

20

тер болып табылады. Денесінің алдыңғы бөлігіндегі қосжақтаулы кішкене бакалшағымен сүректі бұрғылап теседі. Сөйтіп өзіне жол салады да, ағашты пайдалануға жарамсыз етеді.