Разработка урока по биологии на тему Йөрәк-кан тамыры авыруларын булдырмый калу

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

БИЕКТАУ РАЙОНЫ

СУКСУ ГОМУМИ УРТА БЕЛЕМ БИРЊ МЂКТЂБЕ

Тема: «Йљрђк-кан тамырлары

авыруларын булдырмый калу»

(8нче сыйныфта биологиядђн дђрес эшкђртмђсе)

Укытучы-методист:

Шигабиева С.Г.

2003 нче ел

Максат: «Йљрђк, кан ђйлђнеше системасы» темасын ныгыту, тирђнђйтњ, системалаштыру; йљрђк-кан тамырлары авыруларыныћ сђбђплђрен ачыклау;

йљрђк-кан тамырлары авыруларын булдырмый калуда йљрђкне чыныктыруныћ ђџђмиятен аћлату; кан киткђндђ беренче ярдђм књрсђтњ алымнары белђн таныштыру, авыру кешелђргђ карата мђрхђмђтлелек хислђре тђрбиялђњ;безне чолгап алган тирђлек шартларыныћ организмга зарарлы тђэсире џђм ђйлђнђ-тирђлекне пычратмау проблемалары белђн таныштыру;укучыларныћ мљстђкыйль рђвештђ љстђмђ ђдђбият куллана алуларына ирешњ.

Материал: 8нче сыйныф љчен дђреслек,«Здоровье» журналлары, «Авыруларны љйдђ карау» китабы,«Здоровье человека»брошюрасы,вакытлы матбугат материал-лары,дђреснећ планы язылган плакат,«Сђламђтлекне сатып алып булмый,аны акыл бњлђк итђ»дигђнсњзлђр язылган плакат.

Ќиџазлау: таблицалар:«Кан ђйлђнеше схемасы»,«Йљрђк»,«Йљрђк эшчђнлегенећ фазалары»,«Йљрђкне чыныктыруныћ ђџђмияте»,«Сулау, тынычлык халђтендђ џђм эшлђгђндђ йљрђк кыскарулары»;бинт,стериль бинт,жгут,тест сораулары язылган карточкалар.«Кан киткђндђ беренче ярдђм»таблицасы.

Дђрес планы.

1.Йљрђк-кан тамырлары авыруларыныћ сђбђплђре.

2.Йљрђкне чыныктыруныћ ђџђмияте.

3.Кан киткђндђ беренче ярдђм.

Дђрес барышы,

I.Оештыру эшлђре.

II.Узган дђрес материалын актуальлђштерњ.

1.Тактага эленгђн таблицалар буенча йљрђкнећ тљзелеше,кан ђйлђнеше органнары системасы,кан тамырларыныћ тљрлђре,кан ђйлђнешенећ кечкенђ џђм зур тњгђрђклђрен кабатлау.

-Кан тамырларыныћ тљрлђрен ђйтергђ.

-Йљрђк ничек тљзелгђн?

-Кан ђйлђнешенећ зур тњгђрђге кайда башлана џђм кайда бетђ?

-Кан ђйлђнешенећ кечкенђ тњгђрђгендђ кан белђн нђрсђ була?

-Йљрђкнећ арымый эшлђве нђрсђ белђн аћлатыла?

-Йљрђк эшен нинди фазаларга бњлђргђ мљмкин?

-Йљрђкнећ эше ничек регуляциялђнђ?

2.Укучыларга 2 вариантта тест сораулары язылган карточкалар бирелђ.Кђгазь битендђ џђм дђфтђрдђ ќавап язалар.(Салмак кына музыка уйный).Кђгазь битлђре ќыеп алына.Тестныћ дљреслеге дђфтђр буенча тикшерелђ.

III.Яћа материалны аћлату.

Дђреснећ темасы,максаты џђм планы белђн таныштыру.

1.Укытучы:

Кеше яралгысыныћ 18 нче кљненнђн њк йљрђк тибђ башлый џђм кеше њлгђнче тибђ.Ул ничек туктаусыз эшлђп арымый соћ? (Укучыларныћ фикерлђре тыћлана).

2.Укытучы «Йљрђк» шигырен укый.

Элегрђк йљрђк-кан тамырлары авыруларыныћ сђбђплђрен белђ џђм дђвалый алмаганнар. Хђзер медицина фђне алга китте. Авыруныћ сђбђплђрен медиклар ачыкладылар џђм дђвалау юлларын табалар.

3.Укытучы.

Йљрђк-кан тамырлары авыруларына нинди авырулар керђ соћ? (Укучыларныћ ќаваплары тыћлана.Укытучы кайбер йљрђк-кан тамырлары авырулары белђн таныштырып китђ).

Кан басымы књтђрелњ(гипертония).Гипертония баш мие кан ђйлђнеше бозылуга китерђ.Инсульт булуга да сђбђпче була.Сђбђбе: нервларныћ артык эшлђве,каты борчылу.Ул 50-60 яшьлек кешелђрнећ 30% очрый. Гипертония белђн интегњчелђр яшьлђр арасында да очрый.

Ничђ гасыр буе хирурглар

Аћлар љчен кеше йљрђген

Тырышканнар...лђкин йљрђк кенђ

Яшереп килгђн њзенећ серлђрен.

Скальпельлђр камиллђшђ барган,

Арта барган џаман осталык.

Профессорлар тау-тау хезмђт язган

Љмет чишмђсеннђн кљч алып.

Џђм, ниџаять,егерменче гасыр

Якынайтып изге телђкне-

Кыюларныћ кулына ачкыч бирде,

Ачып карар љчен йљрђкне.

Хирурглар,сезнећ кулыгызда

Књпме корал хђзер,књпме кљч!

Сезнећ љчен йљрђклђрнећ хђзер

Калмагандыр инде сере џич.

Кан басымы тљшњ (гипотония) - кан тамырында канныћ књлђме тљшњ нђтиќђсендђ була.

Инсульт-баш миенђ кан саву (баш мие кан ђйлђнешенећ бозылуы).

Атеросклероз-кан тамырларыныћ тараюы нђтиќђсендђ холестерин утыру (сары-аксыл тљстђге майсыман матдђ). Йомырка сарысында, иттђ, ак майда, сљттђ, сырда књп.

Кан тамырлары кићђю-веналар зурая, бњртеп чыга,кешелђр аяклары аруына зарлана башлый.Вена бњртђйгђн урында канныћ йљреше бозыла,чљнки йљрђкне кан белђн тђэмин итеп торучы вена клапаны њзенећ функциясен љлешчђ югалта.

Инфаркт-йљрђк мускулыныћ бер љлешенећ тукымалары њлњ. Артериаль кан тамырларында тромб барлыкка килњдђн була.

Миокардит-йљрђк мускулыныћ ялкынсынуы.

Ишемик авыру-йљрђкне кислород белђн тђэмин итњче кан тамырлары авыруы.

4.Йљрђк-кан тамырлары авыруларыныћ сђбђплђре.

Укытучы:

«Сђламђтлекне сатып алып булмый, аны акыл бњлђк итђ» дигђн рус мђкале бар.Сђламђт тормыш рђвеше алып барганда гына кеше сђламђт була.

Табышмакныћ ќавабын табу.

«Дљньяда ић кыйммђт ђйбер нђрсђ?» (Укучылар сђламђтлек дип ќавап бирђлђр).

Укытучы:

Ђгђр кеше сау-сђламђт булмаса,бернинди байлык та књзгђ књренми. Кеше њз сђламђтлеге љчен њзе ќаваплы.

Йљрђк-кан тамырлары авыруларыныћ сђбђплђре нидђн гыйбарђт? (Укучыларныћ ќаваплары тыћлана)

Физик активлык кимњ,артык књп ашау,тђмђке тарту,алкоголь куллану, психик нагрузкалар. Йљрђк-кан тамыры авырулары кешелђрдђ еш очрый торган ић каты авырулардан исђплђнђ.Барлык иллђрдђге медицина статистикасы кешелђрнећ књбесенчђ шушы авырулар нђтиќђсендђ инвалид булуларын књрсђтђ.

Укучы информациясе. (1нче информация).

5.Йљрђк-кан тамырлары авыруларыныћ килеп чыгуына спиртлы эчемлеклђрнећ зарары књп.Даими рђвештђ аракы эчкђн кешенећ йљрђге май белђн каплана џђм гадђттђгедђн 1,5-2тапкыр зуррак була. Кићђеп хђлсезлђнгђн йљрђк начар эшли џђм организмны кан белђн ќитђрлек тђэмин итђ алмый.Аракы эчкђннђн соћ йљрђкнећ кыскарулары кинђт ешая. Алкоголь тђэсирендђ кан тамырларыныћ кысылуы йљрђктђ бик каты приступлар китереп чыгара,џђм,џич кљтмђгђндђ,кеше кинђт кенђ њлђргђ мљмкин.

Укучы информациясе (2нче информация).

6.Укытучы.

Тђмђке тартучы кешелђрдђ џђр сигаретны тартканнан соћ 30 минут буена кан тамырларыныћ тараюы књзђтелђ.Шућа књрђ системалы рђвештђ тђмђке тарткан кешелђрдђ кан тамырлары џђрвакыт тарайган хђлдђ була.

Укучы информациясе(3нче информация).

7.Укытучы.

Бњгенге кљндђ наркотик матдђлђр кулланучыларныћ саны кљннђн-кљн арта бара.Берничђ тапкыр наркотик матдђлђр кулланган кеше аннан аерыла алмый. Тора-бара ул аннан башка яши алмый башлый. Ђйберлђрен сата, хђтта урлау юлына да баса. Тљрле ќинаятьлђр кылырга да чирканып тормый.

Нђрсђ соћ ул наркотиклар?

Наркотиклар- психиканы нык њзгђртњче кушылмалар. Организмга наркотик тђэсирне табигый џђм синтетик матдђлђр бирђ. Бигрђк тђ героин, кокаин, ђфьюн. Алар алкалоидларга керђ. Наркотик матдђлђр кулланучы кешелђр тиз ябыга,тиз картая,хђтерлђре начарая. Аларда бавыр, бљер авырулары,йљрђк-кан тамырлары авырулары кљчђя.

Укучы информациясе(4 нче информация).

8.Борынгы римлылар:«Без яшђњ љчен ашыйбыз,ђ ашау љчен яшђмибез» дигђн акыллы сњзлђр ђйткђннђр. Азык безнећ организм љчен тљп ихтыяќ булып тора,чљнки азык књзђнђк,тукыма,органнарныћ тљзелњенђ китђ џђм энергия чыганагы булып тора. Артык књп ашау да йљрђк авыруларына сђбђп була. Артык таза кешелђрдђ ишемик йљрђк авыруларыныћ килеп чыгуы 3,4 тапкырга арта.Гђњдђнећ артык массасы йљрђкнећ артык нагрузкасын китереп чыгара. Уртача 70ел яшђњ дђверендђ йљрђк 150млн литр кан кысып чыгара,артык массалы гђњдђле кешелђрдђ бу 20-30% арта (30-50млн литр). Кирђгеннђн артык майлы, тозлы ризыклар ашарга ярамый.

6.Укытучы.

Хђзерге заман кешесенећ тормышы тљрле эмоциональ хислђр белђн тулган.Аларныћ кайберлђре кеше љчен файдалы булса, ,икенчелђре кеше сђламђтлеге љчен зарарлы. Гаилђ членнары,классташлар,иптђшлђр,укытучылар белђн яхшы мљгамђлђдђ булырга,бер-берећнећ сњзенђ колак салып,тату яшђргђ кирђк.

Укытучы Ф.Яруллинныћ «Мђрхђмђт» дигђн шигырен укый.

Теткђлђнђ, туза бик тиз, Тузмас иде, бер-беребезгђ

Мишень бит безнећ йљрђк. Булсак мђрхђмђтлерђк

Елмайсак,куллар кысышсак,

Йљрешсђк ђгђр књбрђк,

Булыр иде бу дљньялар

Тагы да мђхђббђтлерђк.

7.Укытучы йљрђкне чыныктыруныћ ђџђмияте турында сљйли.

Физкультура,спорт,физик хезмђт белђн шљгыльлђнергђ кирђк. Йљрђк мускулы аша ага торган канныћ књлђме арта,кислород џђм туклыклы матдђлђр белђн тђэмин ителеше яхшыра. Яхшы тренировка њткђн спортсменнарныћ йљрђк кыскарулары ешлыгы башка кешенекенђ караганда бик књпкђ ким була алуын џђм тыныч хђлдђ 1 минутка 40 ка кадђр,хђтта 28гђ кадђр тљшњен књрсђтђ.

Яхшы тренировкалы йљрђк тренировкасыз йљрђккђ караганда экономиялерђк режимда эшли.Тренировкасыз йљрђк аз књлђмле канны кысып чыгару љчен дђ еш кыскарырга мђќбњр була. Тђњлек эчендђ 10 мећ-15мећ артык кыскарулар була.

(Таблицадан укытучы аћлата).

8.Укытучы безне чолгап алган табигать шартларыныћ организмга зарарлы тђэсире турында сљйли.

-Хђзерге вакытта кешелек дљньясы алдына экологик проблемалар килеп басты. Без њзебез яши торган табигать йортыбызны пычратабыз, агулыйбыз. Шуныћ белђн њзебезнећ ботагыбызга да балта белђн чабабыз. Табигатьне чњплек чокырына ђйлђндереп бетердек.Тирђлегебезнећ пычрануы безнећ сђламђтлегебез љчен куркыныч тудыра. Тљрле авыруларныћ килеп чыгуына сђбђп була. Шућа књрђ бњгенге кљндђ килеп туган проблема-ђйлђнђ-тирђлегебезне пычратмау, агуламау,табигать байлыкларын саклау.

Татарстан Республикасында барлык авыруларныћ 54,4% ын йљрђк-кан тамырлары авырулары тђшкил итђ. Йљрђк-кан тамыры авырулары белђн 1нче сыйныф укучыларыныћ 14,1% ,ђ 11нче сыйныф укучыларыныћ 60% авырый. Кан ђйлђнеше органнары авырулары республика авылларында 7,7%,республика буенча-10,7%. Татарстанда йљрђк-кан тамыры авыруларыннан дђвалану љчен «Ливадия», «Крутушка», «Жемчужина» санаторийлары бар.

9.Укытучы кан киткђндђ беренче ярдђм књрсђтњне аћлата.

-Капилляр кан китњлђр кечкенђ генђ ќђрђхђт вакытында да булырга мљмкин. Беренче ярдђм књрсђткђндђ ќђрђхђтне иод настойкасы белђн зарарсызландырырга џђм чиста бинт белђн бђйлђргђ кирђк.

Веноз кан китњлђр веналар зарарланганда була,аларда кан агымыныћ тизлеге, капиллярдагыга караганда, зуррак. Шућа књрђ кан тамырыныћ ќђрђхђтлђнгђн урынында кан оеганда барлыкка килђ торган куерык юылып тљшђ. Кан китњ кљчле булмаганда аны туктату љчен ќђрђхђтне кысып бђйлђп кую да ќитђ. Беренче ярдђм књрсђтњгђ,яраланган кешене больницага илтергђ кирђк. Зур веналар зарарланганда артериаль кан киткђндђге кебек њк эш итђлђр.

Артериаль кан китњлђр тормыш љчен аеруча куркынычлы. Кљчле артериаль кан китњне ярадан фонтан кебек бђреп аккан ачык ал тљстђге каннан белђлђр.Артериаль кан киткђндђ ќђрђхђтлђнгђн урыннан љстђрђк зарарланган кан тамырына тиз генђ бармак белђн басарга џђм жгут салырга кирђк. Бђлага юлыккан кешене шунда ук больницага озатырга кирђк. Жгутка аны салган вакытны тљгђл књрсђткђн язу беркетђлђр.

(Укучылар белђн артериаль кан киткђндђ жгут салу књнекмђлђре ныгытыла).

10.Укытучы.

Авыру кешелђргђ карата мђрхђмђтле,игътибарлы булырга, аларны тђрбиялђргђ кирђк. Врач кушкан талђплђрне тљгђл њтђргђ кирђк. «Ни чђчсђћ, шуны урырсыћ» дигђн татар халкыныћ мђкале бар. Ђгђр син якыннарыћ авырганда аларны карап,тђрбиялђп торсаћ,

њзећђ карата да шундый мђрхђмђтле булырлар. Авыруны дђвалауга караганда аны булдырмый калу ансатрак. Шућа књрђ авыруны булдырмый калырга тырышырга кирђк.

Таза, сау-сђламђт булып њссђгез,безнећ килђчђгебез ышанычлы кулларда булыр. Чљнки сау-сђламђт кешелђр белђн генђ нык, ышанычлы тормыш тљзеп була.

Сезнећ барыгызга да исђнлек-саулык,бђхет,тыныч тормыш телим. Сђламђт булыгыз!

Сезгђ бер генђ телђк-саулык, саулык, саулык,

Ђ саулык ул -озын гомер, шатлык,

Бђхет џђм мђхђббђт нурыныћ тамчысы.

IV.Йомгак. Билгелђр кую.

V.Љй эше.§23 љйрђнергђ,I-1-3 сораулар,II-4-7 сораулар,1нче бирем, III-1-9 сораулар, 2 нче бирем.

Ќирдђ књпме кешелђргђ

Кирђк таяныч,терђк.

Мђрхђмђтебез белђн без

Булыйк мђџабђтлерђк.

Тест љчен сораулар.

1нче рђт.

1.Аортага кан килђ:

а).ућ карынчыктан,

б).сул йљрђгалдыннан,

в).сул карынчыктан,

г).ућ йљрђгалдыннан.

2.Кеше йљрђге:

а).љч камерадан тора џђм књкрђк куышлыгына урнашкан,

б).дњрт камералы џђм књкрђк куышлыгыннан читтђ урнашкан,

в).дњрт камералы џђм књкрђк куышлыгында урнашкан.

3.Ярымайсыман клапаннар кайда урнашкан?

а).ућ карынчык белђн ућ йљрђгалды арасында,

б).сул карынчык белђн аорта чигендђ,

в).сул карынчык белђн сул йљрђгалды арасында.

4.Кайсы басым максималь:

а).љске веналардагы басым,

б).аортадагы басым,

в).ућ карынчыктагы басым,

г).њпкђ артериясендђге басым.

5.Кан басымыныћ югары икђнен књрсђтђ:

а).120/80 мм терекљмеш баг.

б).100/60 мм терекљмеш баг.

в).160/100 мм терекљмеш баг.

6.Кан агымыныћ тизлеге:

а).аортада капиллярларга караганда кимрђк,

б).веналарда капиллярларга караганда зуррак,

в).капиллярларда артериялђргђ караганда зуррак.

Тест сораулары.

2 нче рђт.

1.Куыш венадан кан килђ:

а).сул йљрђгалдына,

б).ућ йљрђгалдына,

в).сул карынчыкка,

г).ућ карынчыкка.

2.Йљрђкнећ капкачлы клапаннары кайчан ачыла?

а).карынчыклар кыскарганда,

б).йљрђгаллары кыскарганда,

в).йљрђк йомшарганда.

3.Яћа туган балаларда 1 минут эчендђ йљрђкнећ кыскару

ешлыгы:

а).60-80,

б).40-50,

в).130-140.

4.Пульс:

а).кан агымы тизлеге,

б).кан тамырлары стеналарыныћ тирбђлње,

в).кан тамырлары стеналарына кан басымыныћ зурлыгы.

5.Канныћ туктаусыз агуы тђэмин ителђ:

а).кан тамырларыныћ эластиклыгы нђтиќђсендђ,

б).йљрђк ритмы ярдђмендђ,

в).канныћ кан тамырлары стеналарына минималь ышкылуы нђ-

тиќђсендђ,

6.Канныћ кечкенђ тњгђрђге бетђ:

а).сул йљрђгалдында,

б). сул карынчыкта,

в).ућ карынчыкта.

1 нче информация.

Тњбђн Новгород медиклары 40-54 яшьлек ир кешелђрдђ йљрђк-

кан тамырлары авыруларын китереп чыгару куркынычы тудырган тљп факторларны атадылар:тђмђке тарту-52%, алкоголь куллану-28,8%, ашый торган ризыкныћ артык тозлы булуы-56,3%, аз хђрђкђтлђнњ-35%, симерњ-54%.

Швейцария галимнђре кишер ашауныћ миокард инфарктыннан

саклану љчен ђџђмиятле икђнен ачыклаганнар.Кишер яратучылар

аны бљтенлђй ашамаучылар белђн чагыштырганда 2,6 мђртђбђ

кимрђк йљрђк авырулары белђн авырыйлар икђн.

2 нче информация.

Шђраб эчњ,тђмђке тарту бала џђм яшьњсмер организмы љчен аеруча зарарлы.Яшь кешедђ,љлкђннђр белђн чагыштырганда,кан џђм су књбрђк,анда кан да тизрђк йљри,.шул сђбђпле балалар џђм яшьњсмерлђрнећ тљрле органнарына алкоголь дђ бик тиз барып ќитђ џђм аларны агулый.Мђсђлђн,сабый бала алкоголь пары белђн генђ дђ агуланырга,хђтта аракы компрессын кљненђ љч мђртђбђдђн артык куйганда, аћын югалтырга да мљмкин.

Фђнни китапларда исерткеч эчемлеклђрне бик аз гына эчњ нђтиќђсендђ 3-9 яшьлек балаларныћ њлњ очраклары бђян ителђ. 4 аш кашыгы аракы эчерњ дђ кечкенђ баланыћ гомерен љзђ. Исерткеч белђн агуланган бала њлемгђ дучар булмаса да аныћ организмында ќитди њзгђрешлђр барлыкка килђ,матдђлђр алмашы бозыла,кан юллары,йљрђк, ашказаны џ.б. органнар зарарлана. Спиртлы эчемлеклђр эчђ торган яшь кешенећ бик тиз хђле бетђ,аныћ аяк- кулларын кљзђн ќыера, тђн температурасы, кан басымы књтђрелђ,њсњ процессы ђкренђя,канда ак тђнчеклђр књбђя. Кайвакыт кан составында шикђр кими.Бу исђ,њз чиратында,баланыћ тагын да хђлсезлђнњенђ китерђ.

Яшьњсмер артык эчњ белђн мавыкса, аныћ йљрђк мускуллары, йљрђкнећ клапан аппаратлары ќитди зарарлана.Спиртлы эчемлеклђр кан књзђнђклђрен дђ агулый.Ак тђнчеклђр канда кирђгеннђн артык књп булса,алар кешелђргђ зыян китерђлђр-сђламђт књзђнђклђрне таркаталар.

Калифорния университеты галимнђре бавыр књзђнђклђренећ алкоголь тђэсирендђ ак кан тђнчеклђрен њзенђ тарта торган матдђ эшлђп чыгаруларын ачыклаганнар.Сђламђт кешедђ мондый матдђ булмый,ђ алкоголикларныћ бавырында ул шактый књп ќыела. Шулай итеп,ак кан тђнчеклђре файда китерђсе урынга зыян китерђлђр.Галимнђр алкогольнећ кан басымы авыруларын китереп

чыгаруын да ачыкладылар. Спиртлы эчемлеклђр канда картизол дигђн матдђнећ њзгђрњенђ китерђ. Бу исђ яшь организмда кан басымы књтђрелњгђ яисђ тљшњгђ сђбђпле була. Спиртлы эчемлек лђр эчњ нђтиќђсендђ кан тамырлары стенасыныћ эластиклыгы кими,аћа майлы матдђлђр утыра,кан юлы тарая,нђтиќђдђ књп кенђ органнарныћ,шул исђптђн,йљрђкнећ дђ кан белђн тђэмин ителеше начарлана,йљрђк мускулы кљпшђклђнђ, кљчсезлђнђ,ул канны тиешенчђ кудыра алмый.

3 нче информация.

Тђмђке тарту зарарлы! Бу турыда бљтен кеше дђ белђ џђм хђтта тђмђке тартучы њзе дђ моны инкарь итми. Шулай да Ќир шарындагы барлык ирлђрнећ яртысы џђм хатын-кызларныћ якынча 25%ы тђмђке тарта.

Кешелђр тђмђке тартырга књптђн гадђтлђнгђн дип исђплђнелђ. Моннан 500 еллар элек барлыкка килгђн риваятьлђрдђн,халык авыз иќаты ђсђрлђреннђн књренгђнчђ,тђмђкенећ зарарын алар бик яхшы белгђннђр.Аны «шайтан њлђне» дип йљрткђннђр.Шулай да бу яман гадђт буыннан-буынга књчђ килђ,аныћ зарарлы икђнен белђ торып, тђмђкечелђр тђмђке тартуларын дђвам итђлђр.

XVIгасырда Англиядђ тђмђке тартучыны, муенына бау бђйлђп, урам буйлап йљрткђннђр.XVIIгасыр башында Россиядђ тђмђке тартучыларныћ табан астына 60 тапкыр таяк белђн суга торган булганнар.Ђгђр шул ук кешенећ икенче тапкыр тђмђке тартка нын књрсђлђр, аныћ борынын кисеп алганнар.Тђмђке белђн сату

итњчелђрне сљргенгђ ќибђргђннђр.

Безнећ заманда исђ џава пычратучыларны таяк белђн дђ суктырмыйлар,муенына бау бђйлђп тђ йљртмилђр.Шулай да тђмђке тартуныћ зарары турында шактый књп языла, аћлатыла.Кайбер урыннарда тђмђке тарту катгый тыела.Мђсђлђн,хастаханђ џђм шифаханђлђрдђ, транспортта, кинотеатрларда, физкультура џђм спорт залларында, бассейннарда,кибетлђрдђ џђм мђктђплђрдђ тђмђ-ке тартырга ярамый.

Тђмђке тљтененећ зарары нидђн гыйбарђт соћ? Тђмђке тљтенендђ 30 дан артык агулы матдђ бар. Тђмђкедђ никотин,аммиак, углерод оксиды,тђмђке дегете џ.б. матдђлђр бар. Менђ шушы агулы матдђлђр составындагы бензаперин,бензатрацен кебек де-

гет рак авыруы тудыручы матдђ икђнлеге исбат ителгђн.Тђмђке тљтенендђ шулай ук полоний-210,терекљмеш,висмут кебек радиоактив элементлар да була. Бу матдђлђр ђгъза тукымаларында даими утырып калу сђбђпле,тђмђкечелђр рак авыруыныћ тљрле формалары белђн авырырга мљмкин. Алар,тђмђке тартмаучылар белђн чагыштырганда, рак белђн 20-30 тапкыр ешрак авырый. Тђмђкечедђ акрынлап йљрђк кагу, тын кысу башлана. Никотин тђэсирендђ кан йљреше бозыла,кан басымы књтђрелђ. Шуныћ нђтиќђсендђ миокард инфаркты, баш мие кан юллары склерозы,

аяк кан тамырлары кысылу, башка кан саву кебек куркыныч хђллђр килеп чыгу ихтимал. 50-55 яшьлек тђмђкечелђр йљрђк авыруыннан,шул ук яшьтђгелђр белђн чагыштырганда,4 тапкыр књбрђк њлђлђр.Тђмђке кешенећ тљрле ђгъзаларын кан белђн тђэмин итњне киметђ, књп кенђ ферментларныћ активлыгын бетерђ,

бигрђк тђ С витаминын юкка чыгара. Тђмђке тартучы анадан туган балалар,башкалар белђн чагыштырганда, физик џђм акыл ягыннан зђгыйфьрђк булалар.

4 нче информация.

Наркомания- бик куркыныч авыру. 1-3 тапкыр наркотик матдђ куллансаћ, организм шућа нык књнегеп китђ,физик џђм психик яктан наркотик «коллыгына» элђгђ. Тиздђн аныћ бик зарарлы нђтиќђлђре књренђ башлый:кеше кљчсезлђнђ, йоклый алмыйча интегђ, ябыга, йљзе, тђн тиресе сары-соргылт тљскђ керђ,бите ќыерчыклана, чђче коела. Наркотик куллану кешенећ теге яки бу психик авыруын бик тиз кљчђйтеп ќибђрђ.

Наркотик матдђлђр организмга бик тиз зарар китерђлђр.Психика гына тњгел, йљрђк, њзђк нерв системасы, бљер, бавыр џђм башка ђгъзалар да зарарлана. Яшьњсмер вакыттан ук наркотик куллана башлаган кешенећ гомере 30-35 яшьтђн узмый. Наркоманнарныћ балалары гарип яки авыру булып туалар џђм акыл њсеше ягыннан артта калалар.Шулай ук наркоманнарныћ хђтере, акыл сђлђте начарлана. Алар башка яшьњсмерлђрне дђ наркотик матдђ кулланырга љйрђтђлђр. Наркотик табу љчен бик књп акча табарга кирђк була. Ђкренлђп, наркоман ќинаять юлына баса.