Преподавателю
Биология
Ғылыми Жоба Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы Қайыржанова Ақбибі

Ғылыми Жоба Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы Қайыржанова Ақбибі

Раздел	Биология
Класс	9 класс
Тип	Другие методич. материалы
Автор	Максут К.А.
Дата	16.10.2015
Формат	doc
Изображения	Есть

Поделитесь с коллегами:

Ш.Берсиев атындағы орта мектебі

Оқушының ғылыми жұмысы

(Silybum marianum. (L) Gaerth.) Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы

Орындаушы Қайыржанова Ақбибі

Ғылыми жетекшісі Мақсұт.Қаламқас Абылқызы.

биология пәнінің

мұғалімі

2014-2015 Оқу жылы.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

ӨСІМДІКТІҢ БОТАНИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ӨСУ ОРТАСЫ

1.1

Алынған зерзаттың - Silybum marianum L. өсімдігінің ботаникалық зерттелуі және құрамындағы биологиялық белсенді заттары

1.2

Ауа-райы

1.3

Топырақ жамылғысы

Зерттеу нысанасЫ және Зерттеу әдістері

2.1

Алынған түрге ботаникалық-морфологиялық сипаттама

2.2

Морфологиялық және анатомиялық зерттеу әдістері

ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

3.1

Silybum marianum L. өсімдігінің онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің морфологиялық ерекшеліктері

3.2

Silybum marianum L. онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің анатомиялық ерекшеліктері

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Егеменді еліміз халқының денсаулығы ол Ұлттың негізін сақтаушы қазына - байлық десек қателеспеген болар едік. Ал ауытқыған денсаулықты емдеу де, тікелей дәрі - дәрмектің тигізер әсері байырғы кезден - ақ жалпыға мәлім. Дәрілердің жасалу табиғаты екі түрлі. Алғашқысы, яғни ерте кезден бері адам қоғамымен бірге жасалып келе жатқан жолы, табиғи өсімдіктердің әр түрлі шипалы әсеріне негізделген. Екіншісі, арнайы технологиямен даярланатын, табиғаты синтетикалық - химиялық препараттар. Соңғысының өндірістік жолы мейлінше күрделі де және көп қаржыны қажет ететіндігі мәлім. Сондықтан да, дәрілерді бұл жолмен даярлау ел экономикасына ауырлық түсіреді. Ал оған қосымша физиологиялық тұрғыдан синтетикалық препараттардың адам ағзасына тигізер кері әсері айтарлықтай, керісінше дәрілер өсімдіктер шикізатынан алынса, онда оның жасауы немесе даярлау технологиясы әрі жеңіл, сонымен қатар адам ағзасына тигізер кері әсері мүлдем аз болатыны белгілі. Өйткені оның әсер етуші биологиялық белсенді құрамы табиғи органикалық заттар болғандықтан, адам ағзасына үйлесімді, өзінен - өзі сіңіріледі.

Қазіргі таңда медицинада кеңінен қолданылатын дәрілік препараттардың 40% жуығының негізгі шикізаты-дәрілік өсімдіктер. Қазақстандағы медициналық препараттардың өндірісі табиғи дәрілік өсімдіктер шикізатын жинауды арттыру есебінен немесе оларды мәдени өсірумен тікелей байланысты.

Дәрілік өсімдіктермен емдеу бұрыннан келе жатса да өзіндік маңызын әлі күнге жойған жоқ, қайта жыл өткен сайын оны қолдау пайдалы екендігі анықталып, оның құндылығы артып келеді. Сондықтан соңғы кезде қолданылатын препараттарға дәрілік өсімдіктерден дайындалған дәрілерге сұраныс көп деуге толық болады. Соған байланысты дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамын, морфологиялық және анатомиялық құрылымын зерттеу өзекті мәселе. Өйткені өсімдіктің құрылымдық ерекшеліктерін толығырақ білу олардың морфофизиологиялық критерияларын анатомиялық критерияларымен толықтыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ол мәліметтер өсімдіктің биологиялық ерекшеліктерін толығырақ біліп тиімді пайдалануға және қажетті дәрілік өсімдіктерді ғылыми тұрғыдан жерсіндіруге мүмкіншілік береді.

Қазақстан флорасының дәрілік өсімдіктер қорын қазіргідей дәрі-дәрмек тапшылығы айқын сезілген кезеңде медицинада толық пайдалану үшін олардың жаңа түрлерін өндіріске енгізу аса тиімді болар еді. Ал бұл өз кезегінде оларды морфологиялық, анатомиялық және онтогенездік тұрғыдан жан-жақты зерттеуді қажет етеді.

Осы мақсатпен шұбар алатікен өсімдігін екпе жағдайда өсіріп, онтогенезіндегі морфологиялық және анатомиялық құрылыс ерекшеліктерін анықтау маңызды жұмыстардың бірі болар деп ойлаймын.

Зерттеу жұмысының мақсаты: Silybum L. туысы Silybum marianum L. дәрілік түрінің онтогенезіндегі морфологиялық және анатомиялық құрылыс ерекшеліктерін анықтау.

Мақсатқа жету үшін алға қойылған негізгі міндеттер:

● Шұбар алатікен (Silybum marianum L.) өсімдігін екпе жағдайда өсіріп, онтогенезіндегі морфологиялық құрылысын сипаттау.

● Зерттеуге алынған өсімдіктің онтогенезіндегі анатомиялық ерекшеліктерін анықтау.

Зерттеу нысанасы мен заты. Зерттеу нысанасы Asteraceae тұқымдасы Silybum L. туысының шұбар алатікен (Silybum marianum L.) дәрілік түрі. Зерттеу заты өсімдіктің онтогенезіндегі морфологиялық және анатомиялық құрылыс ерекшеліктері.

Ғылыми жаңалығы

Шұбар алатікен (Silybum marianum L.) дәрілік түрінің онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің морфологиялық ерекшеліктері анықталды;
Осы өсімдіктің онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің анатомиялық құрылыс ерекшеліктері анықталды;

Практикалық құндылығы

Silybum marianum L. өсімдігін екпе жағдайда өсіру табиғи қорының азаюының алдын алса, ал онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің морфологиялық және анатомиялық ерекшеліктерін анықтау осы өсімдіктің ботаникалық сипаттамасын толықтырып, медицинада фармацевтикалық шикізатты анықтап талдауға мүмкіндік береді.

Ғылыми жұмыстың құрылымы және көлемі.

Бітіру жұмысы Microsoft Windows ^xp 2000 жүйесіндегі компьютерде теріліп, 30 бет көлемінде жазылған, кіріспе, 3 бөлім, қорытынды, 11 суреттен, 5 кестеден тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімінің саны - 19

1. ӨСІМДІКТІҢ БОТАНИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ӨСУ ОРТАСЫ

1.1 Silybum marianum L. өсімдігінің ботаникалық зерттелуі және құрамындағы биологиялық белсенді заттары

Қазақстанның кең байтақ территориясы өсімдіктер түрлеріне өте бай. Медицинаға аса қажетті өсімдіктер тобы - дәрілік өсімдіктер. Адамзат қоғамы сонау ғасырлардан қазіргі күнге дейін өсімдіктерді емдік мақсатта пайдаланып келе жатыр. Осының салдарынан көптеген өсімдік түрлерінің қоры азайып, жоғалу қаупі туды. Қазіргі кездің өзінде Отандық ғылыми медицинада 216-дан аса дәрілік өсімдіктер түрі қолданылады [1].

Осы түрлерді сақтап қалу үшін тек табиғи қорды пайдаланып қана қоймай, сонымен қатар оларды арнайы екпе жағдайында өсіру керек. Халықтық медицинаға деген қызығушылықтың артуымен дәрілік өсімдік мүшелеріндегі биологиялық белсенді заттарды анықтап, фармацептикалық шикізатты анықтау қазіргі таңда өзекті мәселердің бірі. Ал биологиялық белсенді заттардың өсімдікте пайда болу процесі жылдың әр мезгілінде әртүрлі болады [2].

Silybum marianum (L.) Gaertn. - биіктігі 14-30 см, кейде 1,5 м жететін, тамыры ұршық тәрізді жуандаған бір немесе екі жылдық шөптесін өсімдік. Сабағы жалаң немесе әлсіз түкті, бөлшектенген, тік, бұтақтанған, сирек әлсіз бұтақтанған, жұмыр пішінді. Жапырақтары жасыл, жылтыр, ұзындығы 8-14 см және ені 4-5 см, төменгілері сағақты, ал ортаңғы және жоғарғылары қондырмалы, жапырақ тақтасы ұзынша, жиектерін ұзын, әрі қатты тікенектер көмкерген. Жапырақ тақтасындағы дақтары ірі, ақ, көлденең, толқынды, үзік сызықты. Барлық жапырақтары кері ланцет немесе эллипс тәрізді. Гүлдері ұзындығы 3-6 см болатын үлкен шар тәрізді себетке жиналған, сыртын тікенекті орауыш қоршайды; дара жіңішке гүлсидамды. Гүлдері көпсанды, күлте жапырақшалары ақшыл-көк, қызғылт түсті, түтікті. Тұқымшаларының ұзындығы шамамен 5 - 7 мм, эллипс немесе кері жұмыртқа тәрізді, әлсіз қатпарлы, қара-қоңыр немесе ақшыл дақтары бар, төбесі цилиндрлі, үш қалақты; түктері ақ - сарғыш түсті, айдаршалары тең емес, сыртқылары қылтаң тәрізді, ал ішкілерінің ұзындығы 1-2 см, жалпақтау; сақинасындағы түктерінің айдаршасы жіңішке, өте қысқа, әлсіз, ұзындығы 2 мм. Жаз айларында гүлдейді.

Қазақстанда Silybum туыстығының бір ғана түрі өседі, яғни ол монотипті.

Ертеректе жемісін медицинада бауыр және көкбауыр ауруларына, өтке тас, құм жиналғанда, сарыауруға және жөтелге қолданған. Халық медицинасында шұбар алатікенді бауыр, өт жолдары және көкбауыр қабынғанда, іштің бүріп ауырғанына, өт жолдарына тас және құм жиналуға, сарыауруға, тік ішектің қабынуына және іштің қатуына, т.б. жалпы күшті сергіткіш дәрі ретінде кеңінен қолданылады. Қазіргі уақытта ресми медицинада алатікен жемісі өт тасын, холецистит және сары ауруларын емдеу үшін қолданылатын «Холелетин» препаратының негізін түзеді [3].

Оның «өткір-ала» жемісі ресми медицинада гепатитке, атеросклерозға қарсы, иммунды реттеуші және т.б. ауруларға кеңінен қолданылатын ГФР-да «Legalon» /14/, Ресейде «Силибохол», «Растоспир» /15/, «Силибор» /16/, «Холелетин» /17/ препараттарының негізін түзсе, елімізде (ГРЛС-94) /18/ және Украинада (63301, МПК А 61 К 35/78, N 2003032761) арнайы гепатопротекторлық зат ретінде патент берілген /19/.[4]

Осындай көптеген түрлі аурулардың емі болған бұл дәрілік өсімдіктің сырын ашу үшін ғалымдар жан-жақты зерттеді.

Емдік мақсатта қолданылатын жемісінің химиялық құрамын және фармакологиялық қасиеттері анықталды. Тұқымын кешенді технологиялық өңдеу барысында майсыз, ұнтақ түріндегі дәрілік өнімі, алатікен майы, алатікеннің сұйық сығындысы, және «Силибохол», «Силидон», «Растоспир» кешенді препараттары дайындалды [5]

Сол сияқты шұбар алатікеннің белгілі және жаңа препараттарының қасиеттері (гепатопротекторлық, иммунтұрақтандырғыш, атеросклерозға қарсы және т.б.) зерттелген. Бұл зерттеулердің өзектілігі сонша, болашақта алатікенді медицинада кең қолдануға мүмкіндік береді [6].

Келесі жұмыс Пенза мемлекеттік ауылшаруашылық академиясында шұбар алатікенді қалыпты жағдайлармен, тыңайтқыштармен қамтамасыз ету арқылы медицинада қолданылатын экологиялық таза фармацевтикалық өнім алуға бағытталған. Зерттеу жұмысы 2001-2004 жылдары Каменск ауданы Вадинск-Мокшан агротопырақты аумағында орналасқан «Атмис» агроөндірісінде жүргізілді. Бұл жердің топырақ жабыны шымтезекті, қара топырақ. Орташа есептегенде үш жылда 1,03 т/га өнім жиналды, ең жақсы тыңайтқыш көңге қарағанда шымтезек (3 т/га). Тұқымдарын және бутонизация кезеңінде өркенін ЖУСС-I тыңайтқышымен өңдегенде тамырының жақсы өсу және фотосинтездің қарқынды жүруі байқалады [7].

Енді бір ғалымдар өсімдіктен бөлініп алынған майды тұрақтандыру тәсілдерін анықтады. Оның тотығуға қабілеттілігі құрамындағы антиоксидант эффектісіне тәуелді. Сондықтан 1:2 қатынасындағы α-токоферол-аскорбилпальмитат қосындысын пайдаланса, ол тотығуды максимальды бәсеңдетеді [8].

Н.И. Вавилов атындағы Саратов мемлекеттік аграрлық университетінде 1998-2000 жылдары шұбар алатікен алғаш рет Саратов оң жағалауында, құрғақ өңірде екпе жағдайында өсірілді. Жоспар бойынша өсімдікке әсер ететін ортаның әртүрлі жағдайлары, көп, әрі сапалы өнім алудың жолдары зерттелді. Зерттеу нәтижелері қолайлы уақыт ерте көктемде, 3-4 см тереңдікте таза участокке тұқымдарды себу [9].

Өсімдіктің осындай дәрежеде бағалануының басты себебі тұқымында 32 пайызға дейін шыны майлар, 0,08 пайыз эфир майы, шайыр, биогенді аминдер (тирамин, гистамин), 2,8-3,8 пайыз флаваноноллигнандар, соның ішінде силибин, силидианин, таксифолин, силихристин және бірнеше маңызды макро-, микроэлементтер, К витамині, Т факторы (тромбоцит санын арттыратын), шайыр, аз мөлшерде сапониндер және алкалоидтар кездеседі. Зерттеу нәтижесінде 5 түрлі флавоноид, соның ішінде квертенцин табылған [10]

Флавоноидтар - барлық флаваноидтар негізінен флавон деген қосылысқа жатады. Үшкөміртек үзбелерді байланыстыратын структураға қарай, сонымен бірге оның тотығу дәрежесіне байланысты барлық флавоноидтар бірнеше негізгі топтарға бөлінеді; 1) Катехиндер; 2) Лейкоантоцианидтер; 3) Антоцианидиндер; 4) Флавоноидтар; 5) Флавонолдар-3; 6)Флавондар және флавонолдар; 7) Халкондар және дигидрохохалкондар; 8) Аурондар; 9) Изофлавондар. Флавоноидтар өздерінше бос күйінде де, немесе гликозидтер түрінде де (катехиндерден басқасы) кездеседі. Көміртекті бөлігі ретінде моно-, ди- және трисахаридтер болуы мүмкін. Моносахаридтерден кәдімгі өсімдіктерде болатын қанттар: Д-глюкоза, Д-галактоза, L-рамноза, L- арабиноза болады.

Флавоноидтар деген атпен белгілі өсімдіктер пигменттері класын зерттеу ХIХ ғасырдың басынан жүргізілді деп айтуға болады. Флавоноидтар қосылыстарына қызығушылық әсіресе ерекше 20ғасырдың 40 жылдарынан басталды. Септ-Дьерди 1936 жылы лимон қабығынан алынған флавоноидтар жиынтығының Р витамині белсенділігіндей әсері бар екендігін дәлелдеді. Қазіргі кезде флавоноидтардың фармокологиялық әсері диапазоны өте кең белгілі болды. Әдебиеттердегі мәліметтерден флавоноидтарды жүрек-қан тамырларын емдеуге, спазмолитикалық, қабынуға қарсы, микробтарға қарсы дәрілік заттар ретінде пайдалануға болады. Соңғы кезде флавоноидтарды ісікке қарсы да қолдануға болады деген мәліметтер бар. Бірақта флавоноидтардың дәрі-дәрмек ретінде ресми түрде пайдалануы әлі шектеулі. Өте жиі флавоноидтарды Гален және Жаңа гален препараттары құрамына кіретіндігі туралы айтылады [11].

Алкалоидтар - күрделі азотты қосылыстар. Бұл сөз арабша алкали - сілті және гректің эйдос - ұқсас деген мағына береді. Өсімдік түрлеріне, өскен ортасына, биологиялық даму сатыларына, өсіру және жинау әдістеріне байланысты алкалоидтардың мөлшері де әртүрлі болады. Алкалоидтар суда ерімейді, бірақ түрлі органикалық қышқылдармен тез байланысып, суда ерітінді түзеді. Медицинада алкалоид тұздарының судағы ерітіндісі қолданылады. Алкалоидтар дәмі ащы, көпшілігі улы, күшті әсер еткіш дәрілік заттар тобына жатады. Фармакологиялық әсері өте көп [12].

Шайыр - күрделі химиялық қосылыс, жабысқақ, суда ерімейтін, әртүрлі иісті зат. Сұйық шайырды бальзам деп атайды. Өсімдікте шайыр шайыр жолдарында болады. Егер өсімдіктің сыртқы қабаты жарақаттанса, шайыр толық жауып, кеуіп қалудан және микроб түсуден қорғайды. Шайыр қылқанжапырақтыларда, қайыңның бүрі мен жапырағында, алоэда кездеседі. Медицинада оларды бактерияға қарсы, ал тұндырмасы ішкі органдырға пайдаланады. Қарағайдан алынған шайыр медицинада кең қолданылатын «клеол» пластырь құрамына кіреді. Ежелгі Египетте ладан, мирра, канифоль сияқты шайыр заттарын өлген адамды бальзамдау үшін қолданған. Бірі сүргі ретінде, екіншісі жараларды емдеуге, үшіншісі несеп айдауға дәрі ретінде қолданылады.

Шыны майлар мен майға ұқсас заттар. Глицеринді күрделі эфирлер мен жоғары май қышқылдарының қосылыстары. Май құрамына қаныққан және қанықпаған қышқылдар кіреді. Қаныққан май қышқылдары құрамында пальмитин, стеарин, миристил және лаурин қышқылдары болады. Шыны майы көбінесе өсімдіктің тұқымында кездеседі, тек зәйтүн майы етті зәйтүн жемісінен өндіріледі. Шыны майлар суда ерімейді, спирттің суық ортасына қарағанда ыстық ортада тез ериді. Медицинада өсімдік майларын (мазь, кремдер, сабын) теріні жұмсарту үшін кең қолданады. Көпшілік майлар құрамындағы қанықпаған қышқылдар қан құрамындағы холестеринмен байланысып, тез еритін қосылыстар түзеді де, ағзадан шығаруға көмектеседі. Сондықтан шыны майларын «эссенциальды» деп атайды, организмде түзілмейді. Ең бағалы болып жүгері, күнбағыс, зәйтүн майы саналады. Өсімдік майын көп қолданатын Үнді, Қытай, Жапония елдерінде Америка, Европа елдерімен (бұл елдер көбінесе жануарлар майын қолданады) салыстырғанда атеросклероз ауруларына шалдығу біршама төмен. Майға ұқсас заттарға балауыз, стериндер, камфора кіреді, оларды да дәрі дайындауға қолданады.

Эфир майлары - күрделі әртүрлі үшпамай қосылыстары, өткір иісті зат. Шыны майлардан ерекшелігі матада және қағазда майдың іздері қалмайды. Дүние жүзінде 2500 эфир майлы өсімдіктер бар. Олар өсімдіктің әртүрлі мүшелерінде: гүлінде, жапырағында, жемісінде, кейде жерасты мүшелерінде болады. Өсімдіктің вегетациялық дамуы барысында эфир майларының қасиеті мен иісі өзгеріп отырады. Мысалы, кориандрдың піспеген жемісіне жағымсыз иіс тән болса, піскеннен кейін иісі өте жағымды болады, сондықтан тамақ өнеркәсібінде кең қолданады. Өсімдіктегі оның мөлшері 0,001%-тен 20%-ке дейін өзгеріп отырады. Оны су буымен айдау немесе экстракция әдісімен бөліп алады. Олар спиртте, шыны майда және басқа органикалық еріткіштерде ериді. Эфир майының химиялық құрамы әртүрлі болғандықтан, адам организміне түрлі-түрлі әсерін тигізеді. Микробтарға және түйілуге қарсы дәрі, жүрек жұмысын жақсартады, қызуды басады, ас қорыту жолдарында шырын бөлінуін күшейтеді.

Сапониндер (лат. Сөзі- «Sapo» - сабын) деп үлкен табиғи қосылыстар тобын атайды. Сапониндер химиялық құрылысы жағынан гликозидтер болып саналады. Олардың гемолитикалық қасиеті бар және салқын қандыларға улы. Сапониндер суда оңай еритін түссіз зат. Сапониндердің судағы ерітіндісі немесе шикізаты сілкіп бөліп алғанда күшті көбіктеніп кетеді, сол қасиетіне байланысты оны ΧΙΧ ғасырдың басында сапониндер деп атаған. Сапониндер сұйытылған этанолда және метонолда (60-70%) суықта ериді, ал концентрациясы жоғары (80-90%) спиртте тек қыздырғанда ериді, салқындатқанда ол тұнбаға түседі. Сапониндер эфирде, хлороформда, ацетонда, бензинде және басқа да органикалық еріткіштерде ерімейді.

Кейбір сапониндер жоғарыда айтылған қасиеттердің бәріне ие емес. Мысалы, кейбір сапониндер суда ерімейді, ал кейбіреулерінің гемолитикалық белсенділігі жоқ.

Барлық сапониндер өзінің химиялық табиғаты жағынан гликозидтер, олар агликондар (сапогениндерден) және көмірсудан тұрады.

Сапониндер және құрамында сапониндер бар шикізаттың шаңдары көздің, мұрынның, ауыз қуысының шырышты қабығына қоздырушы әсерін тигізеді. Сапониндер ішке көп мөлшерде қабылданғанда адам уланып қалуы мүмкін - лоқсу, құсу, іш өту, бас айналу сияқты жайсыз жағдайларға алып келеді [13].

Өсімдіктер дүниесінде пентациклді трипенді сапониндері кеңінен таралған. Трипенді гликозидтер өсімдіктердің мүшелерінде болатындығына қарай олар өсімдіктегі биохимиялық процестерге қатынасады деп айтуға болады.

Кейбір мамандар болжамы бойынша трипенді сапониндер өсімдік клеткасының өткізгіштігіне әсер етеді, ол олардың беттік белсенділігіне байланысты. Сапониндердің белгілі концентрациялары тұқымдардың өніп-өсуі жалпы өсімдіктің дамуын жылдамдатадындығы анықталды. Ал егер де сапониндердің концентрациясы шамадан тыс жоғары болса, керісінше кешеуілдетеді. Тритерпенді сапониндер көп мөлшерде өсімдіктердің жер асты мүшелері - түйнектерінде, тамырсабақтарында жинақталады. Олар клетка шырынында еріген, олардың мөлшері 20 % - ға (құрғақ массасына) дейін болуы мүмкін. Егерде өсімдік құрамында тритерпенді сапониндер өте мол болса, онда оларды микроскоп арқылы түссіз, формасыз кесектер (глыба) түрінде көруге болады. Тритерпенді сапониндер медицина және халық шаруашылығының әртүрлі саласындағы ролінің артуына байланысты олардың өсімдік (әсіресе өндірістік маңызы бар) құрамында болуын тереңірек, кеңірек вегетациялық фазаларға және сыртқы факторлардың әсеріне байланысты зерттеу өте қажет. Сапониндер адам ағзасында әртүрлі суық тигенде, қақырық түсіруге, дәреттің дұрыс жүруіне, өт айдауға қатысады [14].

1.2 Өсімдік өсетін аймақтың ауа-райы

Іле Алатауының ауа райының жағдайы құрлықтағы басқада тау жүйелері сияқты, ондағы тік бағытта ландшафты зоналық заңдылыққа, яғни оны тегістік ауа райынан теңіз деңгейінен абсолютті аса биіктігі мен ондағы мәңгі мұздың орналасуымен ерекшеленеді. Демек тау жүйесіндегі ауа райының параметрлік көрсеткіштері, ондағы әр қилы ланшафттардың кеңістікте орналасуы бағыты, орогафиясы, тау бедерінің ірі элементтері, ауа - райының басқада басты факторларының өзара қатынасымен анықталады.

Іле Алатауының ауа райының ең маңызды сипаты оның географиялық шетте орналасуы мен ашықтығы, яғни солтүстіктен, әсіресе-қыста Сібір мен Солтүстік Еуропадан соғатын суық ауа ағымынан тасаланған орталық бөліктеріне қарағанда оның терістігінде жалпы жылдың орташа температурасы біршама төмен, қысы суық. Міне, сондықтан да терістік Тянь-Шань жоталарының климаты тік өрлемелі бағытта заңды түрде тау етегіндегі континентальді терістік климаттан биік таулы субнивальді климатқа дейін алмаса өзгереді.

Іле Алатауының орталық аймағындағы жылдың жылу мен ылғалдың, тағы басқа да климаттық факторлардың суық және жылулықтың таралу ретіне қарай 7 тік климаттық аймақтарға бөлуге негіз бар :

1-тау етегіндегі құрғақ далалы аймақ.

2- таулы далалы аймақ.

3- таулы шалғынды аймақ.

4- таулы орманды аймақ.

5-субальпілі /жылы-қоңыр салқын/ аймақ.

6- альпілі /орташа- суық/ аймақ.

7-мәңгі қарлы аймақ.

Біздің зерттеулер жүргізген әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ғылыми өндірістік кешені «ЭКОС» тәжірибелік станция Алматы қаласының оңтүстік-батыс шетінде т.д 964-995 м. биіктіктегі тау етегіндегі далалық климаттық аймақта орналасқан. Оның географиялық орналасу координаттары төмендегідей:

N 43⁰ 11'12,2''- 43⁰ 11'26,4''

Е 76⁰ 51' 34,2''- 76⁰ 51' 27,9''

Аймақ климаты қатаң континенттік. Жыл бойындағы айлардағы температурасының өзгеруіне байланысты ауаның салыстырмалы ылғалдығы 70- 80 % болады [15]. Климаттың ерекшелігі ауа температурасының түн мен күнде ғана емес жыл бойында тұрақсыздығы, яғни оның 25-30⁰С аралығында ауытқуы. Қыстағы жылылық ауа температурасының кенеттен күрт төмендеуімен алмасады да, керісінше жаздағы соңғы үсік мүмкіндігі маусым айында да болуы мүлдем ықтимал. Қардың қалыңдығы әлсіз, небары 15-20 см-ден аспайды. Желдің оңтүстік және оңтүстік шығыс бағыты басым, оның орташа жылдамдығы 4 м/сек.

1.3 Өсімдік өсетін аймақтың топырақ жамылғысы

Іле Алатауының топырағын алғашқы ғылыми зерттеушілердің бірі Р.И. Аболин [16] және т.б. көптеген ғалымдар тау етегінің топырағын зерттеуге үлкен үлес қосқан.

Топырақ - жер шарының тіршілік аймағы, биосфераның басты компоненті. Топырақ түзуші факторлардың ең маңыздысының бірі - өсімдік, ал өсімдік тіршілігі топырақсыз мүмкін емес. Сондықтан да, екпе жағдайдағы өсімдікпен жүргізілген ғылыми зерттеулердің қайсыбірі болмасын, топырақтың құрамдық ерекшелігімен қоса қарастырылған. Өйткені топырақ өсімдік қорегінің қайнар көзі, негізгі өсу және тұрақталу ортасы. Бірақ Қарасай ауданының құзырындағы ҚазҰУ ғылыми өндірістік кешені «ЭКОС» тәжірибелік станциясының топырақтары бұрын соңды толық зерттелмеген .

Аймақтық жер бедері-жонды-төбелі тау етегінде шошақ шығындыдағы тегістік.

Орта жер бедері - оңтүстіктен солтүстікке қарай бағытталған еңіс тегістік.

Өте кіші жер бедері - беті тегістелген, әлсіз төмпешік.

Топырақ қабаты домалақ және қиыршық тасты шөгінді төсенділі, лессты саздақтан қалыптасқан.

Станция топырақтары кезінде ұзақ пайдаланылған, ал қазір өңделмеген тыңайған жағдайында. Тығайған учаскелердің өсімдік жабыны шабындық сипатты, аралас шөпті (бетеге, селеу, жусан, таспашөп, қияқөлең, тобылғы, еркекшөп, табиғи жоғышқа, бақажапырақ, және басқалары) бетегелі- селеулі. [17]

Топырақ беті хлорсутекті қышқылынан қайнамайды. Зерттелген топырақ профилінің морфологиялық сипаты:

А₁ - қабаты 0,1 - 10 см сарғылт, сұр - қоңыр ылғалды, дәрі тәрізді шашыраңқы, майда, түйіршікті, тамырлылау, хлорсутекті қайнамайды, орташа құм-балшықты, төменгі қабатқа біртіндеп өтеді.

А₂ - қабаты 10 - 24 см сұрғылт - қоңыр, тығыздалған, ылғалды жаңғақ тәрізді түйіршік- кесекті, тамырлылау, хлорсутектен қайнамайды, орташа құм- балшықты, төменгі қабатқа біртіндеп өтеді.

В₁ - қабаты 24 - 40 см күңгірт, қара - қоңыр, тығыздалған, жаңғақ тәрізді түйіршік - кесекті, әлсіз тамырланған, хлорсутектен қайнамайды, ауыр құм балшықты, төменгі қабатқа өтуі көзге түсерлік.

В₂ - қабат 40 - 65 см күңгірт - құба, ылғалды, тығыз ірі үйіршікті- кесекті, әлсіз тамырланған, хлорсутектен қабаттың төменгі жағы әлсіз қайнайды, ауыр құм- балшықты, төменгі қабатқа өтуі айқын.

С - қабаты 65 - 100 см құба - сарғыш, тығыздалған ылғалды, құрылымсыз, өсімдік тамырлары сирек, хлорсутектен тасқынды қайнайды, ауыр құм балшықты. Бұдан әрі топырақ қазбасының 265 см тереңдігіне дейін қиыршық тасты шөгінділер мен майда тастар және оның үгінділері төселген де, одан әрі пішіні дөңгелек жұмыр тастар орналасқан. Сипатталған тау етегі сілтісізденген, күңгірт, қара-қоңыр топырақ. Оның генетикалық қабаттары айқын тұрақталған, профильдері толық дамыған. А+В шірінді қабатының қалыңдығы 65 см. Топырақ қарашірінді қабатының мұндай шұбалыңқылығы оның егістікте ұзақ пайдалануы мен мезгіл-мезгіл жиі суарылуымен түсіндіріледі [18].

Топырақтың физикалық-ылғалдылық қасиеттері. Топырақ өзінің гранулометрлік құрамы бойынша өңделетін немесе жыртылатын А қабаты (бөлшектер жиынтығы < 0,01 мм - 43 - 44,4 %) орташа құм- балшықты, одан ірі барлық профилі бойынша ірі шаң-тозаңды (0,02 - 0,01 мм бөлшектер жиынтығы -33,4 - 38,1 %) фракциясы басым, ал төмен қарай орташа және майда шаң-тозаңды сипатты. Топырақтың А-қабатының ылайлы фракциясы (бөлшектері <0,001 мм) 9,9 - 11,2% топырақ пішіні ортасынан тереңдеген сайын бұл көрсеткіш ұлғаяды да, оның В- қабатында максимум көрсеткіші 14,4 % жетеді. Онан кейін аналық және гранулометрлік құрамының мәліметтері бойынша топырақтың физикалық жағдайына баға беріледі. Н.А. Качинскидің бағалау шкаласы бойынша топырақтың жалпы кеуектілігінің қарастырылған топырақтың жоғарғы қабаты өсімдік тамыр жүйесінің дамуына қанағаттанарлық жағдайда (50 - 55%), ал өңделген (42,0%) қабатының астында бұл жағдай қанағатсыз. Топырақтың барынша максималды гигроскопиялық мәні орташа (5,2 - 5,4 %), ал сору ылғалдылығы 6,9 - 7,1 % шамасында. Қарастырылған топырақтар едәуір ылғал сыйымдылығына ие (26-29 %), сондықтан да, оны суармалы егіншілікке пайдалануға мүмкіндік бар. Бүтіндей алғанда сілтісізденген күңгірт қара-қоңыр топырақ оңтайлы физикалық ылғалдылық қасиеттерге ие. [19]

2. Зерттеу нысанаСЫ және Зерттеу әдістері

2.1 Алынған түрдің ботаникалық-морфологиялық сипаттамасы

Күрделігүлділер - қосжарнақты өсімдіктер класындағы ең ірі тұқымдасы. Жер шарында бұл тұқымдас 1150-1300-ге дейін туысты, 20000 түрді, ал Қазақстанда 140-қа жуық туысты, 700-ден аса түрді қамтиды. Тұқымдасқа екі Asteroideae және Cichorioideae тұқымдас тармағы тиісті де, алғашқысы 11-12, ал соңғысы бір ғана трибаны қамтиды.

Күрделігүлділер эволюциялық тұрғыдан біршама жоғары деңгейде дамыған өсімдіктер тобы. Қазақстандағы өсімдік жабынын қалыптастырудағы күрделігүлділердің мәні айтарлықтай. Еліміздің орасан зор шөлді және жартылай шөлді далалы аймағында, малшаруашылығында, жемшөп дайындауда аса маңызды орын алады. Тұқымдастың өкілдері алуан түрлі экологиялық және геогрофиялық жағдайда өседі. Мысалы: олардың хасмофит, псамофит, галофит, психрофит, мезофит және ксерофит экологиялық топтарын табуға немесе кездестіруге болады .

Күрделігүлділер тұқымдас өкілдерінің тіршілік формалары кішігірім ағаштар, бұталар, лианалар, жартылай бұталар, көпжылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктер. Жер бетінің барлық құрлықтарында кездеседі. Бұл ең көп таралған және жоғарғы деңгейде жетілген тұқымдастардың бірі. Жапырақтары кезектесіп, қарама-қарсы немесе топтасып орналасады.

Тұқымдасқа тән белгілер мыналар: гүлшоғыры себет, сырт қарағанда гүлге ұқсас. Кейде себеттер жинақталып қалқанша немесе сыпыртқы түзеді, себеттің сыртын гүл асты жапырақшалары жауып тұрады, олардың жиынтығы орама түзеді. Ораманың жапырақшаларының өзара орналасу ерекшеліктері, олардың формасы және түсі осы тұқымдастың өкілдерін классификациялауға және анықтауға ең қажетті белгілер болып табылады.

Зерттеуге алынған объектіміз - күрделігүлділер тұқымдасы, Silybum туысының Қазақстандағы монотипті түрі.

Биіктігі 14-30 см, кейде 1,5 м жететін, тамыры ұршық тәрізді жуандаған бір немесе екі жылдық сабағы жалаң-тегіс, кейде қалың шатасқан түкті, ортотропты, қарапайым бұтақталған, жұмыр пішінді, көп қырлы шөптесін өсімдік. Отаны Жерорта теңізі, монотипті туыс, мәдени түрде бір жылдық ретінде өсіріледі. Жапырақ тақтасы күңгірт-жасыл, сырты жылтыр, ірі ақ таңдақты (дақты), орналасуы екі түрлі, төменгі тамыр алқымды жапырақтары делекті, кері жұмыртқа пішінді немесе эллипс пішінді, сағақты, жиектері тікенекті-тісті, ұзындығы 8-14 см және ені 4-5 см, ал жоғарғы буынаралықты жапырақтары салыстырмалы майда, ұшы созыңқы, қондырмалы.

Гүлшоғыры - себет, біршама ірі, сопақша немесе шар пішінді, ұзындығы 3-6 см, дара, гүлсидамы жіңішке, орама жапырақшаларының ұшы тікенекті, қасаңды, сырты әлсіз түкті, гүлдерінен ұзындау шығыңқы, жиектері 4-6 тікен-қылтанақты, ішкі орамалары тік, ұшы тарылған, тікенді емес. Гүлдері көп, күлте жапырақшалары қызғылт, күлгін және ақ түсті. Тұқымшасы эллипс немесе кері жұмыртқа пішінді, ұзындығы 5-7 мм, әлсіз қатпарлы, күңгірт-қоңыр, ақшыл дақты, үш қалақшалы, айырша түктерінің ұзындықтары 2 мм, бірақ өзара тең емес ақшыл-сары, нәзік, тым қысқа. Жаз бойы гүлдейді.

Тарауы. Қазақстанда шөлейт аймақтарда, жол бойында және бақшада арамшөп түрінде, Қызылорда облысында, Іле-, Күнгей Алатауында, Батыс Тянь-Шаньда өседі.

2.2 Морфологиялық және анатомиялық зерттеу әдістері

Тұқымның сапалығын анықтау үшін Фирсова М.К. әдістемелері қолданылды. Тұқымдардың өміршеңдігін және өнгіштігін анықтау үшін зертханалық зерттеу жүргізілді. Алдымен тәжірибе жүргізбес бұрын тазаланып, іріктелген әр өсімдіктің 100 дана тұқымдарын 0,5% калий перманганаты (KMnO₄) ерітіндісінде 15-20 минут дезинфекцияланды. Алдын ала 70% спиртпен тазаланған Петри табақшасына сорғыш қағазын төсеп тұқымдарды салып, терезенің алдына 35-40 см қашықтықта орналастырылады. Бұл бақылау тұрақты +20⁰+22⁰С бөлме температурасында 25 күн жүргізіліп, тұқымдар белгілі мөлшерде сумен, ауамен, жарықпен қамтамасыз етіледі.

Ең алғаш тұқымдарды жерге сеппес бұрын тазаланады да, 0,5% KMnO₄ ерітіндісінде 30 минут бойы әсер етіледі. Одан кейін алдын ала қопарылып, өңделген жерге 1 - 2 см тереңдікте себілді. Тұқым себілген алаңқайға вегетациялық маусым бойына тиісті агротехникалық шаралар (суару, топырақты қопсыту, арамшөптерден тазарту және т.б.) жүргізілді.

Барлық тәжірибе бойында топырақ ылғалдылығы мен жылулығы бір қалыпты болды. Бақылау негізінде себілген өсімдіктер тұқымының топырақтан шығымдылығы, өну қуаты арнайы журналға тіркелді. И.Н. Бейдеман тәсілі бойынша әрбір он күн сайын 1 рет жүйелі түрде өсімдіктердің өсуі мен дамуына фенологиялық бақылаулар жүргізілді. Фенологиялық мерзімдер Г.Н. Зайцева қалыптастырған әдіспен өңделді.

Өсімдіктің вегетативтік мүшелерінің морфологиялық құрылысын зерттеу үшін олардың жемістері, гүлшоғыры, вегетациялық дамуындағы әртүрлі кезеңдеріндегі мүшелері жиналып, фиксацияланып, гербарий жасалды.

Вегетативтік мүшелерінің анатомиялық құрылысын микроскопиялық зерттеу қарастырылған. Түрдің екпе жағдайдағы даму кезеңдеріне сәйкес вегетативтік мүшелері жиналып, ол материалдар Страсбургер-Флеминг әдісі бойынша дайындалған арнайы фиксаторда (спирт (70% спирт) + глицерин + су қатынасы 1:1:1) тұрақтатылды. Жиналған материалдардың анатомиялық кесінділері қолмен және тоңазытқыш микротомда (ТОС-2) қалыңдығы 10-15 мкм болатындай даярланды. Фотосуреттер арнайы фотоқондырғылы Leica микроскобымен түсірілді (ұлғайтылуы 13x10, 13x20). Анатомиялық құрылысының биометриялық көрсеткіштері сызықтық өлшеуге арналған окулярлы микрометр МОВ 1-15^x (ұлғайтуы -15,4 есе, объектив х 8) пайдаланылды. Өсімдіктің вегетативтік мүшелерінің морфологиялық және анатомиялық құрылысын сипаттауда И.Г Серебряков , Эзау Г. , Мухитдинов Н.М., Айдосова С.С., Бегенов Ә.Б , Барыкина Р.П. , Прозина М еңбектері қолданылды. Өсімдіктің биологиялық сипаттамасы , қазақша атауы С.А. Арыстанғалиев, Е.Р.Рамазанов , сонымен қатар С.А. Абдулина бойынша өсімдіктердің атаулары мен жүйеленуі тексерілді.

3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

3.1 Silybum marianum L. өсімдігінің онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің морфологиялық ерекшеліктері

Латентті кезең. Silybum marianum L. тұқымшасы эллипс немесе кері жұмыртқа пішінді, ұзындығы 6,9+0,08 мм, ені 3,6+0,1 мм, әлсіз қатпарлы, күңгірт-қоңыр, ақшыл дақты, үш қалақшалы, айырша түктерінің ұзындықтары 2 мм, бірақ өзара тең емес ақшыл-сары, нәзік, тым қысқа (Сурет 2). 1000 дана тұқымының салмағы 15,0311+0,1 г.

Тұқымның сапалығын анықтау үшін зертханалық зерттеу жүргізілді. Алдымен тәжірибе жүргізбес бұрын тазаланып, іріктелген әр өсімдіктің 100 дана тұқымдарын 0,5% калий перманганаты (KMnO₄) ерітіндісінде 15-20 минут дезинфекцияланды. Алдын ала 70% спиртпен тазаланған Петри табақшасына сорғыш қағазын төсеп тұқымдарды салып, терезенің алдына 35-40 см қашықтықта орналастырылады. Бұл бақылау тұрақты +20⁰+22⁰С бөлме температурасында 25 күн жүргізіліп, тұқымдар белгілі мөлшерде сумен, ауамен, жарықпен қамтамасыз етіледі. Бақылауға қойылған тұқымдар екінші күні өніп, алғашқы ұрық тамыры көрініс береді. Олардың ұзындығы небәрі 3-4 мм ғана, ақшыл - сұр түсті, ұшы үшкір пішінді. Белгіленген мерзімнің 6-шы күні 45,5 пайыз тұқым өнеді де, тұқымжарнақ жапырақтары айқындалып, ұрық тамырларының ұзындығы 4-6 см жетеді. Зерттеу нәтижесінде белгіленген 25 күнде 94 пайыз тұқым өнуге қабілетті болды, яғни шұбар алатікен тұқымдарының лабораториялық жағдайдағы өнуі біршама жоғары екендігін байқатады.

Зерттеулердің қорытындысында өсімдіктің онтогенездік дамуының морфологиялық ерекшеліктері мынадай нәтижені көрсетті:

Өскіндік күйі (рl) - өскін екі кең, ұзынша тұқым жарнағы бар жертаған өркен, жоғарғы жағы кішігірім ойық, әрқайсысы бір-екі жүйкелі. Алғашқы ассимиляциялық жапырақтары қанық жасыл түсті, ұзындығы 1,5-2 см жететін ұзынша, 2-4 жүйкелі, ұзын сағақты. Гипокотилі 0,4-0,5 см, ұрық тамыры 6-8 см топыраққа тереңдейді, одан ұзындығы 1,5-2,5 см бірінші ретті жанама тамырлары таралады. Өскіндік тіршілік күйінің ұзақтығы 12-15 күн.

Ювенильдік тіршілік күйі (j). Биіктігі 5,5-6 см, өркені негізі жертаған, ұзындығы 4-5,5 см, кері ланцетті немесе эллипс тәрізді, тікенек тісті, 2-3 жүйкелі 3-4 нағыз жапырақтары бар өркен. Тұқым жарнақтары сақталған. Гипокотилінің ұзындығы 0,6-0,8 см, ол аздап жуандаған. Негізі тамыры 8-10 см тереңдікке енген. Бірінші ретті жанама тамырлары ұзара түскен, 4-5 екінші ретті тамырлары пайда болған. Ювенильдік тіршілік күйі 14-16 күнге созылады.

Имматурлық тіршілік күйіндегі (іm) өсімдік биіктігі 7-11 см, 3 жүйкелі, тікенек тісті, 5-7 алғашқы ретті жапырақтар түзетін негізгі жертағанды өркен. Негізгі тамыр ұзындығы 10-13 см, аздап жуандаған, одан тараған жанама тамырларының саны 8-9, ұзындықтары 2-4 см. Имматурлық тіршілік күйінің ұзақтығы 32-34 күн.

Виргинильдік тіршілік күйі (w). Өсімдіктің биіктігі 10-12 см. Жапырақтары жылтыр, ірі, ақ дақтары бар, ұзындығы 5-8 см және ені 2-3 см, жертағанды. Барлық жапырақтары кері ланцет немесе эллипс тәрізді, ұзындығы 1-2 см сағақты немесе қондырмалы. Негізгі тамыры және қанық қоңыр түсті жанама тамырлары жақсы жетілген. Бұл тіршілік күйі 35-38 күнге созылды.

Генеративтік кезең (g). Бұл кезеңде өсімдік үш тіршілік күйге бөлінеді: жас (g₁), орта жас (g₂) және кәрі (g₃) генеративтік тіршілік күйі. Бірінші тіршілік күйінде өсімдіктің осьтік және жанама бұтақтарында гүл шоғырлары қалыптаса бастайды. Осы күйде үлкен өсімдікке тән барлық белгілері болады. Өсімдік биіктігі 58,85±2,16 см болатын әлсіз түкті, тік сабақты. Негізгі жертағанды өркені әлі де сақталған. Одан 15-19 кері ланцетті немесе эллипс тәрізді, 1-3 жүйкелі жапырақтар тарайды. Екінші тіршілік күйін қарастырғанымызда генеративтік өркендері бір-біржарым есе артады. Гүлдеуі шілде айының соңы мен тамыз айларының бірінші он күндігінде жүреді. Гүлшоғыры себет. Гүлдері ашық-көк түсті, түтік тәрізді күлтежапырақшалардан тұрады. Себеттерінің ұзындығы 3-6 см жететін ұзынша, көбінесе шар тәрізді, дара гүл сидамды. Тамыр мойнындағы жапырақтар біртіндеп сарғаяды. Негізгі тамыры жуандап, жанама тамырлары көбейеді.

Кәрі генеративтік тіршілік күйінде (g₃) өсімдік сабағының төменгі жапырақтары біртіндеп қурап түсе бастауымен және тұқымдарының пісуімен сипатталады. Генеративтік қызметі бәсеңдейді. Көптеген өлі бұтақтарды, жанама тамырларды және жапырақтарды байқауға болады. Генеративтік тіршілік күйінің ұзақтығы 44-47 күн. Осы тіршілік күйінен кейін өсімдік қурап, өлі күйге өтеді. S. marianum өсімдігінің вегетациялық даму кезеңінің ұзақтығы 143±1,4 күнге созылады. Шұбар алатікен онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің морфологиялық көрсеткіші 2-кестеде көрсетілген.

3.2 Silybum marianum L. онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің анатомиялық ерекшеліктері

Өсімдіктің онтогенездік дамуындағы вегетативтік мүшелерінің анатомиялық құрылысын зерттеу төмендегідей нәтижелер берді.

Өскіндік тіршілік күйі. Тамырының көлденең кесіндісі жұмыр пішінді. Тамыр сырты бірдей пішінді, қалың қабықшалы, сыртынан біршама деформацияланған бір қатар клеткалардан түзілген экзодермамен жабылған. Алғашқы қабық көлемі тамырдың 65-70 пайыз бөлігін қамтиды. Оның жұқа қабықшалы, мөлшері әртүрлі, дөңгелек, сопақ пішінді, паренхималық клеткалары 7-9 қатарлы. Қабықтың ең ішкі шекаралық қабаты эндодерма клеткалары бірдей пішінді, бір қатарлы тығыз тізбек түзіп орналасады. Клеткалардың өзара түйіскен аралығында Каспари белдемесі бар.

Орталық шеңбер стелласы алғашқы ксилема түтіктерінің диархты сәулелі. Тамырдың орталық цилиндрі бір қабат паренхималы клеткалы перициклмен қоршалған. Перицикл астында ксилема сыртын жарты ай пішінді алғашқы және соңғы флоэма элементтерін қамтыған флоэма қалақшасы орналасқан. Кең қуысты екінші дәрежелі ксилема түтіктерінің саны 5-7, ал тар қуысты түтіктері 6-9, тамыр ортасында жарты ай тәрізді екіге бөліне орналасқан. Сүректік паренима өте нашар жетілген. Жалпы Silybum marianum L өскіндік кезеңіндегі тамырдың анатомиялық құрылымы әлсіз анатомиялық қайта дамуды байқатады (Сурет 3).

Тұқымжарнақтың көлденең кесіндісі гомогенді типті. Жоғарғы эпидермис клеткалары дөңгелек формалы, тізбектеле орналасқан, түксіз. Бағаналы паренхима клеткаларының пішіні әлі толық қалыптаспаған, әртүрлі: сопақ, дөңгелек, төртбұрышты, 4-6 қатарлы, мол клеткааралықты. Борпылдақ мезофиллге өтуі айқын емес. Борпылдақ мезофилл клеткаларының қабықшалары жұқа, клеткааралық қуыстары көлемді, шашыраңқы орналасқан. Жүйкесіндегі өткізгіш шоқ элементтері коллатеральды жабық, жоғарғы және төменгі бөлігі склеренхималы қынапшалы. Өткізгіш шоқтың төменгі жағын 5-8 қатарлы қоректік затттар ағысын реттеуші паренхималық клеткалар қоршаған. Төменгі эпидермис клеткалары жұқа қабықшалы, ірілі-ұсақты пішінді, тізбекті орналасқан, устьице кешендері әлі қалыптаспаған. Барлық мезофилді паренхима мол хлоропласты (Сурет 4).

Ювенильдік тіршілік күйінде тамыр сыртын қалың қабықшалы, өлі клеткалары ыдырай бастаған ризодермамен жабылған. Қабықтың паренхималық клеткалары ірі, олардың мөлшері сырттан орталық шеңбеге қарай кішірейген, әртүрлі көлемді, дөңгелек, сопақ пішінді, 5-7 қатарлы, клеткааралықсыз. Қабықтың эндодерма қабатының клеткалары бірдей формалы, бір қатар тізбектеле орналасады.

Орталық шеңбер перициклмен басталады. Орталық шеңбер диархты типті және ксилема сәулелерінің көлемінің ұлғаюынан оның диаметрі немесе көлемі кеңіген (жуандаған). Флоэмаға қарағанда ксилема тезірек қалыптасатындықтан шеңбердің 70 пайызын ксилема түтіктері толтырады да, ал флоэма элементтері ксилема сыртынан дөңс жарты сегмент тәрізді жабылған. Кең қуысты екінші дәрежелі ксилема түтіктерінің саны 13-15 көбейген. Ксилема арасындағы сүректік паренхима әлсіз дамыған. Тамырдың анатомиялық құрылысы шектеулі анатомиялық қайта дамуды сипаттайды (Сурет 5).

Ал жапырақтың анатомиялық құрылысы дорзовентральді типті. Жоғарғы эпидермис клеткалары созылыңқы, сопақ формалы, беткі қабырғасы қалың қабықшалы, әлсіз түкті. Жапырақ тақтасының ең маңызды бөлігі ассимиляциялық қызмет атқаратын мезофиллдік ұлпасы анық бағаналы және борпылдақ мезофилге бөлінген. Бағаналы мезофилл клеткалары біршама ұзын, сопақ, бағана тәрізді бір-біріне кіріге, тығыз, эпидермиске тік (перпендикуляр) орналасқан. Аздаған клеткааралықты, 3-4 қатарлы, хлоропластарға бай, жалпы жапырақ тақтасының 70-75 пайыздай бөлігін қамтиды. Борпылдақ мезофиллге өтуі айқын. Борпылдақ паренхима клеткалары мөлшері әртүрлі, қабықшалары жұқа, хлорофилді, айқын клеткааралықты, төменгі эпидермиске көлбей немесе параллель, 4-5 қатар түзе ретсіз орналасқан.

Өткізгіш ұлпалар коллатеральды жабық, жапырақтағы жүйкенің негізін құрайды, ал мезофилл клеткалары арасында жекелеген трахеидті элементтер түрінде кездеседі. Жапырақтың төменгі эпидермис клеткалары жоғарғымен салыстырғанда пішіні біршама ұсақ, қабықшасы жұқа, устьицелері эпидермис деңгейінде (Сурет 6).

Имматурлық тіршілік күйі. S. marianum дәрілік өсімдігінің тамырының көлденең кесіндісі жұмыр пішінді. Тамыр сыртының клеткалары 1-2 қатарлы, аздап ыдырай бастаған экзодерманың өлі клеткаларымен жабылған.

Тамырдың қабықтық бөлігі (қабығы) толығымен сақталған, бірақ оның клеткалары біршама деформацияланған. Олар 6-7 қатарлы, клетка қабықшалары біршама қалыңдаған. Қабықтың ішкі қатары эндодерма клеткалары сопақ пішінді, жұқа қабықшалы, тізбекті орналасқан. Тамырдың орталық шеңбері клеткалары жұқа қабықшалы, дөңгелек пішінді, перицикл қатарынан басталады. Орталық шеңбердің стелласы диархты, оның екінші дәрежелі ксилемалық түтіктері екі жарты ай пішінді орналасқан. Кең қуысты екінші дәрежелі ксилема түтіктерінің саны 5-7, ал тар қуысты түтіктері 6-8, тамыр ортасында шашыраңқы орналасқан. Сүрек аралық паренхима нашар дамыған.

Алғашқы және соңғы флоэма элементтері ксилемаға сәйкес, оның сыртында екі жарты ай пішінді орналасқан. Флоэма элементтерінің дамуы орталық шеңберде біркелкі емес, оның бүйірлік аудандарында әлсіз дамыған.

Бүтіндей алғанда қарастырылған өсімдік тамырының анатомиялық құрылымы шектеулі қайта дамуды сипаттайды (Сурет 7).

Оның жапырағының көлденең кесіндісінде мезофилінің вентральды және дорзальды жақтары оның дорзовентральды типті екенін сипаттайды. Эпидермистің беткі жағы жұқа кутинді, түксіз, жылтыр. Жоғарғы эпидермис клеткалары сопақ немесе беткі және астыңғы «қабырғалары» томпайған, дөңгелек пішінді, жұқа қабықшалы. Адиксиальды жағындағы ассимиляциялық ұлпа мол клеткааралықты, призма немесе бұрыс трапеция пішінді, эпидермиске тік, болмаса жантая орналасқан екі қатарлы бағаналы паренхимадан түзіледі. Борпылдақ паренхимасы ірі клеткааралықты, клеткалары әртүрлі мөлшерлі және пішінді, көлбей немесе төменгі эпидермиске таспалы (параллельді) орналасқан. Мезофилл паренхималарының екі түрінде де хлоропластар көптеп байқалады. Абаксиальды эпидермис клеткалары оның адиксиальды жағымен салыстырғанда клеткалары майда, жұқа қабықшалы, пішіндері ұқсас, устьицелері эпидермис деңгейімен бірдей орналасады. Устьице арасындағы қуыс айқын көрінеді.

Жапырақ мезофиліндегі өткізгіш ұлпалар жүйесі оның жүйкелерінде толық, коллатеральды жабық. өткізгіш шоқтың жоғарғы және төменгі жақтары 6-8 қатарлы, жұқа қабықшалы, әртүрлі көлемді паренхималық қынапша клеткаларымен және 3-5 қатарлы склеренхималық «қалпақшамен» қоршалған. Ал мезофилге көміле орналасқан өткізгіш шоқтың элементтері тек жекелей трахеидтер ғана болады (Сурет 8).

Генеративтік тіршілік күйінде (g₁) S. marianum тамырының көлденең кесіндісі жұмыр пішінді. Кесінді сыртын клеткалары ыдырай бастаған қабық паренхимасының қалдығымен жабылған. Тамыр қабығының сақталған паренхимасы 3-4 қатарлы. Клеткалары қалың қабықшалы, дөңгелек немесе сопақша пішінді, іштен сыртқы бағытта аздап қабысқан, майда клеткааралықты. Эндодерма клеткаларының сыртқы және өзара түйіскен қабырғалары қалыңдаған, сопақ формалы, тізбекті, Каспари белдемесі байқалмайды.

Тамырдың орталық шеңбері негізіне соңғы флоэма мен соңғы ксилема, олардың аралық паренхимасынан түзілген. Оның басым бөлігін (80 пайыздан астамын) соңғы ксилема элементтері мен оның сүректік паренхимасы иемденеді.

Тамырдың ксилемасы тетрархты, дегенмен оның алғашқы ксилемалық түтіктердің төрт тармақты сұлбасы айқын байқалмайды.

Тамыр орталық шеңберінің соңғы ксилемалық элементтері мейлінше жақсы дамыған, оны оның ортасындағы кең қуысты, ірі 20-25 түтіктері және шеңберлі камбийге бағыттылы ірі түтіктері мейлінше мол дамыған соңғы ксилеманың сүректік паренхимасы әлсіз қалыптасқан, олар негізінен паренхималық аудандарында соңғы флоэма элементтері тар көлемді, перицикл мен шеңберлі камбий аралығында орналасқан.

Флоэманың електі түтік және сүректік клетка элементтері мен паренхмасының клеткалары жұқа қабықшалы, клеткааралықсыз (Сурет 9).

Сабағының көлденең кесіндісі ұсақ көп қырлы, жұмыр пішінді. Сабақтың сырты (эпидермисі) 2-3 клеткалы, ұшы доғал, жай түкті. Эпидермис кутинді. Эпидермис клеткаларының астыңғы-үстіңгі қабырғалары шығыңқы, екі бүйірі ептеп қысылған, клетка қабықшалары орташа қалыңдаған, дөңгелек пішінді. Эпидермис астында үлкен қырларында 4-6 қатарлы, ойыс жерлерінде 1-2 қатарлы колленхима клеткалары орналасқан. Сабақтың қабықтық бөлігі тар көлемді, 3-4 (5) қатарлы клетка қабықшалары жұқа паренхимадан түзілген, олар әлсіз клеткааралықты. Қабықтың ішкі шекаралық қатарының крахмалды қынапшалары айқын, клеткалары көп бұрышты жұқа қабықшалы, тізбекті орналасқан.

Сабақтың орталық шеңберінің өткізгіш шоқтары үзілмелі, екі деңгейлі, үлкенді-кішілі, сыртқы және ішкі жағынан склеренхималық қалпақшалармен (қынапша) қапталған. Склеренхималық қалпақша үлкен өткізгіш шоқтарда 7-9 қатарлы, ал астында 3-4 қатарлы. Майда өткізгіш шоқтарда склеренхималық қалпақша 3-4 (2-3) қатарлы, тек қана үстінде орналасқан, олар астында жоқ.

Әдеби мәліметтер бойынша склеренхималық қалпақшалардың екі жақты орналасуы анатомиялық қайта дамуы шектеулі шөптесін өсімдіктер сабағына тән деген мәлімет келтіріледі [45].

Сабақтағы камбий сілемі тек шоқтық күйде сақталған.

Өткізгіш шоқтардың флоэмалық элементтері ксилема түтіктерінің сыртында орналасқан. Шоқаралық өзектік сәуле паренхимасы 2-3 қатарлы, клетка қабықтары біршама қалыңдаған. Сабақтың өзектік бөлігі барынша көлемді. Өзектік паренхима клеткалары әртүрлі мөлшерлі, көпбұрышты пішінді, клеткааралықсыз, толық сақталған.

Қарастырылған дәрілік өсімдік сабағы анатомиялық құрылысы жағынан шөптесін өсімдік сабағына тән алғашқы құрылымды (Сурет 10).

Silybum marianum жапырағының көлденең кесіндісіндегі оның мезофилі дорзивентральді типті. Жоғарғы эпидермис беті жұқа кутинді. Оның клеткаларының сыртқы қабырғасы қалыңдаған, дөңгелек формалы.

Бағаналы паренхима клеткалары, екі қатарлы, ауытқыған қысқа, сопақ формалы, жантая - тік орналасқан, мол клеткааралықты. Борпылдақ паренхимаға өтуі айқын.

Бағаналы және борпылдақ паренхима аралығында жекелеген трахеялар орналасқан. Жапырақ мезофиліндегі толық талшықты өткізгіш шоқтың тек оның жүйкелерінде ғана, ол коллатеральды жабық.

Төменгі эпидермис клеткалары салыстырмалы майда, беті жұқа кутинді, устьицелі. Устьице кешендері эпидермис деңгейінде, устьице астындағы ауалық қуыс айқын.

Негізінен қарастырылған шұбар алатікеннің генеративтік даму кезеңіндегі жапырағының анатомиялық құрылысы гигромезоморфты

(Сурет 11) .

Шұбар алатікен өсімдігінің онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің анатомиялық құрылысының биометриялық көрсеткіштері 3, 4, 5-кестелерде келтірілген.

Кесте 1 - Silybum marianum L. тұқымының морфологиялық көрсеткіші мен өну қуаттылығы (лаб. және екпе жағдайында).

Өсімдік аты

Тұқым

1000 тұқым салмағы гр,

Өсімдіктің жасы, жыл

Лабораторияда

Екпе жағдайда

Ұзындығы

ені

Белгілі күндердегі өну қуаты %

Тұқым-дардың өнімділігі %

Белгілі күндердегі өну қуаты %

Тұқым-дардың өнімділігі %

Sylibum marianum L.

6,9+0,08

3,6+0,1

15,0311+0,1

6-шы күні

45,5 %

94%

8-ші күні 47%

91%

Кесте 2 - Silybum marianum L. онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің морфологиялық көрсеткіші

Тіршілік күйі

күні

Биіктігі, см

Жапырақ

Жанама тамырлар саны

cаны

ұзынд., см

ені, мм

сағағы

І реттік

ІІ реттік

өскіндік

29.04.07

1,85±0,13

2-3

1,37±0,04

0,8±0,04

2-4

ювенильдік

11.05.07

5,76±0,09

2-4

4,94±0,3

2,9±0,6

1,06±0,5

7-8

имматурлық

27.05.07

11,64±0,55

6-7

8,38±0,7

4,69±0,36

2,7±0,04

21-27

9-13

виргинильдік

28.06.07

23,31±1,48

8-11

11,54±0,08

5,92±0,44

5,8±0,15

33-38

17-20

генеративтік (g₁)

02.08.07

58,85±2,16

15-19

15,28±0,64

10,26±0,82

7,1±0,42

Кесте 3 - Sylibum marianum жапырағының анатомиялық көрсеткіштері

Тіршілік күйі

Эпидермис қалыңдығы,

мкм

Мезофилл қалыңд., мкм

Бағаналы мезофилл

Борпылдақ мезофилл

жоғарғы

төменгі

қатар саны

қабат қалыңд.,

мкм

қатар саны

қабат қалыңд.,

мкм

өскіндік

22,21±0,83

13,98±0,54

614,72±4,23

5-6

347,17±3,17

6-7

269,98±3,29

ювенильдік

18,63±0,88

12,12±0,65

560,68±3,9

3-4

324,61±3,29

4-5

229,64±3,64

имматурлық

23,18±0,93

16,02±0,5

628,28±2,28

3-4

355,49±5,3

4-6

269,02±3,7

генеративтік (g₁)

21,5±0,98

16,37±0,58

632,61±2,6

3-4

379,71±3,2

4-5

271,18±2,88

Кесте 4 - Sylibum marianum сабағының анатомиялық көрсеткіштері

Тіршілік күйі

Эпидермис қалыңд,

мкм

Алғашқы қабық қалыңд,

мкм

Эндодерма қалыңд, мкм

Өткізгіш шоқ ауданы,

х10^-3мм²

Ксилема түтік

ауданы, х10^-3мм2

Өзек паренх.

диаметрі, мкм

өскіндік

ювенильдік

имматурлық

генеративтік (g₁)

17,17±0,48

147,35±3,7

30,62±1,39

79,3±2,2

2,76±0,23

58,05±2,35

Кесте 5 - Sylibum marianum тамырының анатомиялық көрсеткіштері

Тіршілік күйі

Тамыр қалыңдығы

Орталық шеңбер диаметрі,

мкм

Ксилема түтіктері ауданы

х10^-3,мм²

Экзодерма қалыңд,

мкм

Алғашқы қабық қалыңд, мкм

өскіндік

20,71±0,79

214,16±1,17

396,63±1,44

6,12±0,17

ювенильдік

17,16+0,42

219,82±1,61

493,54±4,17

8,45±0,59

имматурлық

17,61+0,5

226,02±3,49

715,39±2,16

18,57±0,55

генеративтік (g₁)

ыдыраған

166,07±0,2

29,12±1,45

Ғылыми Жоба Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы Қайыржанова Ақбибі

Сурет 1 - Silybum marianum L. морфологиялық көрінісі

Ғылыми Жоба Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы Қайыржанова Ақбибі

Сурет 2 - Silybum marianum L.

тұқымының морфологиялық көрінісі

Ғылыми Жоба Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы Қайыржанова Ақбибі

С 3-сурет Silybum marianum L. өскіндік тіршілік күйіндегі тамырының анатомиялық құрылысы

ээкз - экзодерма, алғ.қ - алғашқы қабық, фл-флоэма, кс-ксилема, орт.ш-орталық шеңбер

Ғылыми Жоба Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы Қайыржанова Ақбибі

Сурет 4 - Silybum marianum L. өскіндік тіршілік күйіндегі тұқымжарнағының анатомиялық құрылысы

ж.эп-жоғарғы эпидермис, бағ.мзл-бағаналы мезофилл, борп.мзл-борпылдақ мезофилл, трхд-трахеид, т.эп-төменгі эпидермис

Сурет 5 - Silybum marianum L. ювенильдік тіршілік күйіндегі тамырының анатомиялық құрылысы

экз-экзодерма, алғ.қ-алғашқы қабық, кс-ксилема, фл-флоэма

Ғылыми Жоба Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы Қайыржанова Ақбибі

Сурет 6 - Silybum marianum L. ювенильдік тіршілік күйіндегі жапырағының анатомиялық құрылысы

трх-трихома, ж.эп-жоғарғы эпидермис, бағ.мзл-бағаналы мезофилл, борп.мзл-борпылдақ мезофилл, т.эп-төменгі эпидермис

Ғылыми Жоба Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы Қайыржанова Ақбибі

Сурет 7 - Silybum marianum L. имматурлық тіршілік күйіндегі тамырының анатомиялық құрылысы

экз-экзодерма, алғ.қ-алғашқы қабық, энд-эндодерма, кс-ксилема, фл-флоэма

Ғылыми Жоба Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы Қайыржанова Ақбибі

Сурет 8 - Silybum marianum L. имматурлық тіршілік күйіндегі жапырағының анатомиялық құрылысы

ж.эп-жоғарғы эпидермис, бағ.мзл-бағаналы мезофилл, трхд-трахеид, борп.мзл-борпылдақ мезофилл, т.эп-төменгі эпидермис

Ғылыми Жоба Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы Қайыржанова Ақбибі

Сурет 9 - Silybum marianum L. генеративтік (g₁) тіршілік күйіндегі тамырының анатомиялық құрылысы

алғ.қ-алғашқы қабық, фл-флоэма, кс-ксилема, орт.ш-орталық шеңбер

Ғылыми Жоба Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы Қайыржанова Ақбибі

Сурет 10 - Silybum marianum L. генеративтік (g₁) тіршілік күйіндегі сабағының анатомиялық құрылысы

эп-эпидермис, клх-колленхима, алғ.қ-алғашқы қабық, крх.қ-крахмалды қынапша, склх-склеренхима, өтк.ш-өткізгіш шоқ, фл-флоэма, кс-ксилема, өз-өзек

Ғылыми Жоба Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы Қайыржанова Ақбибі

Сурет 11 - Silybum marianum L. генеративтік (g₁) тіршілік күйіндегі жапырағының анатомиялық құрылысы

ж.эп-жоғарғы эпидермис, бағ.эп-бағаналы эпидермис, трхд-трахеид, борп.мзл-борпылдақ мезофилл, т.эп-төменгі эпидермис

Қорытынды

Asteraceae тұқымдасының шұбар алатікен дәрілік түрінің онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің морфологиялық және анатомиялық құрылысын зерттеу барысында төмендегідей тұжырымдар жасалды:

1. Өсімдіктің тұқымының және онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің морфологиялық көрсеткіші 1-2-кестелерде көрсетілген. Бұл келтірілген мәліметтерден көргеніміздей алатікен өсімдігі бір жылда толық вегетациялық даму сатыларынан өтеді.

2. Шұбар алатікеннің вегетативтік мүшелері (тамыр, сабақ, жапырақ) әр вегетациялық даму сатыларына өткенде үнемі көлемі ұлғайып, өсіп отырды.

3. 3-5 кестелерде көрсетілгендей өсімдіктің вегетативтік даму кезінде сыртқы морфологиялық құрылысы ғана емес, оның ішкі анатомиялық құрылысы да үнемі дамып отырған. Мысалы өскіндік тіршілік күйінде тұқымжарнағының жоғарғы эпидермисі 22,21±0,83 болса, төменгі эпидермисі 13,98±0,54. Ювенильдік тіршілік күйінен бастап қалыптасқан нағыз жапырақтарының жоғарғы (18,63±0,88) және төменгі эпидермисі (12,12±0,65) генеративтік тіршілік кезеңіне (жоғарғы эпидермис 23,18±0,93, төменгі эпидермис 16,37±0,58) дейін ұлғайған. Мезофилл қабаты да өсу барысында өскіндік тіршілік күйінде 614,72±4,23 мкм болса, генеративтік тіршілік күйінде 632,61±2,6 мкм дейін қалыңдаған. Сол сияқты онтогенездік даму барысында тамырдың анатомиялық көрсеткіштері мынадай нәтижені берді: өскіндік тіршілік кезеңінде экзодерма қалыңдығы 20,71±0,79 мкм, генеративтік тіршілік кезеңінде ыдыраған, ал алғашқы қабық дамудың алғашқы сатысында 214,16±1,17 мкм болса, генеративтік тіршілік күйінде 166,07±0,2 мкм жұқарған. Сонымен қатар орталық шеңбер және ксилема түтіктерінің ауданы әр сатыға өткен сайын өсіп отырды.

4 Зерттелген түрдің өркені маусымдық болғандықтан, оның генеративтік тіршілік күйіндегі сабағының құрылысы үзілмелі өткізгіш шоқты, яғни алғашқы анатомиялық деңгейлі. Талшықты өткізгіш шоқтары әртүрлі, перициклді склеренхималық «қалпақшалы», сабақтың өзектік паренхимасы барынша көледі.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Георгиевский В.П., Комисаренко Н.Ф., Дмитрук С.Е. Биологически активные вещества лекарственных растений. - Новосибирск, 1990. - С. 5.

2 Онтогенетический атлас лекарственных растений. - Йошкар-Ола: Марийский Гос.унив., 2000. - 268 с.

3 Кукенов М.К. Ботаническое ресурсоведения Казахстана. - Алматы: Ғылым, 1999. - 160 с.

4 Көкенов М.К., Әдекенов С.М., Рақымов К.Д., Исамбаев И.Ә. және т.б. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және оның қолданылуы. - Алматы: Изд-во «Ғылым», 1988. - 286 б.

5 Егеубаева Р.А. Дикорастущие эфирномасличные растения юго-востока Казахстана. - Алматы, 2002. - С. 2.

6 Мухитдинов Н.М., Паршина Г.Н., Мырзакулов П.М. Расширение ассортимента лекарственных растений - возможность сохранения природных ресурсов естественных и технических наук. // Вестник КазГУ. Сер. Биологическая. - 2001.- №1.-с.59-79

7 Исамбаев Ә.И., Рахимов Қ.Д., Егеубаева Р.А. Халық медицинасында пайдаланылатын дәрілік өсімдіктер. Алм., 2000. 5-б.

8 Куркин В.А. Расторопша пятнистая - источник лекарственных средств. Обзор. Хим.-фармац. журн. 2003. - 37, №4. С. 27-41

9 Беликов В.В. Оценка содержания флаванонол-производных в плодах Silybum marianum (L.) Gaertn. Растительные ресурсы, 1985. т. 21. вып.3, С. 350-358

10 Рахимов К.Д., Сатыбалдиева Ж.А., Суходоева Г.С., Адекенов С.М., Тулемисова К.А. Руководство по работе с лекарственными растениями. Алматы: РГКП «Дәрі Дармек», 1999. - 232 с.

11 Самигуллина Л.И., Лазарева Д.Н. Новые перспективы применения препаратов расторопши пятнистой. Эксперим. и клин. фармакол. - 2004. - 67. №4. С. 77-80

12 Глухова Л.В. Экологически безопасная технология возделывания расторопши пятнистой в лесостепи Среднего Повольжья. Автореф. Дис. на соиск. уч. степ. канд. с-х. наук. - Пенз. гос. с-х. акад., Пенза, 2004. - 22 с.

13 Голубев В.П., Малахов А.И., Быков В.А. Стабилизация жирного масла расторопши пятнистой. Биомед. технол. и радиоэлектрон. - 2003. - №6. С. 33-36

14 Курамысова И.И., Аксенова В.Ф., Татимова Н.Г. Лекарственные растения (заготовка, хранение, переработка, применение). 3-е изд., доп. и перераб. Алма-Ата: «Кайнар», 1989. - 304 с.

15 Утешов А.С. Климат Казахстана. Гидрометеоиздат. Л., - 1959. - 245 с.

16 Справочник по климату ССР. - Л.: Изд-во «Наука», - 1968. - 186 с.

17 Аболин Р.И. От пустынных степей Прибалхашья до снежных вершин Хантенгри // Тр. Инст. Почвов и геоботан. - Л., 1930.- С. 17-25.

18 Насыров Р.М., Науменко А.А., Соколов А.А. География почв Заилийского Алатау. - Алматы: «Ғылым» баспасы, 1991.- 150 с.

19 Тахтаджян А.Л. Жизнь растений.- М.: Изд-во «Просвешения», 1981. -Т. 5 (2). - 456 с.

Ақтөбе обылсы.Ойыл ауданы.Ш.Бесиев ауылы. Рысбекова Айгерімнің «Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы» атты ғылыми жұмысына

ПІКІР

Ғылыми жұмыс кіріспеден зерттеу бөлімінен және қорытындыдан тұрады. Зерттеу бөлімі екі тараудан тұрады. бірінші тарауында автор зерттелген өсімдіктің ботаникалық зерттелуі туралы, ол өсетін аймақтың географиялық сипаты мен климат ерекшеліктеріне толық талдау жасаған.

Екінші тарауда ғылыми жұмыстың зерттелу барысы мен зерттеу әдісіне тоқталады.

Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысының нәтижелері мен фотоқондырғылы микроскоппен түсірілген суреттер берілген. (фотоқондырғылы микроскоп мектеп базасында жоқ болғандықтан фото суреттерді ғылыми жетекші ҚазҰУ дың биология факультетіне барып түсірді)

Оқушы өз ойларын дәлелдеу үшін ғылыми -көпшілік әдебиеттердегі жазба дерекі көздері мен ғалымдардың тұжырымдарын басшылыққа алыа отырып, салыстыру, талдау, әдістемелерін ұтымды қолдана білген. Тақырыптың мазмұны толық әрі жан-жақты ашылған. Ұсынылған жұмыстағы суреттер мен кестелерді биология пәнінің мұғалімдерімен жоғарғы сынып оқушылары, биология мамандығының студенттері мен медицина мамандары қажетті білім көзі ретінде пайдалана алады.

Ақтөбе облысы Ойыл ауданы

Ш.Берсиев мектебі

Биология пәнінің мұғалімі Мақсұт.Қ.

8- сынып оқушысы Қайыржанова Ақбибінің «Шұбарала тікен дәрілік өсімдігінің морфологиясы және анатомиясы» атты ғылыми жұмысына

ҚЫСҚАША ТҮСІНІКТЕМЕ

Республикамыздағы қажетті дәрілердің 90% жақын және алыс шетелдер-ден сатып алынады. Әлбетте бұл ел бюджетінен доллармен жұмсалатын қыруар қаржы екендігі айқын.

Бұл жұмыс ботаника және экология кафедрасының аспиранты Н.И. Дуйсенованың «Asteraceae тұқымдасы кейбір дәрілік түрлерінің вегетативтік мүшелерінің морфологиялық-анатомиялық ерекшеліктері және фитохимиясы» диссертациялық жұмысынан алынды.

Мақсатқа жету үшін алға қойылған негізгі міндеттер:

● Зерттеуге алынған өсімдіктің онтогенезіндегі анатомиялық ерекшеліктерін анықтау.

Ғылыми жаңалығы

Шұбар алатікен (Silybum marianum L.) дәрілік түрінің онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің морфологиялық ерекшеліктері анықталды;
Осы өсімдіктің онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің анатомиялық құрылыс ерекшеліктері анықталды;

Практикалық құндылығы

загрузить