Преподавателю
Биология
Ғылыми жұмиыс Барқын құмы Базарғалиев Бақытжан

Ғылыми жұмиыс Барқын құмы Базарғалиев Бақытжан

Раздел	Биология
Класс	9 класс
Тип	Другие методич. материалы
Автор	Максут К.А.
Дата	26.10.2015
Формат	doc
Изображения	Нет

Поделитесь с коллегами:

Жоспар

Кіріспе......................................................................................................................3

Негізгі бөлім

І Ойыл ауданына экологиялық - географиялық тұрғыдан сипаттама

І.1 ^{Ойыл ауданының территориясына физикалық-географиялық сипаттама.......................................................5}

І.2 Аудан өңірінің гидрогеологиялық жағдайы.................................................8

ІІ Ойыл ауданының геоморфологиялық ерекшелігі

ІІ.1 Ойыл ауданының геоморфологиясы............................................................10

ІІ.2 Ауданның топырақ жамылғысы және олардың таралуы, геоморфологиялық құрылымы.............................................................................11

III Қорытынды....................................................................................................21

Қосымшалар.......................................................................................................23

Қолданылған әдебиеттер тізімі.......................................................................27

Кіріспе

Еліміздегі бүкіл жер қоры белгілі бір мақсатқа пайдалануына қарай алты топқа бөлінеді: ауыл шаруашылығы қажеттерінің жерлері; елді мекендердің жерлері: өнеркәсіптің, транспорттың, рекреациялық жерлердің, қорықтардың және ауыл шаруашылығынан басқа мақсаттарға пайдаланылатын жерлер; мемлекеттік орман қорының жерлері; мемлекеттік су қорының жерлері; мемлекеттік запастағы жерлер. Осы топқа бөлінген жерлердің ішінен ауыл шаруашылығынан басқа мақсаттарға пайдаланатын жерлер-өнімділігі төмен шөлді аймақтардың экологиялық жағдайы көп қарастырыла бермейді.

Облысымыздың Ойыл ауданы территориясындағы Барқын құмы жоғарыда айтылған өнімділігі төмен-шөлді ландшафт болып табылады, дегенмен осы аймақта жерасты суы деңгейінің жоғары жатуынан болуы керек өсімдіктер және жануарлар түрлеріне бай болып келеді. Ойыл мен Қуырдақты өзендерінің аралығында шөккен түйелердей тізбектеле 18 километрге созылып, ені 7 километрді, 17232 гектардан астам алқапты алып жатқан Барқынның табиғатын, экологиялық жағдайын еліміз түгілі, облыс тұрғындары да біле бермейді.

Барқын құмы-аудан өңірінде ерекше қорғауға алынған жер болып табылады. Барқын құмында 100 жылдан асатын алып қарағайлы орман бар. Барқын құмы көшпелі құм санатына жатады. Құмды тоқтату мақсатында Барқын құмына 1896 жылы полковник Иванов.Н.П. Орынбор қаласынан түйе керуеніне артып, қарағай, қайын, көктерек, қараағаш қөшеттерін отырғызған. Осы Барқын құмының табиғат кешенінің ерешелігі туралы көп жазыла бермейді.

Сондықтан біз осы ғылыми жұмысымыздың тақырыбын «Ойыл ауданындағы Барқын құмының экологиялық жағдайы» деп алдық.

Ғылыми жұмыстың мақсаты: Барқын құмының табиғат ерекшелігін көрсету және экологиялық жағдайына баға беру.

Қазақстан Республикасының Президентінің Қоршаған Ортаны қорғауға бағытталған статистикалық бағдарламалары, күнделікті басылымдар газеттер - журналдарды, әдебиеттерді пайдалана отырып мақсатымды шешуге тырыстым.

Ғылыми жұмысты жазуда алдымызға қойған міндеттеріміз:

Ойыл ауданының табиғат жағдайы мен ресурстарына сипаттама беру;

Әлеуметтік-экономикалық жағдайын анықтау;
Барқын құмы және оның физико-географиялық жағдайын білу;
Барқын құмының топырағын зерттеу;
Барқын құмының флористикалық жағдайын сипаттау;
Химиялық ластаушы заттармен ластануын білу;
Санитарлық жағдайын бағалау.

І. Әдеби шолу

І.1 Ойыл ауданына экологиялық - географиялық тұрғыдан сипаттама

^{І.1.1 Ойыл ауданының территориясына физикалық- географиялық сипаттама}

Ақтөбе облысы - республикамыздың солтүстік-батысындағы көлемді аймақты алып жатыр. Облыс ауданы - 301,6 мың шаршы км-ге жетеді, бұл Қазақстан аумағының 11,6%-ын қамтиды. Аумағының көлемділігі жөнінен еліміздің облыстарының арасынан алдыңғы орындардың бірін иемденеді. Ақтөбе облысының аймағы солтүстігіндегі Орал маңы үстірттерінен оңтүстіктегі Асмантай-Матай сорлары, Матай құмдарына дейін созылады. Ал батысында Ақтолағай қырқасы, Ақшатау, Доңызтаудан Торғай қолатына дейінгі алапты алып жатыр. Ойыл селосы Ақтөбе облысының батыс бөлігінің солтүстік кеңдігін 49º пен 50º аралығында шығыс ұзындығының 51º пен 55º аралығында орналасқан. Физикалық-географиялық жағдайы жағынан ауданның мынандай ерекшеліктерін атап көрсетуге болады:

жер бедерінің басым бөлігі жазықты болып келеді;
аудандар дала табиғат белдеуінде орналасқан;
климат жағдайы қатаң, шұғыл континентті;
гидрографиялық желісі басқа аудандарға қарағанда жақсы дамыған, қолайлы;

Ойыл ауданы облыстың батысында орналасқан. Ойыл өзенінің оң жағасы. Облыс орталығынан 270 км қашықтықта орналасқан. Жер көлемі 150024 га, егістік жері 10862 га.

Бүкіл аудан жерінде ұзындығы 800км болатын Ойыл өзені ағып өтеді. Күн нұрына шомыла, баяулы ғана толқи ағып жатқан өзен осы өңір сұлулығының ажарын аша түскендей. Бейне бір уақыттың өзі тоқтап қалғандай әсер қалдырады. Осы жерден ілгері қарай бірнеше шақырым жол жүрсең болды осы өзен айналып алдыңнан тағы шыға келеді. Бірақ бұл жерде айнала табиғатта өзеннің де өз көрінісі мүлдем өзгеше. Өзен атуымен аудан орталығы да «Ойыл»деп аталған. Бұл өлкенің табиғаты ерекше.

Ерте замандардан-ақ Азияны, Россияны және Европаны жалғастырған өзенді қуалай жүрген керуен жолында жәрменке болған.

Мақта өткен «Мақта жол» атаулары сол кездерден калып әлгі күнге дейін сақталған. Бұл же жәрменкеге кездейсоқ таңдалмаса керек. Өйткені Ойыл жағасында бой көтерген Қарауылтөбе. Осы төбе басына көтерілген жолаушылар айнала тегіс алақандай болып көрінеді. Төменде ирелеңдей аққан Ойыл, солтүстік батысында Ақшатау көзге шалынса шығыс жақта естіліп жатқан Барқын төбе бауырайында өзеннің көкорай шалғынға оранған жағалауындағы өрісте толы мал жайылады. Жәрмеңкеде жолдан шаршаған жолаушыларда тыныс алуға таптырмайтын жер.

Жолдың бір беті жасыл шалғынға оралған өзеннің қары болса, екінші беті күн шуағы мен қызып толқын-толқын болып жол жиелігіне құлаған шағын құмдар. Ал осы құмдар арасында қарағайлар, топ-топ болып кей жерлерде жеке дара болып бой түзеген осы әсемдік әлемінен неғұрлым тереңде енген сай соғұрлым олардың бойға шипа болып дарыңқырақ күшін қайғынқырақ сезінесін.

Сонау 19 ғасырдың өзінде осы жерге көшпелі «Барқын» құмдарын тоқтату мақсатымен ағаштар мен бұталар, алғашқы қарағайлар ұлғайы өсіп ақыры құмдарды тоқтатты. Құмдар астынан 1 метрден астам тереңдікте үлкен тұщы су пайда болды.

Құмдары мен қарағайлар бұл шөлейт ауданда ең таза ауыз суы қорғанына айналып айнала ауылдарды қамтамасыз етіп отыр. Ойыл өзені ауыл шаруашылықта көктемде орнасын тасып жайылып, айналасын ауқымды шабындықтарға айналдырып өзен адам мүктесіне қызмет етеледі. Бөгеттер тұрғызылып жағалауы қалың бұтамен ағаштар өскен. Шағын су қоймалары айнала жарқырап жатыр.

Аудан өңірінде Ақшатау, яғни Борлы тау атты тау орналасқан. Бұл өте әріден келе жатыр. Бұл өлкенің қанша тарихы кұм астында қалды десеңізші. Қырқопа, Мәулен берді сияқты қалалардың аттары тек халықтың жадында ғана сақталған. Бұнда қорғандар қандай тылсым дүниені бауырына басып жасырып жатыр екен. Төбеден асып түссең болды алдыңнан шыға келген «Ойыл» өзені қоштасар сәтте өзінің тағы да бір ғажайып табиғатын алға тартады.

Ойыл орман шаруашылығы 1950 жылға дейін Темір орман шаруашылығының Ойыл орман шаруашылығы бөлімшесі болған. 1950 жылы Темір орман шаруашылығынан бөлініп, өз алдына Ойыл орман шаруашылығы мекемесі болып бекітілген. Екпетал-Ойыл-Орман шаруашылығының әкімшілік орталығы. Ойыл селосының шығысынан-3 км қашықтықта орналасқан. Жалпы шаруашылыққа қарасты жер көлемі 23254 га, соның ішінде орман алқабы -7291 га. Соңғы санақ бойынша халық саны 281 адам. Екпетал мекенінде орман шаруашылығы, мектеп балабақшасы, монша, фельдшерлік-акушерлік пункт, ауылдық кітапхана жұмыс жасайды. 1964-1969 жылдары жеміс ағаштары (алма, шие, өрік) егіле бастады. Жалпы көлемі - 45 га. 1950 жылдан бастап табиғатты қорғау және тұрмыстық шаруашылық міндеттерді толығымен атқарып келді. Алғашқы директоры- Антон Нота. Екпетал елді-мекенінде алғаш рет типтік жобамен мәдениет ошақтары, мектеп балабақшасы, монша, фельдшерлік-акушерлік пункт, ауылдық кітапхана, кеңсе үйі және дүкендер салынды. Кеңсе үйінің ішіндегі үлкен залда кино көрсетілген. Сол кездері әр совхозда жол жиегінде егілген көшеттер қазір жайқалып орман алқабы болып өсіп тұр.

І.1.2 Аудан өңірінің гидрогеологиялық жағдайы

Ақтөбе облыслысының өзендері ішкі тұйық алапқа жатады. Тұрақты су ағысы бар өзендер өте аз. Суы жазда тартылып қалатын маусымдық өзендер саны басым, кішігірім көлдерде бар.

Аудан өзендері Каспий теңізінің және тұйық әрі шағын көлдердің алабына жатады.

Өзендер, негізінен, қар, атмосфералық жауын-шашынмен, жер асты сулармен қоректенеді.

Өзендердің су деңгейі тек көктемде қар еріген кезде ғана көтеріледі. Сондықтан өзен қоректенуінде атмосфералық жауын - шашын мен жер асты сулары орын алады.

Каспий теңізі алабына жататын өзендерге:

Жем (Ембі), Сағыз, Ойыл, Елек өзендері (салаларымен қоса)жатса. Олардың ең ірісі Ойыл өзені. Көп өзендері жазда қара суға айналады немесе құрғап қалады. Ойыл өзені - ұзындығы 800 км, су жиналатын алқабы 31500 км . Бастауын Жем үстіртінен алады. Өзеннің Ақтөбе облыс аумағымен жоғары және ортаңғы ағыстары ағып өтеді. Ірі салалары: Қиыл, Ащыойыл, Кенжалы, Қайынды. Қар суымен, жаңбыр суымен қоректенеді. Жылдық су шығыны - 10,8 м/сек. Арнасының кеңдігі 20-40м. Жазықтық жер бедерімен ағады. Өзен ағатын тұстармен облыстың мал шаруашылығымен айналысатын аудандары орналасқан. Сондықтан өзен ауыл шаруашылығы үшін қолданылады.

Облыстың материк ішінде орналасуы және кенет құрылықты болуы аймақтың және грунт сулардың кедейшілігі себеп болды. Өзеннің шығу тегі Мұғалджар тауы және Орал-Ембі жазығы. Көп үлкен өзендердің кең жазығы 4-тен 8 км-ге дейін барады. Көлшік ереже бойынша 2 жақты, өзеннің орташа ағысы 0,7 ден 1 км - ге дейін және 3 - 4 км.

Көлшіктердің сумен толуы көбінесе көктемде, толу ұзақтығы 10 - 15 күн арасында 2 - 6 метрге дейін көтеріледі.

Грунт суымен жамбырдың қызметі маңызды емес. Өзенге құнар беретін қар.

Тайыз сулармен бірге грунттық суларда белгілі бір орын алады. Тайыз грунт сулары көп жерде болмаса да ішуге жарамды.

Ауыл шаруашылық аумағында батпақ жер болмағандықтан гидромелиоративтік мерекелер керек емес.

І.1.3 Ауданның топырақ жамылғысы және олардың таралуы, геоморфологиялық құрылымы

Ақтөбе облысының жер бедері туралы мәләметтер 18-19 ғасырларда Орынбор қаласы соның ішінде біз көңіл бөліп отырған, Қырғыз - Қайсақ жазбаларында пайда бола бастады. Ол кезде геоморфологиялық тұрғыда зеріттелмегені мен біз көп мағұлматтар ала аламыз. Ауданның негізгі жер бедері үстіртті жазық болып келеді. Облыс аумағының 3\1 бөлігін алап жатқан Жем үстіртінің бір бөлігі осы аудан жер көлеміне енеді. Ойыл өзені басын осы Жем үстіртінен алады. Жем үстіртінің оңтүстік-батысын Құмжарған құм массиві алып жатыр. Аудан орталығының солтүстік батысында Ақшатау - бор түзінділерінен қалыптасқан тау орналасқан.

Геоморфологиялық жағдайына байланысты Орман шаруашылық аумағы Орал - Ембі жазығына жатады. Жер бедері біртекті емес болу салдарынан әр түрлілік болып сипатталады. Ойыл өзенінің бір жиегі саздақты орман түрлік жоғары терасса болып келеді. «Барқын» құмы теңіз деңгейінен 85-100 м төмпешіктері өзен ккөлшіктері кіші және үлкен Қобда, Теріссоққан және Илек аллювиалды - көгалды топырақ болып келеді.

Топырақтың сулы айырықша учаскелері ең көп аумағын алады және олар қою қызғылт - қоңыр , қызғылт - қоңыр, ашық қызғылт - қоңыр топырақ және басқа да түрлерлі бар. Осы топырақтар орманға вяз және басқа учаскелерде шыршамен теректер отырғызуға жарамды.

«Гипролесхоз» топырақ зерттеулері қорытындысында Ойыл Орман шаруашылығында әр түрлілік топырақтар бар екен. Сондықтан Орман шаруашылықта орман мәдениетін құру барысында «Гипролесхоз» жобасында сай болуы тиіс.

Құмды топырақтардың көп учаскелері жел эрозиясына тәуелді. Соның ішінде «Барқын» құмында жел эрозиясынан қорғайтын ықтырма немесе қорғайтын ағаштар егіледі. Орман шаруашылық аймағында шымтезектер жоқ. Батпақтану процессі тек өзен көлшіктері ауысқан уақытында байқалады.

Ойыл селосының жасыл желек учаскелері Ойыл өзенінің аңғарында орналасқан. Өзеннің сол жақ жағалауы жай толқынды жер бедері, кейбір желерінде кішкене ойысты учаскелер, кеуіп кеткен көлшіктер бар. Өзеннің оң жағалауының жер бедері түзеулер, биіктігі 20 метрдей жырамен шектелген жалпы айтқанда, учаскелер жер бедері механизацияланған орман өсіру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.

Грунт сулары тереңдігі 2000см-ге дейін топырақ құру породалары суға еритін тұздармен араласпаған. Сол тереңдіктен төмен және өсімдіктерге зиянын тигізетін сульфид және хлорид сияқты суда еритін тұзды саз қатпалар араласқан. Кейбір жерлерде тұздануы 1-1,3% дейін жетеді. Құмды текшелерлің тез еритін тұздарының мөлшері 0,05-0,2% дейін жетеді.

Грунт сулары 0,7 метрден 3,5 метрге дейін тереңдікте жатыр. Грунт сулары хлоридтік, сульфидтік типімен тұздалған, минералдық мөлшері-1 ге 1-5 грамм тез еритін тұздар.

Ойыл өзенінің аңғары су басу зонасынан шығып кеткен. Аллювиалдық топырақтардың қатпарлы құрлымы бар. Ойыл өзенінің жасыл желек аймағының топырағын зерттеу кезінде келесі көрсеткіштер анықтады.

Орман су жағдайына қарай жасыл желек аймағының топырақ түрлері 4 топқа бөлінген.

Орман шаруашылығының бірінші топ топырағының жалпы ауданы 409,6 га, немесе барлық жасыл желек ауданының 45%-н құрайды.

Көгалды қызғылт-қоңыр карбонатты топырақтың грунт сулары 1-2,5 метр тереңдігінде өтетін учаскелерді жояды және топырақ құру процесстеріне ықпал етеді.

Көгалды қызғылт-қоңыр карбонатты текшеленген саздақты-сазды топырақ 43,34 га аймақты немесе жасыл желек ауданының 4%-н алып жатыр.

Қара шірікті топырақ (А+В) қалындығы 46 см. Жоғарғы жиегі (А) 26 см қалындығы бар.сұрғылт-сары, жеңіл саздақты саз линзасымен, тамыры аз, құрғақ ... Келесі жиелікке кіру ашық.

В1-жиелігі-ылғалды, текшеленген саздымен аралас қою сұрғыш. Темір тотығы бар, тамырлары аз. Келесі жиелікке кіру қатарлы.

В2-жиелігі-үстіде аталып кеткенге ұқсайды, бірақ В1-ге қарағанда кішкене ашықтау және ылғалдылау. Даттанған темір тотығы дақтары көп білінеді.

Аналық түріне қосылу түсіне байланысты өте аз.

С жиелігі-ылғалды, жасыл-сұрғылт тығыз пластикалық сазды ұсақ қоңыр структуралы. Даттанған темір тотығы дақтары білінеді. Келесі жиелікке кіру ашық.

Р жиелігі-құммен саздың қатпарынан қара жасыл-сұрғыш түсті.

Топырақтың қышқылмен қайнауы профильдің беткі жағынан бастап барлық жерге таратылуы байқалады. Бірақ көзге көрініп тұратындай карбонат көрінбейді.

Грунт сулары 200 см кесіндіден көрінеді және 1,5 сағатта 40 см-ге жоғары көтерілді. Судың тұнбасы 1 метрге 1,4 граммнан артық емес.Сол грунт судың ащы екенін білдіреді.

Жоғары жиелік механикалық құрлымы жоғарыда аталып кеткендей жеңіл саздақты топырақ, «физикалық саз» 25,5 % фракциясын алады.

Бірақ осы жиеліктің жиелігі-саз линзасының қатысуымен ауырлайды.

Төменгі жиеліктерде сазды текшеленген көп болғандықтан механикалық құрлымы саздақты-сазды топырақ болып белгіленді.

Көгалды қызғылт-қоңыр топырақтың құрамында қара шірік аз, жоғарғы жиелікте 1,233%, төмен қарай оның саны жайлап азая береді. Қоректендіретін қозғалмалы элементтердің саны келесі сан түрімен көрсетіледі:

1) Топырақтың жоғарыда тұрған 65,8 мг 1 кг ішіндегі азот гидролизі-жақсы қамтамасыз етеді;

2) Топырақтың 7,02 мг қозғалмалы фосфордың 100 граммға- жақсы қамтамасыз етеді;

3) Топырақтың 68,7 мг қозғалмалы калийдің 100 граммға- жақсы қамтамасыз етеді.

Көгалды қызғылт-қоңыр топырақтар зиянды суда еритін тұздармен тұздалынбаған. Горизонттағы жеңіл механикалық құрылымдағы тығыз қалдықтар 0,55%-дан жоғары емес, ауыр механикалық құрылымда ол кішкене жоғарылау, бірақ 0,3% сульфаты көп.

Көгалды қызғылт-қоңыр топырақтар зерттелген аймақтағы ең жақсы топырақ болып саналады: қоректендіретін қозғалмалы элементтермен жақсы қамтамасыз етілген, жүйелі, зиянды суда еритін тұздармен тұздалынбаған, салыстырғанда ылғалдылықпен камтамасыз етуі жаман емес. Себебі грунт сулары кішкентай тереңдікте орналасқан.

Көгалды карбонатты текшеленген сазды-құмды топырақта екінші учаскенің сол жақ жағалауында орналасқан.

Грунт суының 0,7 - 1,5м жақындығымен сипатталады. Олардың топырақ құру процессіне әсері жоғарыда айтылған топырақтарға қарағанда бедерлі.

Көгалды қызғылт-қоңыр топырақ сияқты олар анық көрсетіліп текшеленген, зиянды суда еритін тұздармен тұздалынбаған, қоректендіретін қозғалмалы элементтермен жақсы қамтамасыз етілген.

Көгалды қызғылт-қоңыр түріне мынадай тірлерге кепілдеме беріледі: жасыл ясень, қарапайым вяз, пирамидальді қайын, бальзамды және басқа турлілер.

Екінші топырақ топтарына қызғылт-қоңырмен ашық қызғылт-қоңырлар, механикалық құрлымы әр түрлі топырақтар, сонымен қатар ашық қызғылт-қоңырмен араласқан көгалды қызғылт-қоңыр топырақтар жатады.

Топырақтардың екінші тобының жалпы көлемі 311,84 га немесе аймақтың жалпы көлемі 37%. Көп бөлігінің ашық қызғылт-қоңыр топырақ алады, көлемі 291,35 га.

Ашық қызғылт-қоңыр текшелген топырақтар аймақтың ашық қызғылт-қоңыр топырақтың ұқсас және олардан ашық текшелген профильде анық аллювиалдығымен ерекшеленеді.

Топырақтың екінші тобының ең көп аумағын көгалды қызғылт-қоңыр карбонатты текшеленген құмдақты-құмды топырақтар алады. Топырақтардың морфологиялық сипаттамасы: қара шіріктің жүйелігінің қуаттылығы (А+В1) 30-50 см-ге тең.

Жоғарғы А жиеліктің-ашық сұры түсті , құрғақ, ұсақ кесекті, ұсақ дәнді немесе оқ-кесекті, құмды, тығыздығы әлсіз. Астыдағы жиелікке тез арада көшеді.

А2 жиелігі сұрғыш ашық сары түсті құрғақ, жүйелісіз, ұсақ-дәнді. Астыдағы жиелікке тез арада көшеді.

В жиелігі қою сұры, құрғақ, ұсақ кесекті, мақта жапырақты-ұсақ кесекті, саздақты. Келесі жиелікке тез арада көшеді.

Олар бір текті сазды профиль. Батпақтану белгілері (ерекше иісі, темір дақтары) 42 см тереңдігінде білінеді, ал 76 см-де отты, көкшіл қою жасыл, ашық батпақтану белгісі көкшіл қара саз (күкіртсутегі, темір тотығының жинақталуы) жатады.

Батпақтану процессі топырақтардың физикалық, химиялық қасиеттерінің нашарлауынан болады. Оны жыл сайынғы қазу немесе көктемде бетін су басып тастайтын батпақтану процессінде өсетіндерге (қайын, үйеңкі) қолдануға болады.

Төртінші орманға жарамды емес топқа бірінші топ топырақтары солнчакті топырақтармен (30-40% дейін) араласқандар, солончактілер, егілгендерден орта өскен және әлсіз өскен қою құмдар, сонымен қатар Ойыл өзені арнасындағы ерекшеленген аллювиалды құмды - саздақты топырақтар.

Төртінші топ топырақтарының жалпы көлемі 134,05 га немесе барлық жасыл желектің 15% аймағын алады.

Көгалды-батпақты текшеленген сазды-құмды солончактар көлемі 20,58 га, немесе барлық жасыл желектің 2% аймағын алады. Топырақтардың морфологиялық сипаттамасы келесілер: жоғарғы жиелігі сұрғыш ақшыл сары түсті құмның сазды - саздақтылардың текшеленгенінен әлсіз тығызды. Беттерінде тез арада егіп кететін тұздар көрініп тұр.

Астында құммен саздың бейберекет текшеленгені көрінеді. 62см- ден кейін темір дақтары кездеседі. Төменде бір бірімен кездесетін сазбен құмның қабаттары көрінеді.

Бірінші топ топырақтарына қарағанда екінші топ топырақтарында орман егу жағдайы қаталдау, себебі олар қара шірікпен ылғалдылыққа онша қатты бай емес. Сондықтан бұл топырақтарға құрғақшылықты көтеретін түрлер өседі: үйеңкі, вяз т.б.

Үшінші топ топырақтары жасыл желектің 18,51 га көлемін немесе жалпы аймақтың 3% орманға жарамды аумағын алады. Бұл топқа қызғылт-қоңыр саздақты топырақтардың солончакті қызғылт-қоңыр (20%) және көгалды карбонатты сазды топырақтармен араласқаны жатады. Осы жинақталған бөліктер 13,07 га-ды алады. Қызғылт-қоңыр ауыр саздақты солончакті топырақтарды ұстап тұрған дақтарды тастап, оларды таңдаулы егіншілікке қолдануға болады. Бұл топырақтар тұздылығы 0,3% алып тұратын тереңдігі 5-30 см жиелігі бар. Осындай саны көп суда ерігіш тұздардың жер бетіне жақын орналасқандар мәдениет өсімдіктерінің өсуіне жағымсыз әсер тигізеді.

Кішкене аймақты көгалды карбонатты сазды топырақтар алады-5,44 га. Бұл қатардағы топырақтардың жағымды қасиеттері бар. Профильдері тым тұздалынбаған, тұщы грунт сулары 70 - 100 см тереңдікте орналасқан, қоректенуге саны көп қозғалмалы элементтері бар.

Бірақ сол уақытта олар бір жағынан жағымсыз әсерін көрсетіп тұрады немесе батпақтану процессіне ықпал.

Бұл топырақтар, жасыл желектің басқа топырақтарына қарағанда сортанданған сазда дамыды. Түстері қоюланып кетеді, күкіртсутегінің иісі пайда болады немесе сортаңның белгілері.

Көгалды карбонатты солончак арнайы бөлектеніп кездеспейді, жоғарыда айтылғын топырақтармен қосылыс ретінде кездеседі.

Бұл топырақтарда грунт суларының еру әсеріне жоғарғы жиелікте көптеген тұздар жиналады.

Қалай көгалды-батпақты солончактар орман егісіне жағымсыз әсер берсе, солай көгалдыларда әсер береді. Бұл топырақтар суландыру процессін талап етеді немесе бұл аймақта суландыру әлеуметті түрде және мақсатсыз өтеді.

Орман өсіруге төмпешікті құмдар да жарамсыз. Олар жүйелісіз , қоректендіру заттары жоқ, ылғалдылықты ұстай алмайды.

І.1.4. Ауданның табиғат жағдайы және ресурстары

Аудан жері негізінен жазық, шығыс жағы төбелі, қырқалы, жері қызыл қоңыр топырақты, сораң және құмды келеді. Ауа райы құрғақ, қысы суық, аязды, боранды, жазы ыстық, жазда температура +25, қыста - 15⁰, ылғал мөлшері 250 мм, қар қалыңдығы 25 см. Ауданда Ойыл Қиыл, Ащыойыл, Жақсыбай, Қуырдақты, өзендері, Барқын, Баржық құмдары, Жекенді, Құтыкөл, Тамдыкөл кішігірім көлдері, Құсмұрын, Қаражар, Ақшатау, Қаратау,Орындықтау биіктері бар.

Өсімдіктері: ақсексеуіл, еркек, жусан, бидайық, қарабас, изен, ебелек, бетеге.

Шөккен түйедей тізбектелген, құмның аумағы 170км², абсолюттік биіктігі 100 метр , 23 киллометрге созылған, енді жері 15 киллометр алып жатқан Барқын құм төбелері Ойыл өңірінің әсем бір белдеуіндей. Шөптесін өсімдіктері арасында бұршақ тұқымдастан жүзгін, құлан құйрық құмыршық жыңғыл жиі өседі. Олар құм көшкінін тоқтату мақсатында 1873, 1899, 1903, 1913 жылдарда отырғызылған. Сол кезде құм төбелерді бойлай қарағайларда қолдан өсіріле бастады. Құмның етектеріндегі шалғындарда орхедейдіңі сирек кездесетін түрлері пайда болды. 1877 жылы Бөкей ордасынан төрт тұқымдық шырша, қарағай, қайың, көктерек әкелініп, егілді. 1950 жылы Ойыл орман шаруашылығы ұйымдастырылды. Осында екі жылдан кейін отырғызыла бастаған алма ағаштардың көлемі қазір 70 га - ға жуықтады.

Жабайы жануарлары: қасқыр, түлкі, қарсақ, күзен, ақбөкен, қоян т.б құстардан үйрек, қаз кездеседі. Қазақстан Республикасының «Қызыл кітабына» енген құстардан : безгелдек, дуадақ, кіші алақұтан, қызыл жемсау, қарашақаз, балықшы бар.

Қарауылтөбе, Ақшатау шоқыларынан құрлыстық ақ бор алынады. Екпетал орманды алқапта түрлі ағаштар өседі. Ұшқапта, Наурызалы жерлеріндегі емдік қасиетті мол тұзды, сазды қара балшықты жергілікті тұрғындар пайдаланады.

Ойыл - Ақтөбе, Атырау және Батыс Қазақстан облыстарыжеріндегі өзен. Ұзындығы 800км, су жиналатын алқабы 31500 км² . Ақтөбе облысындағы Қандағаш темір жол станциясының солтүстік - батысында 50км жерден басталатын, Тайсойған құмында бірнеше тармаққа бөлінеді, құмнан өте бірнеше көлге құяды. Өзенің жоғарғы және орта бөлігіндегі аңғарытерең сай - жырамен тілімделген, төменгі бөлігі белесті жазықпен ағады. Көктемде қар суымен өзен деңгейі көтеріледі, минералдығы азаяды. Жазда ирімдерге бөлініп, тұздылығы артады. Өзенің балықтары: мөңке, аққайраң, шортан, алабұға, сазан жайын. Жайылмасы - Ақтөбе, Атырау облыстары, шаруашылықтарының шабындығы. Суына егін, мал суарылады.

І.2. Ойыл ауданының қалыптасу тарихы

Ойыл ауданы - Ойыл өзенінің оң жағында, Ақтөбе облысының батысы, 270 км қашықтықта орналасқан. Жер көлемі 11,4 шаршы киллометр, 6 ауылдық округке бөлінген. Ірі елді - мекендері: Қайыңды, Қараой, Қаратал, Көптоғай, Кемер, Сарбие, Екпетал, Сегізсай, Ақшатау, Қаракемер.

Ұлан байтақ қазақ даласының бір тілігіндей ғана Ойыл өңірінің ежелгі тарихына көз салдық - ақ , тереңіне тартып әкетеді.

«Ойыл» топониміне граматикалық талдау жасамастан бұрын , осы атауғақатысты кейбір ғалымдардың көз қарасыные тоқталып өтсек.

Жергілікті өлкетанушы Ж. Бисалиев бұл атаудың қалай шыққанын «Ойдағы - ой елі» деген ұғыммен байланыстырлады. Ж. Бисалиев: Ойыл өзенінің бастауындағы бұлақ көзімен жылма - жылғы еріген, тасыған қар суы бірнеше жылдар бойы бірте - бірте жыра, арна салу арқылы шамамен 1700 жылдан кейін пайда болып, осы өзен бойындағы Асанқайғының таңдауымен жырына мазмұн - тақырып болған өлең - жыр жиі кездеседі. Мысалы, ...Ойыл мен жем бойын қоныстанеған елді басқа жерге көшірген Жәнібекке қарсы болған Асанқайғы :

...Ойыл деген ойынды,

Отын тапсаң тойыңды

Ойыл көздің жасы еді

Ойылдан елді көшірдің, - деп өзінің жыр жолына Ойыл сөзін бірнеше рет қосады. Бұл бұлтартпас фактіге қарағанда, Ойылдың төркіні әріде жатыр және оның қазақ сөзі екеніне ешқандай күмәнданудың қажетті жоқ... бұл өзен бастауын ойпаң жерден алып жатыр, яғни бұл өзенің шығып жатқан жер тәріздес, сондықтан да Асанқайғыны «Ойыл деген ойынды » , деу тегін емес. Қазақта «ойынды шұқыр екен» деген тіркес бар», - дейді.

Ертеде ағылшындар Ойыл өзенінде «жүн жуған» екен, содан ағылшын тіліндегі woll (жүн) деген сөзінің негізінде Ойыл деп аталған деген пікірде жоқ емес. Ағылшын woll сөзі уэл түрінде емес, вул болып оқылады. Ал белгілі журналист И.Асқар былай дәлелдейді «Ол ілкіде тек өзеннің ғанаатауы еді, мекен, яғни ауданның орталығы берірек уақытқа дейін , «Көкжар » делінген. Облыстағы ең ұзын өзендердің бірі болғандықтан, бүгінгі ұрпақ бұл сөзді егістік тұлғасында қабылдап, ойылып - ойылып , жыра сайға айналған жер рельефіне байланысты аталған деген де жорамал жасаушы еді. Оны, тіптен, жәрмеңкемен байланыстығы, ағылшының «woll - жүн» сөзі екен деудің де мысалы кездескен. Зерттелмеген, ізделмеген, үңілмеген істердің соңы осылайша әртүрлі аңыз - әңгімелерге айналады.

Ойыл 1918 жылы Алашордалықтарға облыс орталығы болған. 1921жылы Орал облысынан бөлініп шығып (құрамы 14 облыс) аудан атанды, 1922 жылы тарады. 1927 жылы Адай уезінен бөлінді. 1928 - 1930 жылдары Алтықарасу ауданы атанған. 1930 жылы Ақтөбе округі, кейін облыс құрамына қарады, содан бері қазірше аталады. Облыстың батысында орналасқан.

Оралдың арғы бетіне қоныстану мен жерге орналасуға қатысты 1906 - 1910 жылдарында Санкт - Петербургте 1911жылы жарық көрген есепте Темір оязының Қалмаққырған болысында Ойыл өзенінің сол сағасында, Шилі маңындажайқалып өсіп тұрған, арықпен суарлатын бау - бақша ерекше назар аударатыны, мөлдіреген сан сурет сан түспен құбылған жеміс - жидектердің қойнауы құт Түркістан өңірін еске түсіретіні тәпіштеп жазылған.

Оның негізін салушы Бұхарада тұрған, сонда діни білім алып, Темір оязына көшіп келген Досан Қошанов. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы «Қазақ шежіресі» атты еңбегінде Досжан туралы қызық дерек келтіреді. 1874 жылы, ішінде атақты Құнанбай бар, Орта жүзден жиырма, Кіші жүзден кісі Меккеге қажылыққа барады. Бұрын соңды бұлай бас қосып келмеген қазақтар ерекше киім киісімен, түр тұлғасымен көзге түседі. Құнанбайдың «қазақпыз» дегеніне Меккедегілер «ондай жұрт болады екен - ау» деп танысады. Сөйтіп олар «Бағдат шәріпте Иман ағзам кітапханасы деген үй бар, жау таламаған, ешқайда шашылып бытырамаған, бұл тарих табылса сонан табылады», - деген соң Бағдат шәріпке желмая мінгізіп, кісі жібереді. Барған кісілер: «Табылды, қазақ деген жұрт Анас сахабадан өсіп - өнген, өрбіген екен» деп құжаттың нұсқасын көшіріп әкелді. Сонан жүз жиырма кісі ортасынан қаржы жинап, қазақ тақиясы деген үй салдырады. Меккедегі сол «тақия» әуелі Құнанбай атымен аталып, кейін Досжан халфе атынан жазылады.

Шиелісайдың суландыруға қолайлы екенін сезген диқан 1880 жылы негізінен алма ағаштарын отырғызады. Мұнда астынғы жағы жайылып, биіктеген сайын сүйілене беретін (пиамидалы) теректер өсірледі. Ол кезде әрі сұлу, әрі мамық шашыратпайтын мұндай теректер қазақ топырағында мүлдем сирек кездестін, мамандардың айтуынша ол еліміздегі он тоғызыншы ғасырдың тоқсаныншы жылдарында ғана әкеліне бастаған. Демек Ойыл топырағы - елімізде теректің мұндай түрін жерсіндірудің алғашқы қарлығаштарының бірі болған. Досан Қошанов Ойыл өңіріне оны Батыс Қазақстанмен шектесіп жататын Башқұрт жерінен әкелсе керек, өйткені сол кезеңде Ойылдың бір саласы - Бабатайда атақты Жиеналы хазірет те башқұрт ағайындарынан алдыртып, отыз құлаш осындай теректер өсірген. Тап тартысының құрбаны болған сол сұлу орманың жұрнақтары елуінші жылдарға дейін сақталып келеді. Өңірдегі жасыл желектің талай жан кешті саяхатшылардың назарын аударғанына қарағанда оның тарихы тереңге тартады.

С.У.Ремезовтің 1696 жылы Ресей үкіметінің тапсырысымен жасаған, Қазақстан аумағын географиялық тұрғыдан танып білу саласында катраға түсіріп, зерттеу дәуірінің басы болып табылатын «Барлық Сібір қалалары мен өтуі қиын тастақ даланың сызығы» карталарында Торғай мен Ырғыз өзендерінің аралығында қызыл ағаштың өсетіні суреттелген (Жұсақтығына байланысты құрылғы материалына жарамсыз болған көркімен көз тартатын осы қызыл ағаш Барқын құмында да жайқалып өсіп тұр. Демек мұндағы ағаштардың тарихы көшкінін тоқтату барысында 1877 жылы Бөкей ордасынан төрт түрлі тұқым: шырша, қарағай, қайың, көк терек әкелініп егілгені сияқты, өзгеде сәнді ағаш қолдан отырғызыла бастады 1873 жылдармен ғана шектеуге болмайды. Оның алдында ғана оралдық казактар жазалаушы атаманы Н.Н.Шипов тағы осы жылы 19 тамызда Барқының сағасынан алаңқай жасап, оның айналасына бекінісінде орналасқан казактардың әскери - даярлық тәжіребесін шыңдай қазіргі тілмен айтқанда әскер - даярлық полигонын жасақтау мақсатында ағаш ектірді.

Өңірде тұрған жасыл желекті бөлеу дәстүрі ерте қалыптасқан. Айталық ойылдықтар Ақшаттағы Балабай талын ерекше қасиетті тал реттінде бағалайды. Жанынан жай өте салмай шүберек байлайды. Адамның құшағы жетпейтін, аумағы шағын талдың көлеңкесі де аумақты. Бір ғажабы, бұтағын кесең, жыламшылар реңдес сұйық ағады. Бұл талды бір перзентке зар болып, бүкіл махаббатын осы талды күтіп баптауға арнаған Балабай деген адам өсірген екен деп аңыз етеді Ойылдықтар. Сондай - ақ, Қуат қажы орман Ашықбай тоғайы сияты желекті алқалы Ойыл өңірінде аз кездеспейді.

Қазір мұнда Орта Азия құмдарына өскінін қиыр солтүстіктегі сирек көрінетіндей болып қылқанды қарағай, бұрын тұқымдас қызыл жүзгін , құлан құйрық, құмаршық, жыңғыл жайқалады. Атақты Борсық құмынан ұстап тұрған негізінен сексеіл және мен осы қызыл жүзгін. Барқында қызыл жүзгін құмның төбесіне өсіп, тамыры ширатыла тереңге кетеді. Үйеңкі (ақ гүлді, хош иісті ағаш), ольха (қа тұқымдас жапырақты ағаш), ветла (тал), үш жүз жасайтын емен мен жиде де осында. Монша құмарлар еменнің жапырағын мамыр айында осыннан жинап алады, жаңғағының да халық оны шошқа дейді, мал азықтық қасиеті ежелден белгілі. Содан - ақ, шоқтал, қарағаш, ақтерек, көк терек, қаратерек, қайың, музина (сөлі қызарып ағады, сондықтан жергілікті халық оны иод деп атайды), «Қызыл кітапқа» енген шетен, ақ үйеңкі де бұйра құмның сәніне айналған.

Осынау сұлулық белгілі ақын Есенғали Раушановтың да шабытын оятып жібергендей. Ойыл орманы ол: «Кешегі Асан Қайғы «Ойыл көздің жасы еді» деп еміреніп өткен Ойыл өзенін бойлай жүре қалсаңыз, қарасаң көзің талатын жылмиып жатқан жазық даланың ортасында ойламаған жерден оазиске тап боласыз. Адам таңғаларлық жайт. Айдала. Жақын маңда бұлағы оралған тау тас түгіл, қырқа қырат жоқ. Анда - санда қанаттыдан қарға ала қанат сауысқан ғана ұшады. Кенет көздің жауын алатын көгілдір әлемге еніп кетесіз. Аспан тепкен зәулім қарағайлар ыспа шағыл арасында жамбастап ұйықтап жатып кенет түрекелгенертегінің батыры секілді. Ақ қайыңдар аралы аспанан түскендей әсер етеді»,- деп суреттейді.

Барқының тағы бір көріктісі, ол қандыағаш. Сөгі ақ болып ағады да,бара бара қызарады, сондықтан қандыағаш аталып кеткен. Кесілгенен кейін екі күнің ішінде тастай болып қатып қалады. Осындай қаттылығына байланысты бұрын аталарымыз киіз үйдің шаңырағын осы қандыағаштан жасаған. Тіпті «кезінде найзаның сабын жасауға пайдаланылады» дейді ақсақалдар. Ойыл орманында долана қарақат, итмұрын, аңдыз, жолжелкен, қойбүлдірген, бүршік бүлдірген сияты жеміс - жедек өсімдіктері да баршылық.

Құм етектерінде орхидеяның, шатырлы гүлбұтаның, құртқагүлдің сирек кездесетін түрлері жайқалады. Табиғаттың осыншама сыйын жинаған Барқының етегінде бетін түйе жапырақ, гүлдің шырша мауықтар қалқыған Қызыл қарасу мөлдірейді. Қазір бөлініп қалған, ертерек Жаңабазды іргелей ағып Ойылға құяды екен. Жарықтық, кезінде елдің қаймақтары жағасын босатпай, демалыс мәре - сәресімен өткізетін көрікті жер болыпты. Республиканың батыс өңірінде сирек кездесетін жыл сайын жұтаңданып бара жатқан осы жасыл белдеуді, сыңсыған қарағайлы Ойыл орманы, шіркін - ай, Үкіметтің өзі қамқорлыққа алып, қорыққа айналдырар ма еді?!

1867 жылы Орынбор әкімшілігі облыс аумағындағы құмды алқаптарды зерттеп, құм көшкінін тоқтату шарасын іздестіру қамымен жер - жерге арнаулы экспедициялар шығарады. Осы саланың маманыЛев Плотников1859 жылы Көкөзек Бұлдырты мен Қалдығайты өзендерінің арасындағы Аққұм, Көлденең Темір өзені бойындағы Көкжиде, Жемдегі Бөкенбай, Ойылдың екі бойын қамти жатқан Тайсойған құмдарын аралап, зерттеді.

Жалпы құмның көшуі мен орнығуының сыры неде? Осы ретте ойыл мен Қуырдақты өзендерінің аралығында шөккен түйелердей тізбектеле жиырма жеті шақырымға созылып, ені он екі шақырымды , отыз төрт мың гектардан астам алқапты алып жатқан Барқының содай - ақ Тайсойған, Бүйрек құм жотадарына Қараойдың, Саралжының көшкінді құм төбелеріне қатысты сұрақтар кесекөлденеңдей беретіндіктен, өз еңбектерінде өңіріміздің шөлейт даласында қамтыған зерттеушілердің кейбір ғылыми болжамдарына тоқтала кеткен жөн.

В.А.Оренчевтің 1890 жылы жарық көрген «Каспийдің арғы жағындағы ойпат» атты еңбегіндегі «құмтану» ғылым қалыптасуына негіз қалаған идеяны қолдай келіп, осы сааланың білгір ..рщшбянскии «Орта Азияның ішкі бөлігіндегі құмдардың көбі желдің байланысты тааау жыныстарының үгітіліп тасталынуы, эолдық процестің нәтежесінде қалыптасқан. Аналық жыныстары үгілген соң құмдар желмен ұшып, маңайдағы жазық жерге барып түседі де біріге құм жалдарына айналады. Онан олар жерге жайылып, сусып көшуін жоғарлатады да, олардың ара - арасына байланып өсімдіктер өсе бастайды, да дөңес құмдар пайда болады.бұдан соң жел дөңес құмдардың өсімдіктер өсетін майда бұйраттарға айналдырады. Міне, бұл «тіршігілігінің» сатысы болып табылады», - дейді. Ойыл мен Қүырдақты өзендернің арасында тұрақтануын Барқын құмының осындағы сатыдан өтуі болар деп ойлаймыз.

Ал мамандандырылған Ойыл орман шаруашылығы министрлігінің 1950 жылы 27 қазан №813 бұйрығымен ұйымдастырылды. Енді ағаш отырғызудың ғылыми жүйесі қолға алынды. Барқын құмымен іргелес Екпетал аймағы пайда болды. Онда мектеп оқушылары үшін арнаулы демалыс орындары салынды. Және сол талдан киіз үй керегелерімен уықтары әзірленіп киіз үй жасайтын арнайы цех ашылды. Кейін жерсінуіне қолайлы болу үшін құм төбелер арасынан көшеттер өсіруге арнаулы телімдер бөлінді, ол суы қол созым жерден шығатын құм шұңқырлардағы шеген құдықтар суырлады. Орман шаруашылығы ұйымдастылылғанан кейін іле - шала өнеркәсіптік мақсатта отырғызыла бастаған алма ағаштардың көлемі қазір жетпіс гектарға жуықтады.

І.2.2. Ойыл ауданының әлеуметтік-экономикалық жағдайы

Ойыл ауданы - Ойыл өзенінің оң жағында, Ақтөбе облысының батысы, 270 км қашықтықта орналасқан. Жер көлемі 11, 4 шаршы киллометр, 6 ауылдық округке бөлінген. Ірі елді мекендері: Қайыңды, Қараой, Қаратал, Көптоғай, Кемер, Сарыбиі, Екпетал, Сегізсай, Ақшатау , Қаракемер.

Ойыл 1918 жылы Алашордалықтарға облыс орталығы болған. 1921 жылы Орал облысы бөлініп ( құрамы 14 болыс) аудан атанды. 1922 жылы тарады. 1927 жылы Адай уезінен бөлінді. 1928 - 1930 жылдары Алтықарасу ауданы атанған. 1930 жылдан Ақтөбе округі кейін облыс құрамына қарады, содан бері қазіргіше аталады. Облыстың батысында Атырау, Орал облыстары шекаралас Ойыл өзені оң жағы 270 км халқы 2764 (1999жыл) жер көлемі 11,4 шаршы киллометр. Кезінде (1937- 1947жыл) аудан көлемінде 70 астам ұжымшарлар болған, кейін солардың негізінде 7 кеңшар ұйымдасқан. Тары өсіруде Шығанақ Берсиев дүниежүзілік рекорд жасады. 1971 жылы ірі табысы үшін Жетікөл кеңшары Еңбек Қызыл Туы орденімен марапатталған. 1985 жылы «Құрман» кеңшары қой санын 50253 жеткізіп ірі табыстарға жетті. 1985 жылы ауданда 4663 жылқы, 278 түйе, 15638 ірі қара, 243656 қой болған. Екпетал орман шаруашылығы бар. Аудан 2000 жылы 19, 7мың ірі қара, қой - ешкі 75.0 мың, жылқы - 4,6 мың ,түйе - 0,2 мың, 143 трактор, 48 комбайн, әртүрлі маркадағы 705 автокөлік бар. 2000 жылы (фермерлік) қожалықтар - 228.

Меншік түрлері бойынша тіркелген заңды тұлғалар : барлығы - 122. Одан шағыны - 110, оның 59 - мемлекттік, 51- жекелік; Орташасы - 8, оның - 8 мемлекеттік, 1 - жекелік: ірісі - 4 , оның 1 - мемлекеттік, 3 - жекелік. Ауданда тарихи ескерткіштермен қорымдар, мешіт - медреселер көп болған . Аяпберген мектебі, Тайсойған мектебі, «Қызыл мектеп» атанған алғашқы (1910жыл) оқу орындары ашылған. Қазірде 25 мектеп (10 орта, 6 негізгі, 9 бастауыш), бір кәсіптік - техникалық училище - лецей, 4 бала - бақша, 22 кітапхана, 6 клуб, 2 мәдениет үйі, 2 кинотеатр, 6 аурухана, 6 емхана телеорталық, почта, архив, музей бар.

Ойыл Шұбарқұдық тас жолы, Ойыл, Қобда, көтерме жолы өтеді, округтер орталықтарымен көтерме жолдарымен байланысы бар. Негізгі тұрғындары қазақтар. Аудан орталығында сонымен бірге орыстар, татарлар тұрады. Бірақ бұл ұлттар саны 1970 жылмен салыстырғанда кеміген. Оны кейбір әлеуметтік, экономикалық жағдайларға және тарихи отандарына оралуына байланысты алыс, жақын мемлекттерге көшумен түсіндіруге болады. 1999жылы 1989жылмен салыстырғанда аудандағы тұрғындар саны азайған.

1989 жылы 19884 тұрғын болса, 1989 жылы 21635, 1999жылы 20864 адам болды. Халықтың жүз пайызы ауылда тұрады. Халықтың тығыздығы φ шаршы км - ге 1,8 адамнан келеді. Халық тығыздығы Ойыл кеңшарында - 5591, Қайыңды кеңшарында - 1550, Қараой кеңшарында - 1560, Қаратал кеңшарында - 1513 , Көптоғай кеңшарында - 1403, Кемер кеңшарында - 1290, Сарбие кеңшарында - 1539 тұрғындар бар.

Аудан халқының 6 жастан жоғары 17678, адамның 816 - ның жоғары білімі бар. Ал қалғандар аяқталмаған жоғары, арнаулы орта, жалпы орта, негізгі орта, бастуыш білімдері бар.

Өндіріс өнеркәсібі.

Кәсіпкелік қызметі, шағын және орта бизнесті дамытуда әлеуметтік экономикалық ахуалымызды жақсартудың қайнары екеніне көзіміз жетті. Егер кәсіпкерлік қызметпен 1996 жылы қырық сегіз, 1998 екіжүз елу үш субъекті айналыса, осы жылда 1,8 есеге артып, 2849 жетті немесе ол ауданда белсенді жұмыс жасаушылардың жартысына жуығын құрайды.

Ірі өнеркәсібі жоқ шағын аудан үшін шағын бизнесті дамыту оңай емес сондықтан соңғы екі жылда ғана жаңадан 76 шаруашылық жүргізуші кәсіпкерлік субъекті, шаруа қожалықтары. бір сауда үйі, ауылшаруашылық таулары дүкендері ашылды. Кәсіпкерлікке қызметтің өрістеуі жергілікті бюджетке түсетін түсімдердің де ахуалын жақсартты. Өткен жылы кәсіпкелік субъектілер өндірілген өнімнің үлесі аудан бойынша өндірілген өнімнің 70 пайызын құрады, тиісінше кәсіпкерлерден салық түрінде түсетін өнімдер соңғы жылдары екі есе артты.

«Бизнес - Инкубатор» қоры Ресейден жабдықтар әкеліп, жерге төсейтін плита тас шығара бастады. Плита тастың екі түрі шығарлады. Қор жанынан сонымен бірге ағаш үй жасау жұмысы да ілгері жылжуда. Әрбір ағаш үй тапсырыс бойынша жасалады.

Тігін және жұмсақ мебель шығаратын цехтар жұмыс жасайды. Бұл цехтардың шығарған өнімін жергілікті халыққа ұсынады.

ІІ. Негізгі бөлім

ІІ.1. ^{Барқын құмы және оның физико-географиялық жағдайы}

Барқын құмы-аудан өңірінде ерекше қорғауға алынған жер болып табылады. Оның аймағы 17232 га жерді алып жатыр. Құмының ұзындығы 18 км, ені 7 км аумақты алып жатыр. Шығысында «Қуырдақты» өзені, батысында Ойыл өзені ағады.

Барқын құмында 100 жылдан асатын алып қарағайлы орман бар. Барқын құмына 1896 жылы полковник Иванов.Н.П. Орынбор қаласынан түйе керуеніне артып, қарағай, қайын, көктерек, қараағаш қөшеттерін отырғызған.

1.Қарағай 295га

2.Қайын 40га

3.Қара ағаш 4га

4.Терек 13га

5.Тал 4268га

Барқын құмы көшпелі құм санатына жатады.

Орман шаруашылығы ағашы жоқ жерлерге ағаш өсірумен айналасып келеді. Барқын құмында ҚР Қызыл кітабына енген емдік шөптер көптеп кездеседі. Бірнеше жеуге жарамды түрлі саңырауқұлақтарда бар.

Барқын құмына көптеген адамдар емделу мақсатында келіп-кетіп жатады. Құм әсері бел ауруы, ревматизм, қол тамырлары ісінуі, буын аурулаынан емдеп жазады. Жылына 700-1000 адам осы құмды емге пайдаланады. Аудан орталығы Ойыл селосындағы және Қаратал селосының тұрғындары осы «Барқын» құмына ас қорыту мүшесін, созылмалы гастрит, аш ішек ауруларын, бүйректін және өт пен дәрет жолдарынын созылмалы аурулурын, зат алмасу, жеңіл түрдегі қант ауруларын емдеуге көптеп келіп жатады.

ІІ.1.1. Барқын құмының өсімдіктер әлемі

Шөпті өсімдіктер:

Ойыл аймағының шөпті өсімдіктер түрлеріне онша бай емес. Бірақта мұнда: жусан, балмия, есекмия, алабұта, қырық буын, балдырған, көк тікен, жолжелкен, еркек шөп, сарғалдақ, бәйшешек, дала жуасы дала сарыисағы, түйе жапырақ, андыз, адраспан, бидайық, софора, түйе тікендері, қарапайым кармила т.б. көптеген өсімдіктер өседі. Орташа биіктіктері 25-30 см,ал өсу көлемі 60%.

Талды ағашты өсімдіктер:

Талды ағаш өсімдіктері Ойыл аймағының өзінде көбінесе жалғыз өсіп тұратын қара ағашпен үйеңкі жиі кездеседі.

Кейбір жерлерде 2 гектарлық ормандар өсіп тұрады. Талды ағаш өсімдіктерінің түрлік құрылымы: емен, үйеңкі, сары акациядан құралады. Орташа талдық көрсеткіштері: Н - 1 , 8 - 2,5 м, Д 4-5 см, жасы 5 - 7 жыл. Топырақ құнары суармалы ашық қызғылт-қоңыр жеңіл саздақты топырақ.

Ойыл өзен жағалауында, екінші жасыл жиелік учаскесінде және оған қосылған жерлерде табиғи өскен ветла талы бар. (Н 12-13 см, Д 10-15 см, жасы 20-30 жыл). Жіңішке жапырақты жидек талы көгалды қызғылт-қоңыр топырақта және ашық қызғылт-қоңыр топырақта орналасқан.

Жасыл жиеліктің №1 учаскесінде 1963 жылғы қара ағаш мәдениеті бар. Көрсеткіштері: Н-1,2 м, Д 2 см-ге дейін.

1964 жылғы қара ағаш мәдениетінің көрсеткіштері: Н 25-30 м, Д 3-5 мм-ге жетті.

Жасыл жиеліктің №2 учаскесінде 1962 жылғы қара ағаш мәдениеті бар. Көрсеткіштері: Н 1-1,5 м, Д 2,5-3 см-ге дейін. Ориан мәдениеті қанағаттандырылады.

Жасыл жиелікке жақын аумақта «Барқын» құмы орналасқан. Талды өсімдіктері өткен заманнан орманшылардың көзіне түскен «Барқын» құмында мынадай тал-ағаштар өседі: қара ағаш, қайын, қанды ағаш, қызыл ағаш, жидек ағаш, ақ терек, көк терек, бәйтерек, емен, үйеңкі, шетен, тел, шілік, долана, қарақат, жіңішке жапырақты жидек, ветла, шырша т.б.

Барқын құмдары Ақтөбе облысының оңтүстік - батыс бөлігіндегі Ойыл өзенінің солтүстік жағалауында орналасқан. Құм сілемі дөңесті және дөңесті тізбекті құмдармен сипатталады. Өзенің пайда болуына байланысты құмдар хвалын бассейіне құлайтын, негізінен ойыл өзенінің аллювиальді - дельттік құйылысқа дейінгі тұщы су түзілістері болып есептеледі. Ағынмен есілген және құм сілемін түзген, материалдың пайда болуына келсек, онда Гаеля ойынша \ 1949 \, бұл негізінен уралүсті жазықтығының жыныстары.

Флористикалық зертеулер нәтежесінде 1987 - 1988 жылдары 65 - і тұқымға және 23 тұқымдасқа жататын, 75 тұқымды өсімдіктер түрлері анықталған. Тек 2 түр \ қос масақты қылша, қарапайым шырша\ ашық тұқымды өсімдіктерге жатқызылады. Төменгі және жоғарғы архегониальді өсімдіктер есептелген жоқ.

Тұқымдастар түрлерінің қанықтығын анықтау кездерінде ең көп түрлерінің пайда болуында жалбыз тәрізділер, астра тәрізділер крестгүлділер, бұршақ тәрізділер, маревые тұқымдастары орын алып отыр. Зерттелген флораларда олардың үлесіне түрлерінің жартысынан көбі \46 түр немесе 60,5%\ жатады. Маңызды тұқымдастарының бөлігі 1 түрден ғана ие.

Ең негізгілерінің ішінде қарапайым шыршаның қолдан өсірілгендігін атап өту қажет. Адыр - бұдырлы төмен жерлерінде өсуінің грунттық сулардың жақын орналасуының арқасында шырша құмның орнығуына және эрозиялық процестерді болдырмауға жағдай жасайды. Шыршамен қатар бұл жерлерде ең ылғал сүйгіш өсімдіктер түрлерімен сипатталатын қалың шөп жамылғысы кездеседі. Адыр - бұдырлы тұзды субстратты төмендеулерінде топырақтың тұздану процестерінің басталуын көрсететтін, көп гүлді жыңғыл өскіндері кең таралған.

Жүргізілген флористикалық талдау түрдің пайда болу процестерінің интенсивтілігінің әлсіз екендігін талқылауға мүмкіндік береді. Алынған мәліметтерде, Барқын құмының флорасында ең көп таралған жалбыз тұқымдастары екендігі көрсетілген, ал шөл даланың қияршөп тұқымдасы бесінші орынға ие. Бұның бәрі зерттелген флораның әлсіз сиреуімен сипатталатындығын дәлелдейді. Алайда, қазіргі уақытта климаттық және антропогендік екі факторлардың әсерінен бұл флораның сиреу процесі ұлғаюда.

Өзеннің төменгі ағысы ландшафты қарым қатнаста өте қызықты. Аудан орталығының оңтүстік жағында Ойыл өзені Барқын құмды массивін ылғалдандырады. Мұнда Ойыл тоғайы ол жиде, қарағай орманының солтүстік жағында орналасқан, Орта Азияның өзен бойы ормандарына тән нәрсе. Бұл тоғай ландшафтары бар әдемі арал өз ареалынан 800 километрге дейін алшақтанған. Ойыл тоғайында жиде, терек, жыңғыл, матрикс, қарағаш т.б. ағаштар өседі, ал шөптесін өсімдіктерінен қарабүлдірген көптеп кездеседі. Ағаштар жебілгенмен өрілген. Алақайларында орхидей өсімдігінің сирек түрлері, шоқсары, шөпжияр кездеседі. Ойылдың тоғайы орманы қалың шоқсары шөптері өріліп тұрған кезде джунглиді еске түсіреді, ал оны қоршап тұрған тоғайлар өте биікке өсетін алып қарағаштармен ерекше әсем көрінеді. Осы солтүстік саваннаның негізгі өсімдігі болып алып астықтұқымдастар болып табылады. Ол өсімдік қатты жапырақ ретінде.

Қазіргі таңда - Барқын құмдары бұл құмның 23 мың құмға ағаш отырғызылған құмдар. Мұнда қайың қарағаш, қандағаш, терек қарағай басқа да талды өсімдіктер өседі сонымен қатар өнім беретін өсімдік түрлері де кездеседі, және қазақ ауылшаруашылық институтының орман факультетінің экссперменттік учаскілері бар. Барқын - бұл толығымен маманданған шаруашылық, сонымен бірге подхоздары, мұнда қымызды даярлайтын жерлер, мектебі,дүкендері де бар. Орман шаруашылықтарында тамаша демалу зоналары және пионер, лагерлері бар.

Барқынға сонымен бірге қолдан суарылатын алма ағаш және қарақат бақшаның бақтары өсірілген. Осы Барқын құмының кейбір өсімдік түрлеріне тоқталып өтсем:

Аңдыз. Шоқтығы 2 - 2,5 метр келген көп жылдық шөптесін өсімдік. Жапырғы ірі, қатпарлы, әрі оның ернеулер ара тісті болып келеді. Гүлдері алтын сары түстес себет ернеуінде орналасқан. Әдетте шілде - тамыз айларында гүлдейді.

Қара аңдыз барлық облыстарда өседі. Оның тамырын дәрі жасау үшін ерте көктемде, яғни сәуір - мамыр айларында қазып алады. Одан дайындалған препараттар тыныс жолдарын, асқазан, ауруларының емдеріне пайдаланады.

Бүлдірген. (Fragaria) - раушан гүлділер тұқымдасына жтатын көп жылдық шөптесін өсімдік, жидекті дақыл. Бүдіргенің Қазақстанда 2 - түрі: орман бүлдіргені (Fragaria vеrca), жасыл бүлдірген(Fragaria viridis) бар. Олар, көбінесе, таулы аудандарда, ормандардың ашық беткейлерінде және өзендердің бойында өседі. Бүлдіргенің биіктігі 5 - 25 см, бұтақталған сабағы ұзарған жер асты өркенін құрайды. Тілімденген ұзын сағақты жапырағы үш үштен топтасады. Гүлі ақ немесе сары қос жынысты, гүлшоғыры - көп гүлді қалқанша. Жемісі - жидек (қызыл, қызғылт шырынды). Мамырда гүлдеп, маусымда жеміс береді. Жер үсті бөлігі ұзын сағақты жапырақшалардан, гүл сағақтарынан және мұртшаларынан тұрады. Қысқа мүйізшелері гүл бүршігімен аяқталады, келесі жылы олардан гүл сағағы өсіп шығады. Бұтағы арқылы көбейеді. Бүлдіргендер бал шырынды және дәрілік өсімдіктер. Жемісі дәмді, хош иісті, құрамында А, В₁, В_{2 ...}В₉, РР, К витминдері, органикалық қышқылдар, фосфор, темір, кальции және т.б. пайдалы заттар болады. Жемісін жинап алғанан кейін мұртшаларын қиып, мезгілімен суарып, түбін қопсытып, тыңайтқыштармен қоректендіреді. Қазақстанның суармалы жерлерде өсетін бірнеше сорттары бар.

Кәдімгі адыраспан - Гармала обыкновенная - Реganum L.

Көпжылдық шөптесін өсімдік, биіктігі 60 см бұтақтанған тік сабақтары көп, жиі бұтақтанып, жайылып өседі. Жпырақтары кезектесіп орналасқан сағақсыз ұзын, үлкен, жіңішке таспа тәрізді бөліктерге дұрыс тілінбеген. Гүлдері үлкен, ұзын гүл шоғырына бір - бірден орналасқан. Тостағанша жапырақшалар және желектері бестен, аталықтар - он бес. Желектері (ұзындығы 2 см - ге дейін) ақ немесе сорғыш, тотағанша жапықшалары мен ұзындықтары бірдей тілімделінген. Адыраспан мамыр - шілде де гүлдейді, шілде - тамыз айларында жеміс береді. жемісі шар тәрізді үш ұяшықты қорапшалар, үлкен қара дөңес тұқымға толы.

Адыраспан Қазақстандағы ең танымал жабайы өсімдіктің бірі, құрғақ шоқтарын базарларда сатады, шөбін түтінімен үйлерді басқа жерлерді, жұқпалы аурумен ауырғанг адамның бөлмесін аластайды. Пеганин гидрохлордін, бұлшықет аурулары, ішек қатқанда, ішек ауруларынақарсы қолданылады. Клиникалық зерттеуден кейін қол аяқтың селкілдеп семіп қалуы, паркинсан ауруларын жазуға жұмсайды. Сондай - ақ басқа көптеген ауруларға ем ретінде пайдаланады.

ІІ.1.2. Барқын құмының жануарлар дүниесі

Кәсіптік маңызы бар хайуанаттар.

Қазақстанда кең тараған аша тұяқтылардың бірі - жабайы шошқа. Ол ірі өзен - көлдердің бойында өскен қамысты қопаларды, тоғайларды мекендейді. Жабайы шошқаның аталығын - қабан, аналығын - мегежін деп атайды. Қабан мегежінге қарағанда әлдеқайда ірі. Оның салмағы 200 - 320 килограм, ал мегежіндікі 100 - 120 килограмдай болады. Қабанның аузын кере сыртқа шығып, айқасып тұрған сойдақ тісі жақсы жетілген.

Жабайы шошқа негізінен суы мол жерлерді қоныстанып,қамыстың және басқа да өсімдіктердің тамыр - түйіндерін, насекомдарды, құрттарды, кемірушілерді талғамай жейді. Осындай азықты талғамауы жабайы шошқаның ерте дәуірден бері жойылмай сақталып қалуына, кез - келген табиғи ортаға бейімделіп келуіне себепші болған . тағы шошқаның қазба қалдықтарының момонт сүйектерімен қатар табылуы оның реликті жануар екендігін көрсетеді.

Аталған аша тұяқты аңдардың ішінде көп мөлшерде еті мен мүйізі және терісі үшін ауланатын ақбөкен. Оны көпшілік жұрт киік депте атайды.

Дала күзені Бұл жыртқышты көбінесе сасық күзен деп атайды. Себебі оның жауынан қорғану үшін аналық безінен бөлініп тұратын өте жағымсыз иісі бар.

Дала күзені Республиканың барлық жерінде таралған, алайда олар сарышұнақтар жиі кездеседі. Өйткені оның негізгіазығы - ұсақ кеміргіштер. Сасық күзен інінде мекендегенімен өзі қазбай, сарышұнақтардың інін пана қылады.ғалымдардың жүргізген зерттеуі бойынша сасық күзеннің мол қоры Ақтөбе мен Оралда облыстарында шоғырланған екен. терісі аса бағалы оның сәнді терісі шет елдерге шығарлады.

Сасық күзендер дәнді дақылдар зиянкестерді сарышұнақтарды жою арқылы халық шаруашылығында едәуір пайда тигізуде.

Кіші аққұтан. Салмағы 500грам. Бұл құтанның түсі аппқ болады. Мекиенің қауырсындары өте әдемі. Ұшқан кезде басқа да құтандар сияқты тұмсығын алдына, тұмсығын алдына, аяғын артқа созып ұшады. Қазақстанда Еділ, Жайық өзенінің сағасында ұя салады.

ІІ.1.4. Климатына сипаттама

Ауданның географиялық орналасу жағдайына байланысты оның климаты шұғыл континентальды, жазы ыстық, қысы суық, ауа температурасының жылдық амплитудасы жоғары. Сонымен қатар жауын-шашынның аздығымен және тұрақсыздығымен, ауаның құрғақтығымен, тез булануымен сипатталады.

Жылдың ең жылы маусымы-шілде. Жылдың ең салқын маусымы- қаңтар. Аязсыз мезгіл ұзақтығы 160 күн. Жылдың ең жоғарғы ауа температурасы +44 С. Жылдың ең төмен ауа температурасы -43 С. Қары өте аз және көп боранды күндер болады.Желдің бағыты көбінесе оңтүстік-шығыс және шығыс бағыттарда соғады.

Жалпы Барқын құмы аймағының климатық жағдайының ерекшелігі: ауаның өте қатты құрғақтылығын, булану процессінің тездігін және көктемгі-жазғы мезгілінде тікелей күн сәулесінің түсуін, атмосфералық жауын-шашынның дифициттілігін айтып кетуге болады.

ІІ.1.3. Барқын құмы топырағына сипаттама

Барқын құмының релефі дөңесті және дөңесті тізбекті, кейде барханды кейбір учаскелер жазықтық рельефпен сипатталады. Абсолюттік биіктік 100 - 130 м биіктікте ауытқиды. Құмның сумен қамтамасыз етілуі әлсіз, бірақ грунт 3 - 8 метр тереңдікте кездеседі. Соған қарамастан жерасты суының қоры шектеулі, ол жыл бойынша шамалы мөлшердегі үй жануарларын ұстауға мүмкіндік береді.

Оған қарағанда тереңдегі грунт суларының қоры көбірек, ол құмның әр түрлі бөліктерінде сақталған. Олардың көбісі өте тұзды және ауыз су ретінде пайдалануға қолайсыз.

Құм көп мөлшерде ұстауға мүмкіндік береді. Тағы бір маңызды жағдай - қыс кезінде жануарлар қолайсыз ауа райы кезінде пайдаланатын құмдағы өсімдіктер, осы құмның релефімен тығыз байланысты. Бархандарда сирек бұталы ақселеу, куянсуека, сүттіген жерсағыз, қаңбақ. жузген кездеседі. Кейбір бөліктерінде изен қылша, жуа өседі. Ал төменгі бөліктерінде өсімдіктер дүниесі қалыңырақ: вейнек, сексеуіл, бидайық, қоңырбас, жиде т.б. бар.

Ауылшаруашылығында құмдар жыл бойғы жайылым ретінде көбірек пайдаланады. Бірақ негізсіз көп пайдалану өсімдіксіз барқын құмға айналады. Ондай құмдар жайылым ретінде қолданбайды.

Барқын құмының құмды массивтері аллювиалды - құмды шөгінділермен ерекшеленеді.

Рельефтегі өсімдік бір тексіз. Оның құрамы оның қолдану түріне қарай және беткей экспозициясымен сипатына байланысты. Жалпы көп кездесетін өсімдітер (теріскен, жүзген жыңғыл, тамирикс т.б кездеседі.).

Құмда ылғалдылықтың төмен болуына байланысты мұндағы климаттық жағдайлар ауылшаруашылық дақылдарды өсіруге қолайлы емес. Жылдың орташа жауын - шашыны 170 - 220 мм, құрайды, ал ауа температурасы 4,2º. Жылдық жаз мезгіліндегі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 27 % жетеді. Аяссыз өтетін период - 160 тәулікті құрайды. Жағымды температуралар суммасы 3000º құрайды. Шаруашылық жағдайда мұндай топырақ жер шаруашылығына мүлдем жарамайды. Себебі мұнда топырақтың ылғалдылығы өте аз және органикалық заттарға өте кедей болып келеді. Ашық каштанды топырақтар жайлымға пайдаланады. Табиғи шаруашылық қарым - қатнасында, бұл зона топырағы мал шаруашылығына жайлы. Зоналық топырақ тек қана арнайы жылдарда, егерде жылдық қысқы көктемгі периодында ондағы ылғал жақсы болған жағдайда дәнді дақылдардан жақсы өнім алуға болады.

Топырақ түзуші жыныстар ретінде қатпарлы құмдақ болып саналады. Топырақ беті ашық каштанды құмдақ топырақ пен көрсетілген. Мұндай ашық каштанды құмдақ топырағының өсімдік жамылғысы тым қалың емес. Көбінесе ерекшөп және жусанмен көрінеді. Барқын құмдары өсімдіктерге кедей. Тек қана Ойыл өзенінің бойындағы құмдарындағы батыс жақ перифериясында орман алқабы мен қайың ағаштары кездеседі.

Ауданның сумен қамтылуы негізіне Ойыл өзенімен оған құятын салалардан қамтылады, олардың ішіндегі ең ірілері болып Ащы Ойыл және Қуырдақты болып саналады. Ал құмды массивтердің сумен қамтылуы өте нашар. Сирек құдықтарды тек құмдақ перифериясы бойынан көруге болады

Ашық каштанды құмды және құмайтты топырақта аз толқынды - жазықтықты Саралжын елді мекенінде Ойыл өзеннің жоғары ағысының оң жағалауында орналасқан жалпы ауданы 274 мың гектар.

Топырақ түзуші жыныстар болып көбінесе топырақ шөгінділері табылады. Елді мекенде көп тараған ашық каштанды құмды құмайтты топырақтар болып табылады. Жеке аралдар болып орнатылған жазықтық құмдарының массивтерімен ерекшеленеді.

Осы Барқын құмы аумағында орналасқан елді мекендер мал шаруашылығын, пішен шабу және жайылымды пайдаланады. Ашық каштанды құмайтты топрақтың кейбір учаскелеріне астықты мәдениеттер, негізінен тары өсірледі бұл учаскілерді пайдаланар кезінде бұл жерлердің дефляцияғақатты ұшырайтынын ескеру қажет.

ІІ.1.4. Гидрогафиясы

Барқын құмы ландшафтысының негізгі өзен жүйесі-Ойыл болып табылады. Ойыл өзені бассейіннінің территориясы Каспий маңы ойпаты және Солтүстік - Батыс Каспий маңының тектоникалық батыс борт маңы зонасы болып табылатын, Орал алды жазықтығының құрамына кіреді. Бұл жағдайда Солтүстік - Батыс Каспий маңына Орал өзенінің жазықтығының Ойыл өзенінің сол жағалауы бойынша Каспий маңы жазықтығының Солтүстік - Батыс алаңы, солтүстігінде және батыста - Урал үсті сыртының және Орал алды жазықтығының баурайы оңтүстікте - Үстірт маңы жазықтығы жатады.

Ойыл өзені Орал - Ембі өзен аралықтанының территориясы бойынша солтүстік - батыс бөлігін қамти ағады.

Ойыл өзені - Ақтөбе, Атырау және Батыс Қазақстан облыстар жеріндегі өзен. Ұзындығы 800 км, су жиналатын алқабы 31500км² Ақтөбе облысындағы Қандағаш темір жол станциясының солтүстік батысында 50 км жерден басталып, Тайсойған құмында бірнеше тармаққа бөлінеді, құмнан өте бірнеше көлге құяды. (Ертеде Жайық өзеніне құйған). Өзенің жоғары және орта бөлігіндегі аңғар терең сай - жырамен тілімденген төменгі бөлігі белесті жазықпен ағады. Жерасты, жауын - шашын суымен қоректенеді көктемде қар суымен өзен деңгейі көтеріледі, минералдығы азаяды. Жазда иірімдерге бөлініп, тұздылығы артады. Басты салалары Ащыойыл, Кенжеғалы, Қиыл, Қайыңды. Жылдық орташа су шығыны Ащыойыл тұсында 8,50 м³ \сек. Өзенің балықтары :мөңке , аққайраң, шортан, қаракөз, алабұға, ақмарқа, көксерке, табан, құты, қызылқанат, саған, жайын. Жайылмасы Ақтөбе, Атырау облыстары шаруашылықтарының шабындығы. Суына егін, мал суарлады. Өзен бойына Миялы, Ойыл т.б елді мекендер орналасқан. Басын Мұғаджар тауынан алып, кезінде құм жоталарды жарып отыра Каспий теңізіне құйылған Ойыл өзені қазір Тайсойған құмдарына барып сіңіп, жоғалады. Ащыойыл, Кенжеғалы, Қиыл, Ащықұмды, Шилі, Қандыағаш, Жарлы, Батпақты, Бабатай, Шағырлықұмды, Ащыөзен, Қарасай, Қуырдақты, Қарағанды, Құмды, Қаңбақтысай салаланып, ауданың құба жолдарымен құм белдерін өрнектей ежелгі Ойылға кеп қосылады.

Ойыл өзенінің жайылмасының флористикалық сипатамасы

Ойыл өзенінің жазықтығының зерттелген ауданындағы өсімдік жамылғысында 58 тұқымдасқа және 232 тұқымға жататын, 474 гүлді өсімдіктердің түрі анықталған. Түр қатынасында жиынтықта жалпы есепте 48% - ды құрайтын, ең көп тұқымдастар: астраның - 86, жалбыздың - 51, бұршақтың 37, крест гүлділер - 32, маревые - 26 түрлері болып табылады.

Ең көп түр алуандылығына мына тұқымдар ие: қияқ - 13, жусан - 11, тал- 8, шұбаршөп және жолжелкен - 7 түр, жуа, таспашөп, жылаңқышөп, жалбыз, қарақұмық, табан жапырақ сияқты тұқымдастар 6 түрден тұрады;алабота, жоңышқа, таусағыз -5 түрден , ал қалғандары 1- ден 4 түрге дейін құрайды.

Зерттелген флораның эколого - морфологиялық талдауы 97 түрдің \20,6% \ ксерофиттер, 68 түр \ 14,3% \ - мезофиттер, 147 түр \31,3%\ - мезофиттер тобына жататын, 87 түр \ 18,3% \ - ксерофиттер, 13 түр \2,6%\ - гигрофиттерге және 20 түр \ 4,2%\ - гигрофиттерге, 9 түр \1,9%\ - мезгигрофиттерге жататынын көрсетті.

Тіршілік ортасының сипаты өсімдіктердің экологиялық типіне себепші болады: 84 түр дала ксерофиттері және мезоксерофиттері болып табылады, ал 183 типтік шалғындық өсімдіктер болып табылады. Шалғынды далалыққа 65 түр жатқызылады. Зерттелген флора арасында 53 түр галофиттер және 34 түр псамофиттер кездеседі.

Ойыл өзенінің жайылмасының өсімдік жамылғысының құрылуында әртүрлі тіршілік формалары қатысады, 474 түрдің 10 түрі ағаштармен, 25 түрі бұталар және бұташықтармен, 19 түрі жартылай бұталармен сипатталады. Шөптердің 410 түріайқындалған, оның ішінде 35 түр екіжылдық, 110 - біржылдық, қалғандары 265 түрі көпжылдық өсімдіктер болып табылады.

Түрлердің қазіргі таралуы, олардың ареалдарының нақтылануының және ареалдар типтерінің топтарға жинақталуының негізінде, біз 397 шөптесін өсімдіктер түрлерінің ішінде жайылма шалғындарындағы шөптің қалындығының құрлымында қарағайлы орман (188 түр) және далалық (125түр) флоралары ең негізгі мәнге ие деген нәтежеге келдік. Оңтүстікке жылжуына байланысты жайылмалық шөптердің қалыңдығында Тұрандық және Қазақстанды-Тұрандық провинцияларының шөл даласының үлесінің \72түр\ қатысуы жоғарлайды.

Қарағайлы орманың флорасының арасында паларктикалық \31%\ және еуропалы - сібірлік \ 19% \ түрлері кең байқалады. Еуропалық және Сібірлік флораның қатысу үлесі аз \ 7 және 6% сәйкес \.

Дала флорасы негізіне понтикалық \ 59% \ және жерортатеңіздік \29%\ түрлермен сипатталады.

Шөл дала флорасының құрамына Арал - Каспийлік \ 26% \, орталық азиаттық \ 32% \ , еуропа - азиаттық \ 24% \ түрлер кіреді. Ең жиі кездесетін жерортатеңізді - тұрандық, орта азиаттық, иранды - орталық азиаттық түрлер болып табылады.

Ойыл өзені жайылмасындығы өсімдік бірлестіктерінің орналасу заңдылықтары.

Экологиялық қатарларды зерттеу екі көзқарастан практикалық қызығушылық танытады. Біріншіден, ылғалдылықтың, минералды қоректерінің, аэрацияның деңгейін біле тұра , осы немесе кері қорытындылар жасауға болады, яғни осы бірлестіктер есебінен, бұл жерде тіршілік жағдайларын қандай екенін анықтауға болады.

Екіншіден адамның әсерінен қоршаған орта факторлары өзгеруінің потенциалды мүмкіндіктерінің қандай екенін біле тұра, сәйкесінше бірлестіктер құрамының өзгеру барысында болжауға болады. Демек, орнын баса алатын, өсімдіктер алмасуының алғашқы болжамын беру үшін мысалы, лимандық жайылудан кейін, топрақ грунттық суларымен ылғалдануының экологиялық профилі бойынша өсімдік топырақтың өзгеруін білу керек. Көлденең нивелирлеуші профильдер өсімдіктер бірлестіктердің экологиялық қатарынтасқын сулармен басу. Тереңдігі және ұзақтығы көрінетін, эллювиальді және жайылма процестеріне байланысты анықтауға көмектеседі.

Өсімдік бірлестіктерінің алмасуы айтарлықтай қиын, егер жайылма құбылмалы сипатта болса, яғни жердің жоғалауы ойпатпен ауысса. Экологиялық профиль келесі түрмен (арнадан негізгі жағаға дейін) сипатталады:

Өзен арнасы;
Жағалаулы талды - құрақты жолақ;
Өлең - бидайықты, ылғалды;
Айрауық - құрақты және одан кейін дәнді - әртүрлі шөпті көлденеңді көтерілу бойынша;
Дәнді - жусанды көтерілу шыңында;
Террассалы төменгі бөлігінде жыңғылдың жеке топтарымен талды әртүрлі шөпті;
Көлденеңді баурайында жусанды - дәнді
Негізгі жағада жусанды көк шұнақ бетегелі бірлестіртер.

Төменгі жайылымның кішкене учаскелерінде өсімдіктер бірлестігінің ауысуы келесі жүйелікпен жүреді.(өзен арнасынан негізгі жағаға дейін) қоға - құрақты - қамысты - құрақты - айрауық - дәнді - әртүрі шөпті - көк шұнақ бетегелі.

Негізгі өсімдік типтерінің сипаттамасы.

Өзен алқабының өсімдік жамылғысына келесі өсімдіктер бірлестіктер типтерімен сипатталады:

1.Сулы және сулы жағалаулы.

2.Шалғынды.

3. Ағаш бұталы.

1.Сулы және сулы жағалаулы бірлестік.

Сулы бірлестік балдырлы, егеушөп - балдырлы, балдырлы - мүйізжапырақты бірлестіктер аз тұздалған суқоймаларда, және шалаң тұздалған суқоймада кездеседі. Сулы - жағалы бірлестік құрғақты, құрғақты - қоғалы, қоғалы және қамысты бірлестіктермен сипатталады.

2.Шалғынды бірлестік.

Алқаптың жайылма бөлігінде және жайылма үсті шалғынды сор жерлерде жиналған. Түрлішөптесін - дәнді және дәнді шөптесін бірлестіктер кешенімен сипатталады, олар негізінен ірі мүйізді мал мен қой үшін жазғы жайылым және қорек ретінде жүреді. Бұған батпақтанған шалғын, нағыз(жайылма) және дала шалғындары кіреді. Олар ылғалдылығы жағынан жүйелі жоғары экологиялық қатарды көрсетеді.

А) Батпақтанған шалғын. Барлық бірлестіктер көбінесе таза түйнек қамысын (Bolboschoenus maritimus), қияқпен (Carex melamostachуa), шабындықпен (Juncus gerardu) жәнебалшықшөп (Eleocharis oxуleрis) көрінеді

Мелиоративті шараларды жүргізбейбатпақтанған шалғындар қоректік құндылығые көрсетпейді және шөпке шабылмайды.

Б)Ойыл өзенінің нағыз шалғындардары негізінен лимандық тип болып табылады, яғни өзен ағысынан кейін ұсталып қалған сумен суландырлады. Шалғының сипатын, оның экологиясын және оған кіретін өсімдік топтарының әртүрлілігін мына факторлармен анықтайды : ағыстың әсері (жайылма суларының тұру биіктігі және олардың ұзақтығы) және грунттық суларның минералдану деңгейі седиментация сипаттамасы.

Топырақ қарашірікпен бай және борпылдақ. Кең таралған шалғындар:дәнді, дәнді - шөптесін, түрлі шөптесінді және шабындықтан тұратын шалғындықтар болып табылады.

Дәнді шабындықтардың ішінде құрақты, бидайықты, түлкіқұйрық, айрауық және арпабас бірлестіктер кең таралған.Әртүрлі шөптер аз мөлшерде кездеседі.шөптің биіктігі бұл шалғында өте қалың, орташа, биіктік 80см. Пішенің өнімі айтарлықтай жоғары және орташа алғанда жыл бойынша 15 - 20 - дан 32 - 45 ц/га аралығында өзгереді. Мұндай шалғындарды жүйесіз суару кезінде жиі топырақтың батпақтануы және сортаңдануы жүреді, дәнді өсімдіктер шірейдіжәне шөптің бітіктігіне маңызды рольде қоректік құндылықта төмендетіндігін, қияқ алады.

Дәнді - әртүрлі шөптесін шалғын. Дәнді фракцияның жиынтық құрамымен және жалаң сулымен эстрагон жусанымен нағыз қызылбояушөп, дала шырмауығымен сипатталады. Бұл шалғындардың бітіктігі айтарлықтай қалың және өнімділігі 40 - 45 ц/га құрайды.

Әртүрлі шөптесін шалғын жайылмада ылғалдылығы бойынша орташа деңгейді алады. Қалың биіктігі 60 - 80 см шөптесін жамылғысындабатпақты қалден, шалғындық әйкен, тергүл, үлкен жолжелкен және т.б. кездеседі. Дәнді өсімдіктерден бидайық, қоңырбас, құрақ кездеседі. Құрғақ жерлеріне шоғырланғанда, дала тікенқурай, пішенің құндылығын қатты төмендететін жалпақ жапырақты көкбас сияқты өсімдіктер түрлерінен тұратын, әртүрлісор шөптер кездеседі. Бұл шалғындардың өнімділігі 20 - 30 ц/га - ға тең.

В) Дала шалғындары. Негізінен тарақбидай қияқжәне дәнді - жусанды бірлестіктермен сипатталады. Негізгі жүйесіз жайылымнан кейін ақмияғ сүттіген, миямен басылған. Көбінесе бұларды шапайды, сондықтан шалғындардың бұдан әрі ластануына әкеледі.

3.Ағашты бұталы өсімдіктер.

Оңтүстік өзенге тән, нағыз «тоғай» ойыл өзенінің алқабында жоқ, бірақ ағаштар тобынан көп ұзын бағанды талдар кездеседі. Бұлар Ембі және Орал өзенінің алқабына тән дала уремами болып табылады. Олар үлкен алаңдарды құрамайды және Саралжын және Берсиев ауылдарының маңында аз ғана көлемде кездеседі. Ойыл өзенінің Қиыл өзені сағасына құйылысында, кең жайылымда ағаш тоғайларының негізінде Саралжын орман шаруашылығы (1504га), ал ауданның орталықтан 5 -8 км Ойыл өзенінің төмен ағысында Екпетал орман шаруашылығы 19085га құрылған. Орман алқаптары теректің, талдардың, қайыңдардың, шегіршендердің жасанды егулерінің есебінен кеңейген. Негізгі терек учаскелерінің орман түзуші жынысы, бальзам иісті ақ терек болып табылады. Сонымен бірге ұшты жемісті жиденің және бесаталықты талдардың жеке учаскелерін кездестіруге болады. Шөп жамылғысы түрлерімен өте бай және шалғынды сипатқа ие. Тал бірлестіктерімен өзен арнасынң учаскелерінде немесе жайылмаларының төменгі террассаларында аз ғана куртинкімен кездесуге болады. Олардың көп бөлігі бұтақшықтар каспийлік үш аталықты тал болып табылады. Шөп жамылғысы анық емес флоралық құрылымға ие. Кейде талдардың ішінде тобымен жыңғылдар кездеседі. Ауданы үлкен емес бірақ олар көбінесе шілденің басында, гүлдену кезінде, өзіндік ландшафт құрайды.

Негізгі бірлестіктердің сипаты бізге экологиялық принципте беріледі, себебі олар грунттық суларын және олардың минералдану режиміне бағына отырып, шалғындар зональді климаттық жағдайларға аз тәуелді.

Жайылманың ең әдеттегі және тұрақты бірлестіртеріне жататын, 45 геоботаникалық сипаттар келтірілген.

ІІ.2. Барқын құмы топырағындағы ластаушы заттар

ІІ.2.1 Барқын құмының санитарлық жағдайы

Жалпы топырақтың санитарлық жағдайы бірнеше гигиеналық көрсеткіштер негізінде бағаланады, солардың ішінде:

санитарлық саны (азот белогының жалпы органикалық қосылыстарға қатынасы);
ішек таяқшаларының болуы (коли-титр);
шыбын личинкалары;
гельминттер жұмыртқалары.

Осылардың негізінде топырақтың санитарлық жағдайының кешенді гигиеналық көрсеткіштерін төмендегі кестеден көруге болады.

Осындай берілген көрсеткіштер кешені арқылы топырақты таза немесе лас деп бағалайды.

Барқын құмы топырағының санитарлық жағдайын таза деп бағалауға болады, себебі құмды топырақта ішек таяқшалары, шыбын личинкалары, гельминттердің жұмыртқалары жоқ, сонымен қатар санитарлық саны-0,99 болып келеді.

ІІ.2.2 Барқын құмындағы ластаушы химиялық заттар

Топыраққа экзогенді химиялық заттардың түсуін әрқашан халық денсаулығы және қоршаған орта үшін қатерлі деп қарау қажет. Топырақтағы ластаушы заттар екі көрсеткіш бойынша: шектеулі рұқсат етілген (ШМК-ПДК) және уақытша рұқсат етілген мөлшерлермен (УШМК-ВДКп) нормаланады.

Барқын құмының құмды топырағында осы көрестілген химиялық заттар мүлдем жоқ немесе өте аз мөлшерде, бұл осы құмды алқап орналасқан аймақта өндіріс орындарының, жол тораптарының, ауыл шаруашылығы мен кешенді мал шаруашылығының және елді мекендердің жоқтығымен түсіндіріледі.

Қорытынды

Барқын құмы көшпелі құм санатына жатады. Көшпелі құмды тоқтату мақсатында 1896 жылдан бастап қарағай, терек, қараағаш, қайың, тал тәрізді ағаштар отырғызылған. Сонымен қатар ағаш отырғызылмаған бос жерлерінде, жусан, изен, кәдімгі адыраспан, жыңғыл секілді өсімді түрлері өссе, құмның негізгі өзен жүйесі-Ойыл өзені аңғарының маңында, сулы, сулы-батпақты, бұталы өсімдіктер өседі. Жалпы Барқын құмында ҚР Қызыл кітабына енген емдік шөптер көптеп кездеседі. Бірнеше жеуге жарамды түрлі саңырауқұлақтарда бар.

Барқын құмының релефі дөңесті және дөңесті тізбекті, кейде барханды кейбір учаскелер жазықтық рельефпен сипатталады. Абсолюттік биіктік 100 - 130 м биіктікте ауытқиды. Құмның сумен қамтамасыз етілуі әлсіз, бірақ грунт 3 - 8 метр тереңдікте кездеседі. Соған қарамастан жерасты суының қоры шектеулі, дегенмен оған қарағанда тереңдегі грунт суларының қоры көбірек, ол құмның әр түрлі бөліктерінде сақталған. Олардың көбісі өте тұзды және ауыз су ретінде пайдалануға қолайсыз болып келеді.

Барқын құмының құмды массивтері аллювиалды - құмды шөгінділермен ерекшеленеді. Топырақ түзуші жыныстар ретінде қатпарлы құмдақ болып саналады. Топырақ беті ашық каштанды құмдақ топырақ пен сипатталады.

Құмда ылғалдылықтың төмен болуына байланысты мұндағы климаттық жағдайлар ауылшаруашылық дақылдарды өсіруге қолайлы емес, сонымен қатар мұнда топырақтың ылғалдылығы өте аз болуымен бірге органикалық заттарға өте кедей болып келеді. Жылдық орташа жауын - шашын мөлшері 170 - 220 мм, құрайды, ал жылдық ауа температурасы 4,2º. Жылдың жаз мезгіліндегі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 27 % жетеді. Табиғи шаруашылық қарым - қатнасында, бұл зона топырағы мал шаруашылығына жайлы. Себебі, ашық каштанды топырақтар жайлымға пайдаланады.

Барқын құмының баурайы жанға сая,ауасы,құмы өте пайдалы.Жазда Барқынның әсем табиғатында балалар демалып,салауатты өмір салтын ұстанып,асыр салып шынығады.С Бәйішов атындағы Ақтөбе университетінің Ойыл селосындағы «Көкжар-Барқын» балаларды суықтыру кешені жыл сайын қызмет етеді.Сондай ақ, Сәкен Займулдиннің ұйымдастыруы мен демалыс лагері жұмыс жасап келеді.Балалар Барқын құмында денсаулыққа шипа ретінде пайдаланып,қыздырынып табиғи байлығын мақтан етіп демалады.

Және де Барқын құмына жергілікті аудан тұрғындары емделу мақсатында келіп-кетіп жатады. Құм әсері бел ауруы, ревматизм, қол тамырларыныі ісінуі, буын аурулаынан емдеп жазады. Жылына 700-1000 адам осы құмды емге пайдаланады. Аудан орталығы Ойыл селосындағы және Қаратал селосының тұрғындары осы Барқын құмына ас қорыту мүшесін, созылмалы гастрит, аш ішек ауруларын, бүйректің және өт пен дәрет жолдарының созылмалы аурулурын, зат алмасу, жеңіл түрдегі қант ауруларын емдеуге өте пайдалы деп есептейді. Міне, осындай жоғарыда көрсетілген көптеген қасиеттерді бойына жинаған «Барқынның» таң ғажайып сұлулығын тамашалауға барша жұртты шақырамыз!

Жалпы Барқын құмының ішкі табиғи потенциалы жоғары, экологиялық жағдайы қанағаттанарлық деп бағалауға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

«Қазақстан Республикасының 2008 - 2010 жылдарға арналған Қоршаған Ортаны қорғау» бағдарламасы. Астана - 2007
http // aktobe info. кz \\ т Решение экологических проблем Актюбинской области не терпит отлагательства, 01.04.2007

Ақтөбе облысының географиялық даму мәселелері Ақтөбе 2006
Ақтөбе энциклопедиясы - Ақтөбе 2001ж
Ақтөбе қаласының бас жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 2 мамырдағы № 350 Қаулысы.
Бозшатаева Г. С. Оспанова Г. Т. Экология Алматы 2002

7. Минц А.А. Экономическая оценка естесственных ресурсов. М., Наука, 1972;

8. Лесное хозяйство и защитное лесоразведение. М.,59 Под общей ред. В.И.Бовина;

9. Н.Н.Падий, «Краткий определитель вредителей леса», «Лесная промышленность»М 72;

10. Д.Д.Минин. «Сбор и хранение семян древесных, и кустарниковых пород» Гослесбумиздат. М.72;

11. Орман шаруашылығы терминдерінің орысша-қазақша түсүндірме сөздігі, Алматы «Қаржы қаражат» 94;

12.Орысша-қазақша оқушыларға студенттерге арналған сөздігі «3000 слов», Алматы «Аруана» баспасы ;

13.Жасыл орман ел дәулеті құрастырған Н.Төлепбергенов. Алматы 84;

14.А.Н.Протасов, «Типя лесных культур Казахстана», Алматы «Қайнар» 65;

15. М.Т.Гончар, «Биологические взаимосвязи древесных пород в лесу»;

17.М.А.Бикмуханбетов и А.Ф.Родомонино краткая характеристека почв и земельных ресурсов Актюбинский област. Алма - ата - 1964

18.А.Г.Новикова, Д.М.Сторженко, А.Н.Тюрменко почвы казахской ССР выпуск .11.Алма - ата -1968

19.Агелеуов Е.А. Телеуов А.Н.Легкие нашей землей. Актюбе 1992

20.От Урала до Арала 25.07.86г

21.А.А.Чибилев река Урал Ленинград Гидрометеоиздат 1987.

Қосымша материалдар

Барқын құмының жалпы бейнесі

загрузить