Оқу процесін жеке тұлғаға бағдарлап ұйымдастырудың негізгі шарты - биология сабағында оқушылардың зерттеушілік, танымдық іс – әрекетін қалыптастыру

Оқу процесін жеке тұлғаға бағдарлап ұйымдастырудың негізгі шарты - биология сабағында оқушылардың зерттеушілік, танымдық

іс - әрекетін қалыптастыру

Алмасова Гүлнар Бектайқызы

Алдаберген Бисенов атындағы №38 орта мектеп

Қызылорда облысы, Жалағаш ауданы

Оқу процесін ұйымдастырған кезде, оқушылардың өздігінен білім алуына, зерттеулік ізденістеріне жағдай жасау білім сапасының артуына мүмкіндік береді. Оқушылардың өзіндік зерттеулері олардың жеке тұлғасын, болмысын өзгерте, дамыта отырып шығармашылық қабілеттерін арттырады.

Жеке тұлғалық қасиеттерді дамытуда балалардың арнайы қабілеттерін де ескеру керек.

Оқыту үрдісінде оқушылар өздерінің белсенді таным әрекеттері арқылы оқу материалын игеріп, іскерлік дағдыларын қалыптастырады. Оқу бағдарламасындағы материалды игеру үшін міндетті түрде оқушылардың белсенді таным іс - әрекеттері керек. Оқыту - таным процесіне негізделеді, ал мұғалім - оқушылардың таным іс - әрекеттерін ұйымдастырушы.

Оқушылардың танымдық іс - әрекетін қалыптастыруда биология пәнінде кездесетін термин сөздерді оқытудың әр түрлі әдіс - тәсілдерін қарастырдым.

Қазіргі кезде биология ғылымында тірі организмдер туралы көптеген деректер мен теориялар жинақталған. Биология ғылымының дамуына тек биологтер ғана емес, физиктер, химиктер, географтар, математиктер, инженерлер сияқты маман иелері де ат салысуда.Осыған байланысты жаңа термин сөздер көбейді. Оны мектеп оқулығынан да байқауға болады. Жалпы алғанда,термин дегеніміз - белгілі бір ғылым мен техника, өнер саласындағы нақтылы ұғымды білдіретін атау сөз бен сөз тіркесі. Термин - ғылымның жинақталған білімдерінің негізгі құрамдас компоненттері. Осы термин сөздердің мазмұны мен мағынасын жете түсінбейінше, оқушы білімінің тиянақты болып нақтылануы мүмкін емес.

Оқытудың қазіргі кездегі басты міндеті-мұғалімнің білім беруі мен оқушының оны қабылдауының бір салаға бағытталуы. Қазіргі уақытта оқытудың қолданылып жүрген әдістері жеткілікті. Осы әдістер ішінде оқушының өздігінен оқып , білімді игеруі кезінде олардың біліктіліктері мен дағдыларының жақсы дамитындығы анықталуда. Сабақ үстінде оқушылардың ізденулеріне мүмкіндік берсек, олардың танымдық қабілеттері дамиды,оқуға деген қызығушылықтары, шығармашылық қабілеттері артады.Сондықтан терминдерді меңгертуде оқыту технологияларының ең тиімдісін таңдап алу өз нәтижесін көрсетеді. Ал биологиялық терминдерді оқып үйрену арқылы оқушының ғылыми тілі қалыптасады. Қазіргі кезде талапқа сай білім берудің басты шарты- биологиялық термин сөздерді оқушылардың түгел меңгеріп мағынасын ажырата білуі.Терминдерді үйренген сайын оқушының есте сақтау қабілеті дамиды және бағдарлама материалын жан - жақты игереді.

Сонымен бірге алған білімдері бойынша қорытынды жасап, терминдерді іс жүзінде қолдана білуге жаттығады. Әрбір тақырыпты өткенде, терминдерді жете меңгерту биология пәнін таңдайтын оқушының Ұлттық бірыңғай тестілеуге дайындығы кезінде білімді есте сақтауына көп қиындық келтірмейді. Сондықтан терминдерді оқытуда төмендегі әдістерді пайдаланамын.

І. Биологиялық терминдер сөздігін құрастыру.

ІІ. Терминдерді ойын арқылы үйрету.

ІІІ. Биологиялық диктант түрлерін пайдалану.

IV. Сәйкестілік перфокартасын пайдалану.

V. Тест түрлерін пайдалану.

Бұл әдістер оқушылардың ойлау үрдісінің нәтижесінде танымдық қызығушылығын тудырады. Ал ойлана білу - тұлға дамуының көзі.

І. Биологиялық терминдер сөздігін құрастыру

Жалпы таным қызметінің ішінде оқушылардың оқулықпен жұмыс істей білу дағдысы маңызды рөл атқарады. Бұл дағдыны жетілдіруде оқушының термин сөздерінің анықтамасын қосымша іздене отырып, талдау жасай білуі тиімді. Оқулықпен жұмыс жүргізу кезінде оқушылар биологиялық анықтамалар мен түсініктерді ажыратуға дағдыланып қорытынды жасай білу біліктерін үйренеді.

Бұл мақсатта биологиялық термин сөздік дәптерімен жұмыс жүргізе білу, әр оқушының білімін зерделеу қызметінде үлкен маңызы бар.

Биологиялық термин сөздік дәптері жыл басынан арналады. Осы дәптерге әр тақырыптан кейін биологиялық жаңа термин сөздер сабақ барысында оқушымен бірге құрастырылады. Дәптерді 6 - сыныптан бастап арнауға болады. Төмендегі сөздік 11 - сыныпта §40 «Орта факторлары оған бейімделу және тіршілік формалары» деген тақырып өткенде құрастырылды. Тақырып ішінде өсімдіктердің тіршілік формаларын жіктеудегі термин сөздер бар. Ал бұл сөздер ҰБТ-ның сұрақтарында кездеседі. Сондықтан бұл терминдерді сабақ үстінде оқушы есте сақтауы үшін қайта-қайта түсіндіру керек.

Биологиялық терминдер сөздігі

Р/с

Терминдер

Этимология

Анықтамасы

1.

2.

Эпифиттер

Фанерофиттер

грекше «ері»-бетінде және «Phyton» өсімдік

грекше «Phaneros» ашық, көрінетін

Топырақта тамыры болмайтын ағаштарға жабысып өсетін өсімдіктер (қыналар, мүктер)

жер бетінде өсетін барлық ағаштар, бұталар мен шөптесін өсімдіктер.

Жоғарыдағы үлгі бойынша хамефиттер, гемикриптофиттер, криптофиттер, терофиттерге сипаттама беріледі. Термин сөздерді әр тарау біткеннен кейін де қайталау есебінде оқушыларға үйден жазуға беруге болады.

ІІ. Термин сөздерді ойын арқылы үйрету

Термин сөздерді үйретуде ойын арқылы оқыту технологиясын қолдануға болады. Ойын арқылы оқушылардың ойлау қабілеттерін арттыруға үнемі ізденулеріне, оқуға ынталандыруға, терминдерді есте сақтауларына мүмкіндік беріледі. Ойын түрлері балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес таңдалып алынады. Қандай ойын түрлері қолданылса да төмендегі талаптар орындалу керек:

1. Ойын балаларды қызықтыру керек.

2. Тәрбиелік жағына назар аудару.

3. Түрлендіріп отыру.

4. Ойын шартының оқушыға жеткілікті түсіндірілуі.

5. Оқушылардың түгел қатысуы.

Жоғары сынып оқушылары үшін «Бас қатырғылар базары» атты оқыта үйрету ойынын пайдаланамын. Оқушылар үйден өздері де сөзжұмбақ, сөзтізбе, құпиясөз, басқатырғылар құрастырып келеді де, сабақта оларды шешеді. Мысал ретінде 11-сыныптың жоғарыда аталған тақырыбына пайдаланған басқатырғы көрсетілген.

1.Басқатырғы - анықтама

Сағат тілімен жүре Жауабы: Хамефиттер-

отырып, әр айналғанда бір- өркендері жер бетіне

дей бөліктегі буынды төселіп өсетін көп

тастап оқыған кезде, жылдық өсімдіктер.

анықтама шығады.

Басқатырғы әр түрлі болса, оқушылардың да қызығушылықтары артады. Төменде осы тақырыпқа қолдануға болатын екінші басқатырғы үлгісі көрсетілген .

2. Басқатырғы - анықтама

Р

Е

Ж

-

Р

Е

Т

Т

И

Ф

Б

Р,

А

Т

Ш

А

Ғ

А

Қ

О

Е

Б

Н

І

С

Е

Т

П

Ы

Р

Т

Ұ

Ө

Р

Е

Т

К

Ө

Л

Е

І

Т

С

І

М

Д

І

Ш

Р

Н

Н

А

Л

А

Р

М

Е

Н

А

А

Д

Е

Ө

С

Е

Т

І

Н

Б

Ф

Басқатырғының бастапқы кілтін тауып оқығанда, өсімдіктің тіршілік формасының анықтамасы шығады.

Шешуі:Фанерофиттер - жер бетінде өсетін барлық ағаштар, бұталар мен шөптесін өсімдіктер.

Басқатырғының жеңіл түрін төменгі сынып оқушыларына беруге болады. 6-сыныптың биология сабағында қолданылған басқатырғы үлгісі төменде көрсетілген.

3. Басқатырғы - анықтама

Ц

Т

А

О

Л

С

Ы

А

Ғ

Й

Л

Д

А

О

Р

Й

Т

Қ

А

Қ

Ш

И

С

-

Қ

А

Й

З

ж

Д

А

А

Р

Н

Қ

Ғ

А

Ы

Н

Б

Ы

А

Бастапқы кілтін тауып оқығанда, анықтама шығады.

Жауабы: Циста -қолайсыз жағдайлардан қорғайтын қабықша.

Сабақ үрдісінде ойын әдістерін қолдану оқушылардың білімдерін толықтыруға, түсініктерін тереңдетуге мүмкіндік береді. Төмендегі басқатырғы - анықтама 11 сыныпта §23. Эволюцияның негізгі заңдылықтары. Дивергенция, конвергенция, параллелизм тақырыбында қолданылды.

4. Басқатырғы - анықтама

Ы

Е

З

і

Н

Д

Е

Г

і

У

К

Я

-

Э

В

О

Л

Б

А

і

И

Д

И

В

Е

Ю

Е

Р

С

Ц

Н

Е

Г

Р

Ц

Л

Ы

Е

Ц

О

Р

П

Я

И

Г

Ж

А

Ң

і

Д

Р

Е

Л

і

Шешуі: Дивергенция - эволюция процесі кезіндегі белгілердің ажырауы.

Әрбір сабақта берілген білім жағдайын анықтау - оқу үрдісін жетілдіріп, оның сапасын арттырудың қажет факторы, оны жүйелі түрде тексеріп отырғанда, оқушылардың оқуға жауапкершілікпен қарау әдеті тәрбиеленеді. 10 - сыныпта «Жасуша ядросы» тақырыбында хромосомалардың типтерін түсіндіргенде оқушылар білімді ұзақ есте сақтауы үшін, төмендегі басқатырғыны қолдандым.

5. Басқатырғы - анықтама

Ө

Б

Т

Ң

Х

-

М

Л

А

Е

Ы

Р

і

Е

і

Ғ

Ң

Н

О

Л

Т

Н

А

Е

А

М

Р

А

У

Ш

К

М

О

Т

Ц

і

А

і

О

С

Н

Е

Басқатырғының бастапқы кілтін тауып оқығанда, хромосома типтеріне байланысты анықтама шығады.

Шешуі: Метоцентрлі - хромосоманың тең екі ашаға бөлінуі.

Төменгі сынып оқушыларына терминдерді үйретуде анаграмманы қолдану тиімді нәтижеге қол жеткізеді. Анаграмма - түсіп қалған және орындары алмасып кеткен әріптермен жүргізілетін тапсырма. Мысалы: 6 - сыныпта § 4 «Өсімдік жасушасының құрылысы» атты тақырыпта цитоплазма, пластид, хлоропласт, хромопласт, лейкопласт, ядро, вакуоль деген терминдер бар. Осы терминдерді үйретуде төмендегі анаграмма құрастырылды.

6. Анаграмма - Жасуша құрылысы.

1. Төмендегі терминдердегі түсіп қалған әріптерді орнына қойғанда, жасуша органоидтарының аттары шағады.

Ц - Т - - Л - З - А; - Д - О; П - А - Т - Д; В - К - О -- ;

Әр сызықшаға бір әріптен қойылады.

2.Пластидтердің атаулары шығатындай етіп әріптерді орналастыр.

Хлроастопл, пллейастко, хрпломоаст

Шешуі:

1. Цитоплазма, ядро, пластид, вакуоль

2. Хлоропласт, лейкопласт, хромопласт.

Оқушылардың танымдық қасиетін, зейінін дамытуда ойынды түрлендіріп отыру сабаққа қызығушылықтарын арттырады.

Төменде 7 - сыныпта §13. «Балдырлар» тақырыбында пайдаланған шифрограмма «Терминдер» көрсетілген.

7. Шифрограмма - «Балдыр»

А

Б

С

Д

Т

А

Л

Л

О

М

С

Т

А

Р

Х

Р

О

М

А

Т

О

Ф

О

Р

С

А

Б

А

Г

А

М

Е

Т

А

Б

Е

Г

А

С

П

О

Р

О

Ф

И

Т

А

Т

Г

А

М

Е

Т

О

Ф

И

Т

Е

О

Ы

О

Б

А

З

И

Г

О

Т

А

Б

Л

О

Мына кестеде балдырлар тақырыбындағы қандай термин сөздер жасырынған?

Шешуі: Таллом, хроматофор, гамета, спорофит, гаметофит, зигота.

Оқушылар түрлі басқатырғы, сөзжұмбақ шифрограмма т.б. құрастырғанда, өздерінің іштей талпынуы арқылы терминдердің мағынасын білуге деген қажеттілігі туындайды. Оқу материалындағы терминдер балада «Бұл қандай сөз?» - деген рефлексия тудырады да, оны танып білуге деген құштарлығы оянады.

Сонымен бірге әрбір сабақта «Ойлан, тап» ойынын ойнатуға болады.Бұл ойында тақырыптағы термин сөздердің анықтамасын мұғалім айтады да, оқушылар термин сөзді атайды.Термин сөздерді есте сақтауға «Кім жылдам?» ойынын пайдалануға болады.Бұл ойында бір оқушы анықтама мазмұнын түсіндіреді, екінші оқушы терминді атау керек.

ІІІ. Биологиялық диктант

Жазбаша жұмыстар арқылы оқушыларды бір мезгілде қамтып, білім деңгейін анықтауда биологиялық диктанттың ерекше орны бар. Биологиялық диктантты бір тақырыптағы немесе бір тараудағы терминдерді нақтылау үшін пайдаланамын. Бұл әдіс биологиялық терминдерді дұрыс түсініп, мәнін ашуға және оқушының логикалық ойлауын қалыптастыруға көмектеседі.

Термин сөздерді пайдаланып, терме және сызықтық диктант алған тиімді. Мысалы: 11-сыныпта «Абиотикалық факторлар» деген тақырыпты өткенде, ылғалдың әсеріне байланысты өсімдіктердің экологиялық топтарының аттарына сәйкес «Терме диктант» алуға болады. Тақтаға ксерофиттер, суккуленттер, мезофиттер, гигрофиттер,гидрофиттер деген термин сөздер жазылып қойылады. Мұғалім анықтаманы оқып тұрғанда,оқушылар қажетті термин сөзді ретімен жазып береді. Келесі диктант түрі - «Сызықтық диктант». Бұл диктантты жазуға да қысқа уақыт кетеді. Сонымен бірге оқушы жазу жазып отырмайды, тек ұзынша сызылған сызық бойына (+) және ( - ) таңбасын қойып шығады. Яғни термин сөздердің анықтамасы дұрыс оқылса (+), қате оқылса (-) таңбасымен белгілейді.

Төменде 10 - сыныптағы «Организмдердің көбеюі мен жеке дамуы» тарауы бойынша сызықтық диктанттың үлгісі көрсетілген.

1. Ядроның бөлінуі-кариокинез.

2. Цитоплазманың бөлінуі-цитокинез.

3. Хромосомалардың толық жиынтығы - гаплоидты деп аталады.

4. Дене жасушалары мейоздық жолмен бөлінеді.

5. Партеногенез - ұрықтанбаған жұмыртқа жасушасынан жаңа аналық организмнің

дамуы.

6. Мейоздың бірінші бөлінуі-эквационды.

7. Мейоздың екінші бөлінуі-редукциялық.

8. Овогенез-аналық жыныс жасушаларының дамуы.

9. Аталық гаметалардың даму циклі -сперматогенез

10.Зигота-ұрықтанған жасуша.

11.Эмбриология-организмнің жеке дамуы.

12.Онтогенез-организм ұрығының дамуын зерттейтін ғылым.

13.Гаструла-екі қабатты даму сатысы.

14.Бластула- бір қабатты ұрық.

15.Бластомер-митозды бөліну нәтижесінде пайда болған бөлшектер.

Жауабы:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

+ + - - + - - + + + - - + + +

Биологиялық диктант түрлерін қолданған кезде, кілті алдын-ала дайын топтамада жазулы тұрғандықтан, тексеруге көп уақыт кетпейді.Сонымен бірге терминдер қайталанып айтылғандықтан, бала жадында жақсы сақталады.Оқушылардың өзіндік дербес танымдық қызметі ұйымдастырылады.

IV.Сәйкестілік перфокартасы

Сәйкестілік перфокартасын қолдану тақырып бойынша терминсөздерді есте сақтауға мүмкіндік береді.

Бұл әдісті 2-3 тақырыптың ішіндегі термин сөздерді еске түсіру үшін пайдалануға болады. 11- сыныпта «Организмдердің қоректену тізбектері мен зат және энергия алмасу сипаттары» тақырыбын өткеннен кейін, осы әдісті қолдандым.

Дайындалған сұрақтар төменде көрсетілгендей құрастырылды:

1.

Негізгі ұғымдар

Анықтамалар

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Продуцент

Консумент

Редуцент

Мезофит

Гидрофит

Суккулент

Ксерофит

Эпифит

Криптофит

Фанерофит

А. Өсімдіктер

Ә. Беде

Б. Қына

В. Бактериялар

Г. Шырынды , жапырақты

Ғ. Шалқан

Д. Жануарлар

Е. Балдыр

Ж.Құрғақ сүйгіш өсімдік

З. Ағаштар, бұталар

Жауаптары: 1-А, 2-Д, 3-В, 4-Ә, 5-Е, 6-Г, 7-Ж, 8-Б, 9-Ғ, 10-З.

Перфокарта тапсырмасы оқушыға беріледі. Ал оқушылар екі беттік бүктеме ішіне парақ қағаз салады, сәйкес жауапты тауып (+) таңбасын белгілейді де, аты-жөнін жазып,жауап парағын өткізеді.Кілті бар перфокарта бүктемесі болғандықтан, тексеруге 1-2минут қана уақыт кетеді. Термин сөздермен жұмыс сабақтың кез келген бөлімінде жүргізіледі. Жаңа сабақты түсіндіру, сабақты бекіту, қайталау, үлгерімі орташа, төмен оқушылармен жұмыс жүргізгенде қолдануға болады. Термин сөздерді терең ұғындыру үшін, оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, осындай әдіс - тәсілдерді түрлендіріп отыру керек.

V.Тест түрлерін пайдалану

Қазіргі кезде тестілеу - оқушылардың білімін, білігін, дағдысын бақылаудың негізгі элементі.Термин сөздер бойынша оқушылардың білім деңгейін анықтау үшін, нақты материалдар бойынша тест түрлерін пайдалануға болады. Тест тапсырмасын құрастырғанда, терминология кеңінен қолданылса, оқушы білімі нақты сарапталады.

Термин сөздер үшін көбіне балама жауаптары бар, толықтыруды қажет ететін, сәйкестілік тестілерін пайдаландым. Мысалы: 10-сыныпта «Жасуша ядросы»деген тақырыпты өткенде, сабақты бекіту үшін балама жауаптары бар тест алынды. Ол тест төменде көрсетілгендей құрастырылды:

1.Хромосома дегеніміз- ДНҚ-ның жіпшелерінен тұратын созылыңқы тығыз денешік.

А-иә Б-жоқ

2.Гистон- хромосомадағы құрылыс қызметін атқаратын нәруыз.

А-иә Б-жоқ

3.Егер центромера хромосоманың дәл ортасына орналасса, онда ол тең екі ашаға бөлінеді, оны акроцентрлі хромосомалар деп атайды.

А-иә Б-жоқ

4.Цептромера хромосоманың бір ұшына жақын орналасса, онда хромосома тең емес екі ашаға бөлінеді, оны метацентрлі деп атайды.

А-иә Б-жоқ

5.Центромера хромосоманың ортасынан сәл солға не оңға қарай орналасса, оны телоцентрлі деп атайды.

А-иә Б-жоқ

6.Центромера хромосоманың ұшында орналасса, субметацентрлі деп аталады.

А-иә Б-жоқ

7.Хромосомаларда екінші буын өте ұзын болып, хромосоманың аз бөлігін негізгі бөлігінен бөліп тұрса, спутникті хромосомалар деп аталады.

А-иә Б-жоқ

8.Интерфаза- ядроның бөлінуге дайындық кезеңі.

А-иә Б-жоқ

Жауаптары: 1-А, 2-А, 3-Б, 4-Б, 5-Б , 6-Б, 7-А, 8-А.

Егер осы тест тапсырмаларын оқушылар түгел шешкен болса, сабақ өз мақсатына жетті деген сөз.

Толықтыруды қажет ететін тестілерді пайдаланғанда термин сөздерді тастап кетіп, анықтамасын айтамын. Сәйкестілік тестісін пайдалану да терминдердің мазмұнын ұғынуға мол мүмкіндік береді.

Сапалы білімді игеруде танымдық процестердің жүйелі қалыптасуына ықпал ететін жоғарыда айтылған тәсілдердің маңызы зор екендігі байқалды. Оқушылардың алған білімдерінің нәтижесі сыртқы бағалау болып табылатын Ұлттық бірыңғай тестілеу кезінде көрінеді. Жоғарыдағы әдістерді пайдалана отырып оқытқанда, оқушылардың білім сапасының артатындығы байқалды.

Жеке тұлғаның дамуына жағдай жасай отырып, оқу процесін ұйымдастыру кезінде әр мұғалімнің шығармашылық шеберліктері басты орын алады. Егер мұғалім мен оқушы арасында нақты байланыс танымдық іс - әрекет арқылы жүзеге асырылса, білім сапалы да жүйелі болмақ.

Қорыта айтқанда, әр баланың дүниетанымын, ой-өрісін, пәнге қызығушылықтарын арттыра білу пән мұғалімінің шеберлігіне байланысты.

Сабақтың құндылығы - оқушылардың ойын дамытуды, әр оқушының қабілетіне сай шығармашылықпен жұмыс жүргізуді ұйымдастыру. Жоғарыда көрсетілген әдістер оқушының нақты мүмкіншілігі мен шығармашылығын танып білуде және сол қажеттіліктерді қалыптастыруда маңызы зор.

Оқу процесінде термин сөздік дәптерімен жұмыс, ойын түрлерін пайдалану сабаққа бар оқушыны қатыстыруға мүмкіндік береді. Соның нәтижесінде оқушы мемлекеттік стандартқа сәйкес білім алып қана қоймайды, оның танымдық қабілеті, дағдысы мен іскерлігі жан - жақты дамиды.

Терминдерді оқытудың бұл әдіс түрлерін жеке тұлғаны жан - жақты дамытуға бағытталған тиімді педагогикалық технология деп санаймын. Оқыту процесінде барлық мүмкіндікті пайдалана отырып, оқушының сабақ үстінде танымдық іс - әрекетін тиімді ұйымдастыру, жеке тұлғаның дамуына және пәнге қызығушылықтарының артуына мүмкіндік береді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Жанпейісова М.М Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы

ретінде. Алматы, 2002жыл

2. Жанұзақов.Т Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі Алматы, «Дайк - Пресс» -

2008жыл

3. Закиров М, Елемесов К, Қайымов Қ. Биология терминдерінің орысша-қазақша

сөздігі Алматы , «Мектеп» 1988жыл

4. Қосанов Оразбай , Қосанов Самалбек. Экология терминдерінің түсіндірме сөздігі

Алматы, «Шартарап» 2000жыл

5. Рохлов В,Теремов А, Петросова Р. Занимательная ботаника.

Москва «Аст-Пресс» 2002жыл

6. «Биология және қоршаған орта» журналы. №1, №2, 2007жыл.