Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Анықтама құралы "Өсімдіктер әлемі"  әр жылдардағы баспа көздеріндегі мағлұматтарды, интернет жүйесін, Ресей баспаларынан шыққан оқулықтардағы талдай отырып жасалған. Өсімдіктер туралы ақпарат, жинақталып, кесте түрінде берілген. Әрбір түсініктерге сай суреттер бар.  Бұл құрал оқушыларға емтихандарын тапсыруға және қорытынды аттестация кезінде көп көмегін тигізеді. Анықтама құралы жүйелі түрде, материалды толық қайталауға және игеруге көмектеседі. Оқулықтарда, тесттерде жие кездесетін өсімдіктерд...
Раздел Биология
Класс -
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат docx
Изображения Есть
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі

Өсімдіктерді зертейтін ғылым саласы-ботаника.

Мүше-арнайы орны, қызметі, өздік құрылысы бар дене бөлігі.

Гүл өсімдіктің мүшелері

Вегетативті(өсімді)тамыр, сабақ, жапырақ

Генеративті(көбею) гүл(жеміс, тұқым)

Тамыр-жер асты мүшесі

Қызметтері

Өсімдікті топыраққа берік орнықтырады

Топырақтан сіңірілген суды, минералды тұздарды сабаққа өткізеді

Қоректік заттарды қорға жинайды. Көбеюге қатысады

Түрлері

Негізгі-тұқымның ұрық тамыршасынан дамиды, төмен қарай бағытталып, топыраққа тереңдей береді

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жанама-негізгі тамырдан таралады, топырақтан қоректік заттарды соруға қатысады

Қосалқы -сабақ, жапырақтан өсіп шығады, берік орнығып, қоректенуін күшейтеді

Жүйелері

Кіндік-негізгі тамыр жақсы жетілген(асбұршақ, бақ асқабақ, қауын, күнбағыс, жоңышқа)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Шашақ-негізгі тамыр болмайды.(пияз, бидай, жүгері, арпа, сұлы, тарымсақ)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Бөлімдері

Тамыр оймақшасы - тамыр бөліміне кірмейді. Қорғаныш қызметін атқарады, жасушалар шырышты зат бөледі. Жабын ұлпалары болады

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Бөліну аймағы -жасушалар жылдам бөлінеді, 3 қабаттан тұрады: сыртқы қабатынан-тамырдың өңі мен оймақшасы түзіледі; ортаңғы қабатынан-алғашқы қабық, ішкі қабаттан-орталық цилиндр(перицикл) түзіледі. Түзуші ұлпа(меристема) орналасады

Өсу аймағы-бөлінетін және жас бөлінбейтін жасушалардан тұрады, ұзарып өседі. Түзуші ұлпа орналасады

Сору аймағы-қалың түктері бар, ұзындығы 5-20 мм бөлік.10-20 күннен соң түктері қурап түсіп, орнына жаңа түктер шығады. Әрбір түк-жұқа қабықшасы, цитоплазмасы, ядросы, вакуолі бар ұзын жасуша. Топырақтағы су мен минералды тұздарды сорады.

Өткізу аймағы- су, минералды тұздарды өркенге, органикалық заттар- ды тамырларға өткізу. Өткізуші ұлпалардан ,сүзгілі түтіктерден тұрады

Түрөзгеріс---

тері

Жемтамырлар-органикалық заттар өсімдіктердің негізгі тамырларының жасушаларында қорға жиналып, жуандап, түрін өзгертеді. Мысалы: сәбіз, қызылша, шомыр, шалқан

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Емізік тамырлар-паразитті тіршілік ететін өсімдіктердің тамырлары(сұңғыла, арамсояу)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Тіреу тамырлар-тропиктік ормандарда өсетін ағаштарда болатын қосалқы тамыр(үнді фикус)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Тынысалу тамырлары(ауа тамырлары) -оттегі жоқ, батпақты, сазды жерлерде өсетін өсімдіктерде. Сабақтан дамиды(мангр ағашы, айұрық, монстера, сауыр, сүйсін)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Түйнекті тамырлар-тарамдалған тамырлар қоректік заттарды қорға жинайды.(нарғызгүл, батат, шырыш, таушымылдық)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Тыңайтқыштар

Минералды

Азотты: мочевина, селитра,

Фосфорлы: суперфосфат

Калийлі:күл

Органикалық

Өсімдіктердің шіріген бөліктері және жануарлардың тіршілік әрекеттерінің қалдықтары:көң, құс саңғырығы, шымтезек



Азот

Өсімдікте азот жетіспесе, өте баяу өсіп, жапырақтары бозара бастайды, ағаштардың жанама бұтақтары дамымай қалады, бидайдың түптенуі баяулап, төменгі жапырақтары сарғайып, қызарады да, ақырында қурап түседі

Фосфор

Жасуша қабықшасын түзеді, өсімдікке фосфор жетіспесе, жемістің түзілуі баяулап, салмағы кемиді

Калий

Жеткіліксіз болса өсімдік өте аласа болып өседі, жапырақтары мен сабақтары нашар дамып, тірек ұлпасы жетілмейді, тамыр мен түйнек жақсы дамып, қоректік заттардың қорға жиналуы үшін керек



Сабақ-өсімді мүше

Сабақ-өсімдіктің жер асты мүшелері мен жер үсті мүшелерін жалғастырып

тұратын орталық тірек.


Қызметтері

Сабаққа-бүршік, жапырақ, гүл, жеміс бекінеді

Қоректік заттар қозғалады

Органикалық заттар қорға жиналады

Көбеюге қатысады

Түрлері

Тік:жүгері, бидай, терек, емен,

қайын

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жатаған(желі сабақ немесе

төселмелі):асқабақ, қияр,

қауын, қарбыз

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Шырмалғыш(лианалар):

шырмауық, құлмақ

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Өрмелегіш(лианалар):асбұршақ,

жүзім

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жабысқақ:плющ, жабысқақ

қызылбояу

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Қысқарған:бақбақ, жолжелкен,

пияз, қырыққабат

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы


Сабақтың түрөзгерістері

Сояу

Ылғал жетіспегендіктен, жабайы өсетіндіктен, қолайсыз жағдайға бейімделуден: долана, жабайы алма, жабайы алмұрт

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Шырынды сабақтар

Ылғал жетіспегендіктен , суды сабаққа жинайды:кактус, сүттіген

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Псевдобульба

Сабақтың кеңейген үстінгі бөлігі, су және қорек заттарды қорға жинайды:орхидея

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Бұтақтану типтері


Дихотомиялық

Ең қарапайым түрі, жоғары меристема екіге бөлінеді, нәтижесінде екі жанама бұталар түзіледі, олар әрі қарай өздері де екіге бөлінеді: балдырлар(фукус), мүктердің кейбір түрлері(маршанция), плаундар, кейбір қырықжапырақтар мен ашықтұқымдылар.

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Моноподиаль-

ды

Бұтақтану бір басты моноподия арқылы өтеді,осы остен жаңама тарайды, бірақ бұтақтар басты остен жоғары бола алмайды: қырықбуындар, кейбір ашықтұқымдылар. Осы типпен бұтақтанатын өсімдіктер өте биік болады:

(секвойядендрон, 120 м).

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Симподиальды

Жабық тұқымды өсiмдiктер үшiн тарамдау.Бұл жерде бас ось немесе өсудi жойып, немесе тоқтатады, өсiмдiктiң өсуi сонда бiр немесе екi бүйiрлеу остердi жалғастырады. Тарамдау екiншi жағдайда жалған дихотомиялық деп атайды. Жанама өркендер қарқынды дамиды, сондықтан бұл өсімдіктер биік болмайды. Бірақ жанама өркендердің көп болуы, жемістер мен тұқымдардың мол болуын қамтамасыз етеді.

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Сабақтың ішкі құрылысы


Қабық- сабақтың ең сыртқы қабаты.

3 қабаттан тұрады.

1)Өң-жұқа, түссіз жас өркеннің сыртын қаптайды, ішке күн сәулесін өткізеді

2)Тоз-жасушалары өлі және қабығы өте қалын. Өркеннің ішкі жасушаларын сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғайды. Тозда тыныс алуға қатысатын пішіні төмпешікке ұқсаған жасушалары -жасымықша орналасады

3)Тін-сабаққа беріктік қасиет береді.(кендір, зығыр, мақтада жақсы дамыған). Тін талшықтарының арасында ұзын, тірі жасушалардан тұратын сүзгілі түтіктер болады. Осы түтіктер арқылы жасушадан жасушаға органикалық заттар өтеді

Камбий-қабықтан кейінгі орналасатын қабат

Жасушалары ұшы сүйірленген ұзынша пішінді, бөлінуге қабілетті. Қыста бөлінбейді. Көктем шығысымен қарқынды бөліне бастайды. Камбий жасушаларының бөлінуінен ағаштар жыл сайын жуандай береді. Камбийден жылдық қабаттар(шеңберлер) түзіледі. Шеңбер саны ағаштың жасын көрсетеді.

Сүрек-сабақтың едәуір бөлігін алып жататын камбийден кейін орналасатын қабат.

Жасушалардың пішіндері мен мөлшері әр түрлі болады. Ұзын, жіңішке жасушалардың қосылуынан түтікшелер пайда болады. Түтікшелер арқылы су мен онда еріген минералды тұздар тамырдан өсімдіктің барлық мүшелеріне барады. Түтікшелердің айналасын қалың қабықшалы ұзын жасушалар қоршап тұрады-оны сүрек талшықтары деп атайды. Түтікшелер мен сүрек талшықтары қосылып түтік-талшық шоқтарын құрайды.

өңӨзек-сабақтың орталық бөлімі

Жасушаларының қабықшалары жұқа болады. Онда органикалық заттар қорға жиналады.Өзек жасушалары түтік-талшық шоқтарының арасында орналасып, өзек сәулелерін құрайды. Қорек заттар өзек сәулелері арқылы барлық қабаттарға жетеді.

сүрек

тоз

камбий

тін

өзек

Түтікшелер

лерӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Сабақтың ішкі құрылысы


Сабақ қабаттары

Ұлпа түрлері

Жасуша құрылысындағы ерекшеліктері

Қызметтері


Өң

Жабын

1 қабат жасушалар

Ішке күн сәулесін өткізеді

Тоз

Жабын

Өлі жасушалар

Газ алмасу, қорғау

Жасымықша


Ірі жасушалар

Газ алмасу

Тін

Өткізгіш

Тірек

Негізгі

Түтікші тәрізді тірі жасушалар

Тін талшықтары

Органикалық заттарды өткізеді

Беріктік, мықтылық

Камбий

Түзуші

Жасушалары ірі, жылдық сақиналарды түзеді

Сабақтың жуандап өсуі

Сүрек

Өткізгіш

Тірек

Негізгі

Түтікше(өлі жасушалар) Сүрек талшықтары

Трахеидтер(су өткізетін )

Су, минералды тұздарды өткізеді

Мықтылық

Су, тұздарды өткізу

Өзек

Негізгі

Қабықшасы жіңішке ірі жасушалар, кейде жасуша

аралық заттары көп болады

Қорек заттарды қорға жинау

Өзек сәулелері

Өткізгіш

Төрт бұрышты ірі жасушалар, кейбір жасушалары ірі болады

Сабақтың бөлімдерін байланыстырады, қорек заттарды жеткізеді







Жапырағы мен бүршігі бар бұтақтанбаған жас сабақ-өркен.

Өркен тұқымның ұрық бүршікшесінен дамиды


Сабақ

Өркеннің негізгі орталық бөлімі. Жапырақ шығарады, буын және буынаралығынан тұрады

Буын

Сабақтың жапырақ өсетін жуандау жері

Буынаралығы

Бір буын мен екінші буынның арасы

Ұзарған өркен

Буынаралығы ұзын

Қысқарған өркен

Буынаралығы қысқа

Жапырақ қолтығы

Жапырақтың сабаққа орналасқан жері

Бүршіктің түрлері


Бүршік

Бастапқы өркен

Төбе бүршігі

Сабақтың ұшында орналасады, ұрықта қалыптасады. Сабақты ұзартып өсіреді

Қолтық(жанама) бүршік

Жапырақ қолтығында орналасады, бұлардан жан-жаққа бұтақтар өсіп таралады

Қосалқы бүршік

Өсімдіктің кез келген жерінен дамиды

Бұйыққан бүршік

Тіршілік қабілетін ұзақ уақыт сақтап, өте баяу өседі. Өсімдіктер зақымданғанда, басқа бүршіктердің өсуі баяулаған кезде, дереу белсеңді өсе бастайды

Түрі өзгерген өркендер


Тамырсабақ-жапырақ шығармай-

тын көпжыл-

дық жер асты өркен:

Жатаған-бидайық, қоңырбас, бетеге

Қысқарған-бүлдірген, шыршай

Шырынды-қырлышөп, құртқашаш

Түйнек тәрізді-канна.

Тамырсабақта өнеркәсіп пен медицинада пайдаланатын әр түрлі заттар қорға жиналады. Мысалы, бояғыш заттар(риян), эфир майы мен ұшқыш қышқылдары бар шүйіншөп, қант(бидайық), крахмал(кендір)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Түйнек

Жер асты қолтық бүршіктен дамиды. Түйнектің бүршік қолтығында түссіз жетілмеген жапырақтары майда қабыршақ тәрізді, жетілмеген жапырағының қурап түсіп қалғандағы ізін-көзше. Жер асты өркенге жалғасатын жерін-негізі, оған қарама-қарсы жағын-төбесі дейді.

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Пиязшық

(жуашық)

Түрін өзгерткен шырынды, қысқарған жер асты өркен:пияз, сарымсақ, сүмбілшаш, лалагүл, жабайы жуа, қызғалдақ, бәйшешек, қазжуа. Төменгі ұшындағы тығыз жері-қысқарған сабақ(түбіртек). Түбіртектен қосалқы тамырлар шығады, сыртында жарғақ тәрізді қабыршақтары ішкі бөлімдерін қорғайды, ішкі жапырақтарында қант қорға жиналады.

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы


Жапырақ -өсімдіктің өсімді мүшесі


Қызметі

Газ алмастыру

Органикалық заттар түзу

Жасушадағы артық суды буландыру

Органикалық заттарды қорға жинау

сағағыКөбеюге қатысу


Сыртқы құрылысы

Жапырақ тақтасы(алақаны)-жапырақтың кеңейген жері

тақтасыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы


Сағағы-сабаққа бекінетін жіңішке бөлігі


Сағақсыз жапырақ-сағағы болмайтын

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы


Сағақты-сағағы бар

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы


Бөбешік жапырақша-жапырақ сағағының түбінде орналасқан әр түрлі пішінді майда жапырақшалар

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жай жапырақ-бір жапырақ тақтасы бар

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Күрделі жапырақ-бір сағақта 2, одан да көп жапырақшалар болса



Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы



Жапырақ тақтасының пішіні

Ине(қарағай,шырша)

таспа(бидай, қарабидай, жүгері, арпа,

жүрек(жөке, гүлшетен,қоғажай),

бүйрек(құсшөп, тайтұяқ),

ромб(қара тал, қайын),

жебе(шырмауық) тәрізді болады

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жапырақ жиегіндегі иректері

Бүтін жиек(терек, қараған, жүгері, қияқ)

Үшкіртіс жиекті(қозықұлақ жапырағы)

Аратіс жиекті(қалақай)

Дөңес жиекті(жалбыз)

Ойыс жиекті(өгейшөп)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жапырақ-

тың жүйкеленуі

Өткізгіш шоқтардың жапырақ тақтасына орналасуы

1.Қауырсын тәрізді:терек, тал, алма, алмұрт

2.Саусақ салалы:үйеңкі, үпілмәлік, бегония

3.Паралель(қатарласа):бидай, жүгері

4.Доға:інжугүл, жолжелкен

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жапырақтар

дың сабаққа орналасуы

1.Кезектесіп:арпа, алма, раушангүл

2.Қарама-қарсы:үйеңкі, гүлшетен, қалампыр, жалбыз

3.Топтанып:сарыағаш, қызылбояу, талгүл, қарғакөз

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жапырақтың ішкі құрылысы


Үстіңгі өң

Күн сәулесін өткізеді, қорғаныштық қызмет атқарады


1

8

4

3

2

7

6

5

4

3

2Өсімдіктер әлемі анықтама құралы



1-үстіңгі өң

2-бағаналы жасушалар(мезофил)

3-борпылдақ мезофил

4-сүзгілі түтіктер

5-астыңғы өң

6-флоэма

7-ксилема

8-жанаспалы жасушалар

Бағаналы жасушалар

Жарық мол түсетін қабат, фотосинтез өтеді

Борпылдақ жасушалар

Жасушааралық зат көп, тасымалдау, тірек, газ алмасу қызметтерін атқарады

Сүзгілі түтіктер

Органикалық заттарды өткізеді, тірі ұзын жасушалардан тұрады

Астыңғы өң

Жанаспалы жасушалар орналасатын жер

Флоэма

Өткізгіш шоқтарды түзеді, органикалық заттарды тасымалдайды

Ксилема

Су мен минералды тұздарды тамырдан жапырақтарға тасымалдайды

Жанаспалы жасушалар

Су буы, оттегі, көмірқышқыл газы алмасады


Жапырақтың түрөзгерістері

Тікенге айналған жапырақтар:

Малға жем болудан қорғану, суды аз буландыру

А)жапырақ жүйкелерінің ұшы тақтасының жиегі тікенекті:түйетікен, шағыртікен,

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

В)жапырақ тақтасы түгелдей тікенге айналған:сарыағаш, кактус, кәріқыз, қарлыған

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

С)жапырақ түктері тікенге айналған:итмұрын

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Мұртшаға айналған жапырақтар:асбұршақ, атбұршақ, сиыржоңышқа, үрмебұршақ

Әлсіз сабақтарының жарыққа қарай көтеріліп, өсуіне сүйеніш

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Қабыршаққа айналған жапырақтар:пияз, сарымсақ

Ішкі бөліктерін зақымданудан, улы газдардың зиянды әсерінен қорғайды

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Шырынды жапырақтар:пияз, қырыққабат

Қорек заттарды қорға жинақтау

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Бунақденелілерді аулау құралына айналған жапырақтар:шықшылдық, шыбынжұт

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жетілмеген жапырақтар:

сексеуіл, жүзгін, қылша, арамсояу, сұнғыла

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Өімдіктердің өсімді(вегетативті) мүшелер арқылы көбею жолдары

Түрі өзгерген мүшелер арқылы көбею

А)түйнек:картоп, жералмұрты, нарғызгүл


Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

В)пиязшық:пияз, сарымсақ, лалагүл, қызғалдақ

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

С)мұртшалар:қойбүлдірген, құлпынай

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Өсу мүшелерінің бөліктері арқылы көбейту

А)өркендер:тал, терек, қарағаш, үйеңкі

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

В)тамырсабақ:інжугүл, бидайық, қаражидек, қызамық(итбүлдірген)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

С)жапырақ:шалғындық баймана, бегония

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Д)телу арқылы көбейту:алма, алмұрт, қарақат

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы





















Өсімдіктердің көбею(генеративті) мүшелері

Гүл-түрі өзгерген қысқарған өркен

Гүлден жеміс пен тұқым дамиды

Гүл бөлімдері

Гүл сағағы, гүл табаны(тұғыры), тостағанша жапырақша, күлте жапырақша, аталық, аналық

Гүл сағағы

Гүлдің жіңішкерген жері, сағағы арқылы гүл сабаққа бекінеді

Отырмалы гүлдер

Гүл сағағы болмайды(беде, қашқаргүл)

Гүл табаны

Гүлдің барлық бөлімдері бекінетін гүл сағағының жоғарғы жағындағы кеңейген жері

Тостағанша

Гүлдің сыртында бірікпеген жеке немесе біріккен жапырақшалар

Күлте

Тостағанша жапырақшалардан кейін орналасады, әр түсті болады

Біріккен күлте: інжугүл, қоңыраугүл

Бірікпей жеке:қызғалдақ, көкнәр, итмұрын

Гүл серігі

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Тостағанша жапырақша мен күлте жапырақша бірге

1.Жай гүлсерік:

Тек күлте жапырақшалары болады: қызғалдақ, лалагүл, інжугүл

Тек тостағанша жапырақшалары болады: қалақай, қызылша, қымыздық, қарағаш, еменнің аталық гүлдері

2.Қос гүлсерікті-тостағанша да, күлте де болады:алма, өрік, шие

3.Гүлсеріксіз-гүл серігінің екеуі де болмайды: тал, шаған, терек, еменнің аналық гүлдері

Аталық(андроцей)-аталық жіпшесі, тозаңқаптан тұрады

Гүлдің көбеюге қатысатын бөлімі

Аналық(гинецей)-аналық аузы, аналық мойны, жатын(түйін)

Гүлдің жеміс түзуге қатысатын негізгі бөлімі, гүлдің дәл ортасында орналасады

Дұрысгүл

Гүл жазықтығына бірнеше сызық жүргізгенде теңдей бөлікке бөлінсе(алма, итмұрын, мақта)

Бұрысгүл

Гүл бөлімдеріне бір сызық жүргізуге ғана болса, бірнеше сызықпен теңдей бөлінбесе(соя, үрмебұршақ, сәлбен)

Қос жынысты

Бір гүлде аталық пен аналық болса(мақта, қызанақ, картоп, лалагүл)

Дара жынысты

Аналық немесе аталық қана болса(емен, қайын, жүгері)

Бір үйлі

Аталық пен аналық гүлдер бір өсімдікте болса(жүгері, асқабақ, қайын, орман жаңғағы)

Екі(қос) үйлі

Аталық гүлдер бір өсімдікте, аналық гүлдер екінші өсімдікте(қарасора, қалақай, терек, тал)

Жыныссыз гүлдер

Жыныс мүшелері(аталық, аналық) дамымайды(күнбағыс, гүлкекіре)









Гүлшоғырлар

Гүлшоғыр-гүл шығаратын өркенде белгілі ретпен орналасатын ұсақ гүлдер тобы

Жай гүлшоғырлар



Шашақ-жеке гүлдері орталықтан таралатын, сабаққа гүл сағақтары арқылы кезектесіп орналасады, сабақ ұшына жақындаған сайын сағақтар қысқарады, ұшындағы гүлі ең соңғы ашылады:қарақат, қырыққабат, мойыл, мия, қараған, шеңгел, асбұршақ, жабайы бұршақ

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жай масақ-шашақ гүлшоғырына ұқсас, айырмашылығы-гүлдері сағақсыз бекінеді

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Собық-масақ гүлшоғырына ұқсас, айырмашылығы-орталық негізгі сабағы жуан және жамылғы орам жапырақтары бар: жүгері, калла

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жай шатыр-негізгі сабағы қысқарады. Оның дәл ұшынан сағағы ұзын біркелкі шоғырланған бірнеше гүлдер бір жерден шығып таралады:пияз, адамтамыр, наурызшешек, ақшұнақ

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Шоғырбас-қысқарған жуан негізгі сабаққа сағақсыз гүлдер топтанып тығыз орналасады:беде.

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Себет-гүлшоғыры қысқарған әрі жалпақ. Жуан негізгі сабаққа ұқсас гүлдер орналасады:күнбағыс, бақбақ, өгейшөп, гүлкекіре

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Күрделі гүлшоғырлар


Күрделі шашақ(сыпыртқы)-негізгі сабақтан бұтақтанып, гүлдері екі қатарда шашақталады. Жанама бұтақтануы ұшына жақындаған сайын кішірейеді:жүзім, гүлшетен, тары, күріш

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Күрделі масақ-орталық сабаққа бірнеше жай масақша гүлдер топтанады.Әр масақшада 2-3 гүлден болады:бидай, қарабидай, бидайық

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Сырға гүлшоғыры-негізгі орталық сабағы иілгіш, гүлдеп болған соң тұтас үзіліп түседі: қайын, терек, тал, көктерек

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Күрделі шатыр-жай шатыр гүлшоғырынан құралады:сәбіз, балдырған, аскөк

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы


Жемістер


Жеміс атауы

түрі

өсімдіктер














Шырын

ды

Құр

ғақ

Бір

тұқым

ды

Көп

тұқым

ды

Бұршаққап

(қақырайтын)


+


+

Асбұршақ, беде, үрмебұршақ, соя, бөлібұршақ, жержаңғақ (қытайжаңғақ), сиыржоңышқа, жасымық,әйкен

Бұршаққын

(қақырайтын)


+


+

Қырыққабат, шомыр, шалқан, қыша, шомыр(тұрып, тұрма, тұрна), жұмыршақ(тұмаршөп),

егістік қанатжеміс

Қауашақ

(қақырайтын)


+


+

Меңдуана, сүттіген, шегіргүл, қызғалдақ, көкнәр, зығыр,

сасықмеңдуана, бөрітарақ

Қанатты жеміс


+

+


Үйеңкі, шегіршін, қайын,

шаған

Дәнек


+

+


Бидай, жүгері, арпа, тары, күріш

Тұқымша


+

+


Бақбақ, күнбағыс, қалуен,

өгейшөп, таусағыз, кекіре

Жаңғақ


+

+


Емен жаңғағы, жаңғақша,

шаттауық(жаңғақша, аюжаңғақ, орманжаңғақ),жөке,лотос,кенешөп(қарақурай, баубекқурай), шыршай

Жидек

+



+

Қарақат, қызанақ, қарлыған,алқа, жүзім,картоп, баклажан

Жидек тәрізді

(гесперидий, померанец)

+



+

Апельсин, мандарин,

лимон

Асқабақты жемістер

(жидек тәрізді)

+



+

Қияр, қарбыз, қауын, асқабақ,

кәді





Алма жемісі

+



+

Алма, алмұрт, беде, долана

(жігірдек), шетен

Цинородия(құрғақ көпжаңғақшалы жинақталған)

+



+

Итмұрын

Фрага

(жидектәрізді)

+



+

Бүлдірген, құлпынай


Тұқым-жатынның тұқым бүршігінен дамиды


Дара жарнақты тұқымның құрылысы

Қос жарнақты тұқымның құрылысы

Қабығы(қауызы)

Қабығы

1 жарнақ

Екі жарнағы

Ұрық(бүршікше, сабақша, тамырша)

Ұрығы(алғашқы тамырша, сабақша, бүршікше)

Эндосперм

Тұқымның өнуіне қажетті температура

Өсімдіктер

Температура

Ерте егілетін: бидай, арпа, сұлы, шалқан, пияз, сәбіз, бұршақ, көкнәр тұқымдары

+1 +4°С

Себу мерзімі орташа: күнбағыс, қызылша

+5+6°С

Жылу сүйгіш өсімдіктер: жүгері, мақта, темекі, қауын, қарбыз, асқбақ, қияр, қызан

+12 +20°С



Тұқымдардың тереңдікке себуі

Ұсақ тұқымдар: пияз, қызан, сәбіз, шалқан, аскөк

0,5-2 см

Орташа мөлшерді: қызылша, қияр, тұрып, бидай

2-5 см

Ірі тұқымдарды: асбұршақ, жүгері, үрмебұршақ

6-10 см



Газ алмасу процестері


Тыныс алу

Фотосинтез

Өтетін уақыты

Күндіз, түнде

Күндіз

Сіңірілетін газ

Оттегі

Көмірқышқыл газ

Бөлінетін газ

Көмірқышқыл газ

Оттегі

Энергия

Босатылады

Жұмсалады

Өтетін жасушалар

Барлық тірі жасушалар

Хлоропластары бар жасушалар

Өсімдік массасы

Өзгермейді

Өседі

Органикалық заттар

Түзілмейді

Түзіледі

Балдырлар-өсімдіктердің ішіндегі ең қарапайымы.


Негізгі ерекшеліктері

2,5 млрд жыл бұрын пайда болды. Оларда мүшелер болмайды, денесі бір және бірнеше біркелкі жасушалардан тұрады. Көпжасушалы өкілдерінің денесін таллом(қатпаршақ) деп атайды.35 мыңға жуық түрлері бар. Теңізде, тұщы суларда, дымқыл топырақта, ағаш діңдерінде, жартастарда, үй қабырғалары мен шатырларда тіршілік етеді. Кейбіреулері суда жай жүзіп немесе судың бетінде қалқып жүрсе, енді біреулері су түбіне бекініп өседі.Балдырлар талшықты(хламидомонада), талшықсыз(хлорелла), шоғырлар(вольвокс)күйінде кездеседі.

Құрылысы

Жасуша қабықшасы жақсы жетілген. Қабықшасы целлюлоза және пектинді заттардан тұрады. Цитоплазмасында органоидтар және бір немесе бірнеше вакуольдер болады. Ядросы бір немесе бірнеше және жасушаға түс беретін пластидтері(құрамында хроматофор) бар.

Қоректенуі

Көпшілігі автотрофты: пластидтерде хлорофилл және басқа пигменттер бар. Терең қабатта тіршілік ететін балдырлар-гетеротрофты жолмен қоректенеді.

Көбеюі

Өсімді-жасушалары екіге бөлінеді. Шоғырлы балдырлар жеке шоғырлар түзеді. Жіп тәрізді балдырлардың талломы бірнеше бөлшекке бөлінеді

Жыныссыз көбею- талломындағы арнайы қалтадан талшығы бар зооспоралар немесе талшығы жоқ апланоспоралар түзіледі. Апланоспора аналық жасушасының ішінде болса- автоспора, апланоспора қалын қабықшамен қапталып, тыныштық күйге айналса гипноспора; зооспоралар талшықтарынан айырылса гемизооспора. Зооспоралар төсемікке бекініп, балдырға айналады.Жынысты көбею- гаплоидты жасушалар қосылып диплоидты зигота түзіледі. Балдырларды жынысты процестің бірнеше түрлері бар: изогамия - пішіні, мөлшері бірдей екі гаметалардың қосылыуы; гетерогамия - гаметалардың пішіні бірдей, бірақ мөлшері әр түрлі; оогамия - ірі қозғалмайтын аналық жасуша ұсақ қозғалмалы аталық жасушамен қосылады. Гаметалар түзілетін жасушалар- гаметангиялар, гаметангиялары бар өсімдіктер - гаметофиттер. Гаметангиялар типті болады. Көп аталық жасушаларды түзетін - антеридиялар бір немесе бірнеше аналық жасушаны түзетін оогониялар. Жынысты көбею гаметасыз да болады. Мысалы екі қозғалатын бір жасушалы балдырлар қосылса -хологамия;

Маңызы

Суға оттегін бөліп шығарып, судан көмірқышқыл газын сіңіріп тірі ағзаларға тыныс алу үшін жағдай жасайды

Ұсақ жәндіктерге, балықтарға қорек.

Су қойманы тазартуға қатысады.

Тау жыныстарын ыдыратып, топыраққа айналдыруға қатысады.

Бірінші фотосинтездеуші организмдер.

Құрғаққа шыққан өсімдіктің бастамасы болып есептеледі.

Адам тамаққа пайдаланады. (хлорелла, спирулина, носток, ламинария). (хлорела тағам құнарлығы бойынша бидайдан да артық)

Мал азығы ретінде де қолданады.

Витаминдер, биологиялық белсеңді заттар алу үшін.

Фармацевтикада йод, ß - каротин алу үшін

Қызыл балдырлардан агар-агар, қоңыр балдырлардан альгинат алады. Осы заттардың дәмі, иісі, түсі жоқ.Оларды микробиологияда микроағзаларды өсіруге, бояу, балмұздақ, сыра, дәрі, иод, спирт, сірке қышқылы, целлюлоза, фотоэмульсияларды, жасанды талшықтар, косметикалық және тағамдық кремдарды жасауға пайдаланады.

Ламинарияны (теңіз орамжапырағы) қалқанша безінің жұмысы бұзыла бастағанда, жемсау ауруынан сақтандыру үшін қолданады. Қытай емгерлері бұдан 2300 жыл бұрын балдырдан дәрі жасап, содан бері өкпе ауруы мен тістің қызыл етінің қабынуына қарсы қолданып келеді.

Кладофора жасыл балдарларын қағаз өндіруге пайдаланады.


Жасыл балдырлар


Бір, кейде көп ядролы болады Хроматофорында крахмал жиналады. Хроматофорлардың пішіні тақта, білезік, жұлдыз, астауша, дән, таспа тәрізді болады. 13 мыңға жуық түрлері бар. Біржасушалы (хламидомонада, хлорелла, хлорококк) және көпжасушалы(спирогира, улотрикс, кладофора, каулерпа) деп бөлінеді.

Өкілдері

Сипаттамасы

Хламидомонада

(біржасушалы балдыр)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Тоқтау суларда тіршілік етеді. Алмұрт тәрізді, алдыңғы жағында екі талшығы бар. Құрылысы-жасуша қабықшасы жасунықтан(целлюлоза) тұрады, цитоплазма, ядро, жарық сезгіш көзшесі бар. Жасыл түсі хроматофорға(хлорофилл) байланысты. Хроматофоры тостаған пішінді . Керексіз заттарды жиырылғыш вакуолі сыртқа шығарылады. Судағы минералды тұздармен көмірқышқыл газды бүкіл денесімен сіңіреді, Ағзалық зат түзеді, оттегі бөледі. Оттегімен тыныс алады. Көбеюі-жыныссыз және жынысты жолмен

Хлорелла

(біржасушалы балдыр)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Тоқтау су, топырақ, ағаш діңдерінде тіршілік етеді. Шар пішінді, талшықтары жоқ. Қабықша астында цитоплазма, ядро, ірі хроматофоры бар. Фотосинтез қарқынды түрде жүреді. Жыныссыз жолмен көбейеді. Бұл балдыр ғарышқа бірнеше рет барып қайтты.

Хлорококк

(біржасушалы балдыр)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Топырақта, ағаш діңдерінде өседі. Құрылысы хламидомонадаға ұқсас, тек көзше және талшығы болмайды. Жыныссыз және жынысты жолмен көбейеді.

Спирогира

(көпжасушалы балдыр)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жібі бір қатарға орналасып, ұзын жасушалардан құралған. Әрбір жасушасының қабақшасы, цитоплазмасы, үлкен вакуолі, ядросы мен хроматофоры болады. Таспа пішінді хроматофоры жасушада оралма(спираль) тәрізді орналасқан. Өсімді және жынысты жолмен көбейеді.

Улотрикс

(көпжасушалы балдыр)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жіп тәрізді, ағын су түбіндегі заттарға бекінеді. Хроматофоры жалпақ білезік тәрізді. Жыныссыз көбею кезінде жасыл жасушаларында екі, төрт талшықты зооспоралар түзіледі, олар қозғалып, төсемікке бекінеді. Талшығы жойылып жаңа жасушаларға айналады. Біртіндеп улортикс жіпшесі пайда болады. Жынысты:

зооспоралар екі талшықты гаметалар зигота спора зооспора жаңа улотрикс

Қоңыр балдырлар

1500-дей түрі бар. Биіктігі бір миллиметрден бірнеше ондаған метрге дейін жетеді. Теңіздер мен мұхиттарда өседі. Ең ірілерінің талломы тарамдалып тұрады. Жасуша қабықшасының сырты созылыңқы сілемейлі қабықшамен қапталған. Ол балдырды кеуіп кетуден сақтайды. Вакуолдері ұсақ, құрамында илік заттары бар. Хроматофорлары дән тәрізді, қабықшасына жақын орналасады, құрамында хлорофилл және қоңыр бояғыш заттар бар. Жасушасы бір ядролы, вакуольдері біреу немесе көп болады. Жасушаның қор заты-полисахаридтер.

Өкілдері

Сипаттамасы

Ламинария

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Теңіз жағалауындағы 5-10 шақырым аймақты қамтып, 20-30 метр тереңдікте өседі. Су түбіндегі төсемікке тамырға ұқсас өсінділермен (ризоидтар) бекініп өседі. Ұзындығы - 50 см-ге дейін. Күздің басында жалпақ өсінділерінің бетінде дақтар пайда болады. Сол жерде эллипс, цилиндр тәрізді біржасушалы зооспорангийлер түзіледі. Әрқайсында екі талшықты зооспоралар дамиды. Төсемікке бекініп, талшығы жойылады, бөлінеді. Жынысты ұрпағы өскіншеге айналады. Онда гаметалар түзіледі, қосылады, зигота пайда болады. Ол бөліне бастайды да ірі ламинарияға айналады.

Саргассум

(турбинария)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Теңіздерде тіршілік етеді. Бұта тәрізді. Жидекке ұқсас домалақ өсінділері бар. Олардың іші ауаға толы. Осы көпіршектер арқылы суда жүзеді. Жергілікті тұрғындар «теңіз жүзімі» деп атайды. Көбінесе вегетативті жолмен көбейеді

Фукус

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Атлант мұхитында, солтүстік теңіздерде тіршілік етеді. Ұзындығы 15-150 см бұта тәрізді. Талломы ірі, жалпақ. Талломның екі жағында жұп ауа көпіршектері бар. Олар арқылы талломдар су қабатында тік орналасады. Кометологияда, медицинада кенінен қолданады.

Қызыл балдырлар


Теңіздің терең түбінде(270м) өседі. Талломы-таспа, тақташа, жіп тәрізді. Хлоропластарында хлорофилл-жасыл пигмент, фикоэритрин-қызыл, фикоцианин-көк пигменттер болады. Жасушаның қор заты-май және қантты заттар. 4 мыңға жақын түрі бар. Өсімді, жыныссыз, жынысты жолмен көбейеді.

Өкілдері

Сипаттамасы

Хондрус

(ирланд мүгі)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Ұзындығы 5-15 см.

Дәрі ретінде қолданады. Химиялық құрамы: 55 - 80% каррагендер(пектинді заттар), 10% нәруыз, галоген тұздары(йод, бром, хлор), кальций карбонаты. Хондрус экстракт құрамындағы полисахаридтер, органикалық қышқылдар, ферменттер, витаминдер, макро-микроэлементтер терінің алмасу процестерін тездетеді, серпімділігін жақсартады.

Коралина

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

1984 ж коралина 268 м тереңдікте табылған.Пішіні әр түрлі:бұта, коралдар, жапырақтар тәрізді. Жыныссыз , жынысты жолмен көбейеді. Прокарптар-аналық жыныс мүшелері, жемістері-цистокарптар. Аталық жыныс мүшелері-спермогонии немесе антиридий, олардың ішінде-спермацийлер. Теңіздерде тіршілік етеді, әсіресе жылы теңіздерде. Коралиналар тастарға, былқылдақденелілерге, басқа балдырларға бекінеді.

Порфира(нора)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Теңіздерде өседі. Ризоидтармен бекініп өседі. Орташа мөлшерді, кейбірлері 1 метр немесе одан да ұзын болады.Жыныссыз, жынысты жолмен көбейеді. Тағамға пайдаланылады. Балдыр минералды тұздарға, витаминдерге, протеиндерге бай.


















Жоғары сатыдағы споралы өсімдіктер.

Мүктәріздес өсімдіктер бөлімі

Өкілдері

Сипаттамасы

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

350 млн жыл бұрын псилофиттерден пайда болды. 22000-27000 дейін түрлері бар. Көпжылдық, аласа бірнеше мм-ден 70см-ге дейінгі өсімдіктер. Барлық жерлерінде кездеседі, әсіресе ылғалы мол, батпақты жерлерде. Мүктерді ағаштан салынған үйлердің шатырынан, ағаш діңдерінен, тастардың, жартастардың бетінен, Арктика мен Антарктиданың бірқатар аудандарынан табуға болады. Зерттейтін ғылым-бриология.

Маңызы:фотосинтездеуші ағзалар,топырақ түзуге қатысады,құстардың қорегі және жауларынан тығылатын орны. Шымтезек мүгі-отын ретінде пайдаланады. Спирт, қарбол қыш-

қылы, балауыз, парафин алынады. Тұщы судың жиналуына себепкер болады.Мүктердің тіршілік кезенінде гаметофит басым.

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Көкек мүгі(жасыл мүк, көкек зығыры). -10 мыннаң астам түрі бар. Биіктігі 40см. Сабағы бұтақтанбайды. Сабағында тірек ұлпасы болады. Ортасында қарапайым өткізгіш шоқ орналаса-

ды. Сабағы, жапырағы, топыраққа бекінетін ризоидтары бар. Бойына ылғалды көп сіңіреді, бұл орманның батпаққа айналуы-

на себепші болады. Екі үйлі өсімдік. Аталық өсімдік-көпжыл-

дық, аналық өсімдік-біржылдық. Жынысты және жыныссыз жолдармен көбейеді. Аталық өсімдіктің ең ұшында антеридий қалыптасады, онда аталық жыныс жасушалар жетіледі. Аналық өсімдіктің ең ұшында архегоний қалыптасады, онда аналық жыныс жасушалар жетіледі. Гаметалардың қосылуы, яғни ұрықтануы суда өтеді. Ұрықтанған жұмыртқажасушасынан спорангий(қауашақ, спорофит) жетіледі. Қаушақтың ішінде споралар дамиды. Споралардан жыныссыз көбеюі басталады. Споралап пісіп жетілгеннен кейін жерге шашылады, өніп, тармақталған жіп тәрізді жасыл балдырларға ұқсас өскінше пайда болады. Осы өскіншілердің біреулерінен -аналық өсімдіктер, ал екіншілерінен -аталық өсімдік жетіледі.

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Шымтезек мүгі-350-ден астам түрі бар. Ылғалды, батпақ -ты жерлерде, әсіресе солтүстік ендіктерде кездеседі. Ақ мүк деп те атайды, өйткені су жиналатын жапырақтары ақшыл-жасыл түске айналады. Жапырақ көлемінің 2/3 бөлігі судан құралады. Ал құрғақшылық күндері өлі жасушаларының іші ауаға толы болғандықтан, өсімдіктің түсі ақ болады. Сабағы жие бұтақтал-ған көпжылдық өсімдік. Жанама бұтақтарының ұштары шоғыр-ланып тұрады. Ризоиды болмайды. Су, минералды тұздар сабақ арқылы сіңіріледі. Жасыл жапырақтарда фотосинтез жүреді. Ақ жапырақтарында су қоры жиналады. Бірүйлі, қосжынысты өсімдік. Жынысты және жыныссыз жолмен көбейеді. Аталық жынысжасушалары сабақтың бұтақтанған жеріндегі жапырақ-тардың қолтығында жетіледі, аналық жыныс жасушалары қысқарған сабақтардың бұтақшаларында орналасады. Ұрықтан-ған жұмыртқажасушадан кішілеу қауашақ жетіледі - ішінде споралар түзіледі. Жыныссыз көбею осы споралардан басталады. Споралар шашылады, өнеді, табақша тәріздес өскіншелер пайда болады, бүршіктер түзіледі, шымтезек мүгі жетіледі.

Плаунтәріздес өсімдіктер бөлімі


Өкілдері

Сипаттамасы

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

200-500 түрі бар. Қазіргі кезде қылқанды және аралас орманда кездесетін шөптектес көпжылдық өсімдіктер. Сабағы, ұсақ жапырақтары және қосалқы тамырлары бар. Өкілі:шоқбарбас плаун. Қарағайлы ормандарда өсседі. Сабақтың сыртын жұқа өң жауып тұрады. Оның астында жақсы жетілген қабаты болады. Қабықтың сыртқы қабатында тірек ұлпасы бар. Сабақтың ортаңғы бөлігін шеңберлі шоқ алып жатады. Сабақтан жоғары қарай ұсақ жапырақтары бар өркендер, ал төмен қарай қосалқы тамырлар жетіледі.

Көбейеді : өсімді, жыныссыз, жынысты жолдарымен.

Өсімді көбею:өркендерінің үзінділері арқылы.

Жыныссыз көбею:споралар арқылы. Споралар спорангийлерде дамиды. Спорангийлер өркендердің ұшында орналасады. Споралар пісіп жетілгенше бірнеше айдан бірнеше жылға дейін өтеді. Споралар өніп гаметофиттер түзіледі. Оларда аналық және аталық мүшелері түзіледі. Гаметалар қосылып, ұрықтанады. Ұрықта болашақ өсімдіктің тамыры, сабағы, жапырағының бастамасы болады.

Маңызы:спораларын жинап, дәрі-дәрмек жасауға пайдаланады. Шөбін қайнатып, тұнбасын іш жүргізетін, несеп айдайтын және өтті тазартатын дәрі ретінде медицинада қолданады. Өнеркәсіпте сары және жасыл бояу алуға пайдаланады.


Қырықбуынтәріздес өсімдіктер бөлімі


Сабағы өте көп буын және буынаралықтарынан тұрады. 30-35 түрі бар. Арамшөп ретінде егістікте, тың, тыңайған жерлерде, ормандарда, су жағасында өседі. Ылғалдылығы жоғары қышқыл топырақта кездеседі.

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы


Құрылысы:ұзын, тармақталған жерасты тамырсабағы, жапырақтары ұсақ, қабыршақты, қоныр түсті. Өркендердің ұшында масақтар(спорангийлер) орналасады, онда споралар пісіп жетіледі. Қырықбуынның жерүсті өркендерінің екі түрі бар:жаздық -өсімді өркен, фотосинтез сабағында өтеді, өсу қызметін атқарады. Көктемгі өркен-көбею қызметін атқарады.

Өсімді, жыныссыз, жынысты жолмен көбейеді.

Өсімді көбею-тамырсабақтары, түйнектер арқылы, жыныссыз-споралар арқылы. Спорангийлер тобының орны бүр деп аталады. Споралар әр түрлі болады. Бір споралардан аналық өскіншелер, ал екіншілерінен-аталық өскінше дамиды. Гаметалар қосылып, ұрықтанады. Ұрықтан жас қырықбуын өсімдігі жетіледі.

Далалық қырықбуын-дәрілік өсімдік. Қанайналымның әлсіздігінен болатын ісікке, несеп жүргізуге қолданылады. Масақтары мен сабақтарын тамаққа пайдаланады.

Қырықжапырақтәріздес өсімдіктер бөлімі


Ең ерте пайда болған, жоғары сатыдағы споралы өсімдіктер. 10000 -нан астам түрлері бар. Тропикалық аймақтарда, ағаш, лиана түрінде кездеседі. Қазақстанда көпжылдық шөптекті түрлері. Сыртқы түрі бойынша әртүрлі, бірақ құрылысы бірдей: тамыр, сабақ, жапырақтары. Жапырақтары 2 түрлі қызмет атқарады: 1)фотосинтез үдерісінде ағзалық зат түзіледі 2)споралап түзіліп, көбеюге қатысады.

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы



Өсімді, жыныссыз және жынысты жолдарымен көбейеді. Өсімді көбею: тамырсабақтары, өнім бүршіктері арқылы.

Жыныссыз көбею-жапырақтарының астыңғы бетінде, орталық жүйкені бойлай қоңыр төмпешіктер-сорустар (спорангийлар жиынтығы) түзіледі. Пісіп жетілген споралар жерге түсіп, өніп, өскіншілер береді.

Жыныстық көбею-өскіншеде жүзеге асады. Өскінше жүрек пішінді, жасыл түсті диаметр 4 мм. Ризоидтары арқылы топыраққа бекиді. Өскіншенің астыңғы бетінде аталық және аналық жыныс мүшелері жетіледі. Онда жыныс жасушалары түзіледі. Гаметалар қосылып, ұрықтанады. Ұрықта болашақ өсімдік тамырының, сабағының, жапырағының бастамасы болады. Ұрық алғашқы кезде өскіншенің есебінен қоректенеді. Кейін ұрықтан тамыр және жапырақ жетіледі.

Маңызы:Усасыр қырықжапырақ-ішекқұрт ауруларына қарсы қолданады, жапырағынан жараларды жазатын тұңбалар, суық тигенде және ауырғанда басатын препараттар алынады. Ағаш тәрізді жойылып кеткен қырықжапырақтар тас көмірдің түзілуінде орасан зор рөл атқарған. Тас көмірден жанғыш газ, пластмасса, асфальт, сабын, шайыр алады. Қазақстан Қызыл кітабына мыңжылқы қырықжапырағы мен шолпаншаш сүмбілі тіркелді.



Ашық тұқымды өсімдіктер

Ашықтұқымдылардың(жалаңаштұқымдылар) 800-ге тарта түрлері бар. Тұқымдары бүрде ашық жатады. Сүректі өсімдіктер: ағаштар, бұталар. Сүрек-ағаш сабағының(діңінің)су өткізгіш бөлігі.Көпшілігі мәңгі жасыл өсімдіктер.Ең көп таралған өсімдіктер:қарағай, шыршы, самырсын, арша. Бұлар қылқан жапырақтылар класына жатады. (жапырақтары ине тәрізді), 600-ге тарта қылқан жапырақты өсімдіктер бар. Солардың 100-ге жуығы қарағай.

Қарағай

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Бірүйлі өсімдік, қарағайлар тұқымдасына жататын мәңгі жасыл, қылқан жапырақты ағаш, кейде бұта.

500-600 жылға дейін өмір сүреді. Ағаштардың биіктігі 35м-дей, ең биік түрлері 50-60 метрге жетеді. Биіктігі екі метрден аспайтын "тау қарағайы" деген түрі бар. Қылқан жапырақтары жіңішке, ұзын, тығыз өң қаптаған жанаспалы жасушалары онша көп емес.Қарағайдың әрбір қысқарған өркенінде дамитын жапырақтар саны-қос-қостан. Қылқандары 2-3 жылға дейін түспейді. Қылқанының түсі түріне қарай сары, көкшілдеу, жасыл және қою жасыл болады. Бүрлері дара жынысты. Аналық бүрлері қызғылт түсті, сыртқы қабыршағы-жабын, ішкісі-тұқымдық деп аталады. Аталық бүрлер-ұсақ, жасылдау сары түсті -жас өркеннің түбінде тығыз топтаса орналасады. Ағашы мықтылығымен және қаттылығымен ерекшеленеді. Оны кеме құрылысында, авиацияда, теміржолда және құрылыста кеңінен қолданады. Діңінде шайыр көп мөлшерде болады.Одан скипидар мен канифоль алынады. Канифольді сүргіт және лак дайындауда қолданады. Бүршіктері, эфир майы және шайыры бронхит, өкпе ауруларына қарсы пайдаланылады. Қылқанын С дәрумені жетіспегенде және аурулардың алдын-алу үшін қолданады. Қара майын тері ауруларына жақпа май ретінде пайдаланады.

Құм тоқтатуда, әсемдік ретінде (елді мекенді көгалдандыруда) маңызы зор.Қазақстанда 2 түрі: кәдімгі Қарағай және самырсын Қарағайы бар.

Кәдімгі арша

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Екіүйлі қылқан жапырақты, биіктігі 1м-3,5м, қысы-жазы көгеріп тұратын бұта. Бүрі бірінші, кейде екінші, немесе үшінші жылда пісіп жетіледі. Бүрі жұмсақ, шар тәрізді, жидекке ұқсас болады. Халық оны «бүржидек» деп те атайды. Бүр қошқыл-көк немесе күрең-қызыл түсті. Бүрдің етті бөлігі тәтті, сондықтан мармелад дайындауға пайдаланады. Халық емінде жидек қуық қабынуын басады, аршамен тіс тазалау пайдалы.

Самырсын(майқарағай)

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Қарағай тұқымдасына жататын көп жылдық мәңгі жасылағаш. 40-тан астам түрі белгілі. Қазақстанда Алтай, Тарбағатай, Жетісу (Жоңғар) мен Талас Алатауында, Батыс Тянь-Шаньдатеңіз деңгейінен 2000 м-ге дейінгі биіктік белдеулерде өсетін 2 түрі: Сібір Самырсыны және Ақ қарағай бар. Олардың биіктігі 35 м-ге, діңінің жуандығы 55 см-ге дейін жетеді. Қылқан жапырақтары жұмсақ, таспа пішіндес, ұзындығы 4 см-дей, өркенге екі-екіден орналасады, 3-6 жылға дейін өркенде сақталады. Аналық тұқым бүрі жасыл не қызыл түсті, аталық гүлі масақты, алдыңғы жылғы бұтақтарының ұшында орналасады. Жетілген тұқым бүрлері цилиндр тәрізді, қошқыл не қоңыр түсті, бірінші жылы піседі. Тұқымы төңкерілген жұмыртқа тәрізді, ұзындығы 8 - 10, ені 8 мм-дей, қанаты болады. Самырсын 200 жылдай өмір сүреді. Самырсынның діңі жұмсақ, жеңіл, ол целлюлоза өндірісінде, құрылыста қолданылады. Тұқымының құрамында лак, бояу өндіру үшін қолданылатын май болады. Қабығынан шайыр алынады, сағызы (живица) желім ретінде, қылқаны медицинада майқарағай майын алу үшін пайдаланылады.

Жатаған шырша

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы



Қарағай тұқымдасына жататын мәңгі жасыл, өте сирек кездесетін бұта. Биіктігі 150 - 250 см-ден 40 метрге дейін, жуандығы 2 метрге жетеді. Діңінің қабығы - қоңырқай сұрғылт түсті, қабыршақтанып оңай сылынады. Қылқаны 4 қырлы, үшкір, ұзындығы 2 - 3,5 см, ені 2 мм-дей, ұзарған өркенінің қабық төмпешіктеріне бір-бірден бекінеді. Жапырақтары түскенде төмпешіктері сақталып қалады. Бүрі сопақша, цилиндр пішінді, ұзындығы 8 - 10 см, жуандығы 2,5 - 4 см. Жеміс жапырақтары, көбінесе, бүрлерінде орналасады. Мамыр айында гүлдейді. Тұқымы - майда, қоңырқай түсті, жұқа қанатшалы өсіндісі арқылы желмен таралады. Өсімді жолмен көбейеді. Алғашқы 15 жылда баяу (жылына 5 - 25 см), содан кейін тез өседі. 250 - 300 жыл жасайды. Жатаған шырша сүрегінен бағалы музыкалық аспаптар жасалынады, құрылысқа пайдаланады. Жатаған шырша тау беткейіндегі топырақты шайылудан қорғайды. Жылдан жылға санының азаюына байланысты, қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

Теріскей, Күнгей, және Іле Алатауында кездеседі.

Зеравшан аршасы

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Кипарис тұқымдасыарша туысына жататын мәңгі жасыл қылқан жапырақты ағаш. ҚазақстандаҚаратаудың оңтүстігінде, Талас Алатауында ғана кездеседі. Табиғи жағдайда ол таудың тасты, жартасты беткейлерінде әрі төмен белдеулерінде өседі. Биіктігі 5 - 10 м, жуандығы 0,5 м-ге дейін жетеді. Сыртқы пішіні шарға ұқсас биік әдемі ағаш. Қабығы қызғылт, қоңыр қызыл. Жас және шөптесін бұтақтары жіңішке әрі қысқа болады. Жапырақтары ромб пішінді, бас жағы үшкірлеу келеді. Жақсы жетілген жеміс бүрі шарға ұқсайды, ені 10 - 12 мм. Өте баяу өседі, 1000 жылдай тіршілік етеді. 50 жылдан кейін жеміс бере бастайды. Тұқымынан көбейеді. Жемісі маусым - шілде айларында піседі. Алматыботаника бағында көп жылдар бойы өсіріліп келеді. Ақсу-Жабағылы қорығында Зеравшан аршасының бірнеше түбі сақталған, ол табиғат ескерткіші ретінде қорғалады. Өте сирек кездеседі, таралу аймағы жылдан-жылға азайып бара жатыр, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген

Қосмасақшалы қылша

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Қылша тұқымдасына жататын екіүйлі мәңгі жасыл бұтақтар, биік ағаш-

тар. Қазақстанда Балқаш - Алакөл ойысында, Қаратау сілемдерінде, Жетісу (Жоңғар), Теріскей, Іле Алатауларында, Қаратауда, Батыс Тянь-Шаньда кездесетін 7 түрі бар. Биіктігі 15-40 см. Сабағы бунақты. Жапырағы қабыршақ не жіп пішінді. Гүлі қос үйлі, бір үйлісі сирек. Аталық масақшасы шоқтанған гүл серігінен тұрады. Аналығы 1 - 3 бүрлі. Мамыр - маусым айларында гүлдеп, шілде - тамызда жеміс салады. Жемісі - сары, қызыл түсті, шырынды жидек, Құрамында С витамині бар, жеуге жарамды. Қылшадан дәрілік зат - эфедрин, алкалоидтар алынады, өсімдік бойында илік заттар(пиракатехин, флобафен, .) бар.

Секвоя

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Мәңгі жасыл қылқан-жапырақты ағаштар туысы. Жалғыз түрі - мәңгі жасыл секвойя (биіктігі 100 м-ден артық, диаметрі 6-10 м), жер шарының ең биік ағаштарына жатады. 3000 жылға дейін жасайды. Калифорния тауларында өседі. Бұл тұқымдаска мәңгі жасыл ағаштардың тағы бір түрі - секвойядендрон (мамонт ағашы) жатады. Діңі тік, түзу, биіктігі 100 м-ге дейін болатын, 2500 жылдай (кейде 3000-4000 жыл) жасайтын ағаш. Олардың ішіндегі "Генерал Шерман" деп аталатын ең үлкенінің биіктігі 83 м, жер бетінен 1,5 м биіктікте құлаштағанда 24,1 м. Секвойялар сәндік үшін Еуропаның саябақтары мен бақтарында, Қырымның оңтүстік жағалауында өсіріледі

Бозарша

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Сауырағаштар тұқымдасына жататын қылқанжапырақты ағаш. Өмір сүру ұзақтығы - орташа есеппен 100-150 жыл. Қылқандарының жағымды хош иісі болады. Бозаршаның қылқаны сары, ашық жасыл, ала түсті болады. Биіктігі - 60 м дейін жетеді. Көгалдандыруда жасыл қоршау жасауға қолданады. Бозаршаның барлық түрі қырқып, түрлі пішіндер жасауға өте ыңғайлы. Осы қасиетіне байланысты оны аула көгалдандыруда жиі пайдаланады. Бозаршаның ағашы жұмсақ, мықты. Отанымызда одан шпал, жиһаз, бағана жасайды. Ағашында хош иісті сары түсті эфир майы бар. Оны парфюмерияда (шаш және денеге арналған жуғыш заттар, фитобальзамдар мен хош иісті майлар) және медицинада кеңінен қолданады. Халық медицинасында рак ауруларының алғашқы белгілерін емдеуде пайдаланады. Бозаршаның қылқандары мен қабығын қайнату арқылы несеп айдайтын, іш жүргізетін, күйгенде, суықтағанда, жөтелге қарсы, бас және тіс ауырғанда қолданатын әр түрлі тұңбалар дайындауда қолданады.

Жабықтұқымды(гүлді) өсімдіктер


Даражарнақты

Қосжарнақты

Жарнақтардың саны

Бір

2

1

4

3Өсімдіктер әлемі анықтама құралы


1-тамырша

2-сабақша

3-бүршікше

4-жарнағы

2

1Екі


5

4

3Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

1-бүршікше

2-сабақша

3-тамырша

4,5-жарнақ

Тамыр жүйесі

Шашақ тамыр жүйесі

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Тамырлар біркелкі

Кіндік тамыр жүйесі

Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Негізгі тамыр

Жанама тамыр


Жапырағы

Жай жапырақ

Жүйкеленуі:доға, паралллелді

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Жай және күрделі жапырақтар

Жүйкеленуі:тор


Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Гүл бөліктерінің саны

Күлте немесе тостаған жапырақша 3-ке бөлінеді


Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Күлте немесе тостаған жапырақша 4 немесе 5.


Өсімдіктер әлемі анықтама құралы

Сабағы

Камбий қабаты жоқ, сондықтан барлық өсімдіктер -шөптекті

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Камбий қабаты бар

Өсімдіктер әлемі анықтама құралыӨсімдіктер әлемі анықтама құралы

Тұқымдастары

59 000 түрі, 2800 туыс, 60 тұқымдасы

177 000 түрі, 10 000 туыс, 325 тұқымдас

Барлық жабықтұқымды өсімдіктердің-75%(80)

Қосжарнақты класы. Көкнәр тұқымдастар


Тіршілік формасы

Шөптекті, бұта немесе кішкене ағаш

Неше жыл жасайды

Біржылдық немесе көпжылдық

Неше түрі бар

700/44

Тамыры

Кіндік

Сабағы

Тік

Жапырағы

Кезектесіп орналасады, бөбешік жапырақшалары болмайды, сағақты

Гүлі, жемісі, тұқымы

Қосжынысты, қауашақ, тұқымдары ұсақ, түсі қара

Гүл формуласы

Т2 К4 А∞ Ж∞

Өкілдері

Жабайы көкнәр, сеппе көкнәр, ұйықтататын(апиын)көкнәр, жалаңсабақ айдаршөп, жіңішке айдаршөп, үлкен сүйелшөп

Қайда өседі

Қазақстанда Қарқаралы тауларында, әсіресе Кент және Қызыларайда

Маңызы

Дәрі, май, ауланы сәндеу, халықтық медицинада

Жіңішке көкнәр Қазақстан Қызыл кітабына тіркелген


Алабота тұқымдастар


Тіршілік формасы

Шөптекті, басым көпшілігі арамшөп түрінде, шала бұталы, кейде бұта және кішкене ағаш түрінде

Неше жыл жасайды

Біржылдық немесе көпжылдық

Неше түрі бар

1500/218

Тамыры

Кіндік

Сабағы

Көпшілігінде бунақты

Жапырағы

Кезектесіп, қарама-қарсы

Гүлі, жемісі, тұқымы

Ұсақ(жеке, гүлшоғырлар-масақ, шашақ, сыпыртқы), жемісі құрғақ, қақырамайды, тұқымын жел немесе жануарлар таратады

Гүл формуласы

Т4 А4 Ж1

Өкілдері

Ақ алабота, сексеуіл, қызылша, шпинат, бұйырғын, көкпек, сораң, теріскен

Қайда өседі

Барлық аймақта, көпшілігі Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Талдықорған, Алматы облыстарында кең таралған

Маңызы

Отын, инсектицид, дәрі, бояу, тағам

Көпшілігі ксерофиттер, галофиттер. Итсигектен анабазин өндіріледі. Итсигек тұнбасын денедегі қышыма қотырды, малдың тері ауруларын емдеу үшін қолданады

Асқабақ тұқымдастар


Тіршілік формасы

Шөптесін

Неше жыл жасайды

Көпшілігі біржылдық

Неше түрі бар

900/9

Тамыры

Кіндік, жуан

Сабағы

Ұзын, жіңішке, өрмелеп, жерге төселеді

Жапырағы

Жай жапырақты, ұзын сағақты

Гүлі, жемісі, тұқымы

Жеке, дара жынысты, бірүйлі қабақ, тұқымы өте көп(бір тұқымды:чайот(мексикалық қияр)

Гүл формуласы

Аталық гүлдер Т(5) К(5) А(2)+(2)+(1)Ж0

Аналық гүлі Т(5) К(5) А0 Ж(3)

Өкілдері

Асқабақ, қияр, қауын, кәді, қарбыз

Қайда өседі

Қаратау маңында(көпжылдық өсімдік), еліміздің барлық аумағында өсіріледі

Маңызы

Азықтық, дәрілік, техникалық мақсатта өсіріледі. Қауын тұқымынан 25-30 % тағамдық май алынады

Жабайы түрі табиғатта кездеспейді

Орамжапырақгүлділер (шаршыгүлділер, крестгүлділер) тұқымдасы


Тіршілік формасы

Шөптекті, кейде шала бұталы

Неше жыл жасайды

Бір, екі және көпжылдық

Неше түрі бар

3000/298

Тамыры

Тамыр жүйесi кiндiк, кейбiр түрлерi тамыр жемiс түзедi.

Сабағы

Тік

Жапырағы

кезектесіп орналасады, бөбешік жапырақтары болмайды,

Гүлі, жемісі, тұқымы

Қосжынысты, шашақ гүлшоғыры, бұршаққын немесе бұршаққынша, көп тұқымды

Гүл формуласы

Т2+2 К4А2+4 Ж(2)

Өкілдері

орамжапырақ(қырықжапырақ, капуста), шалқан, шалғам, тарна, қыша, арыш, қышабас, ақжелкек, баймана, ымыртгүл, шытырмақ, қанатжеміс, жұмыршақ, шытыршық,

Қайда өседі

еліміздің барлық аумағында өсіріледі

Маңызы

Тағамдық, майлы, дәм-татымдық, дәрілік, бояу, балдық және әсемдік

Жирен сарбасқұрай Қазақстан Қызыл кітабына тіркелген

Құлқайыргүлділер тұқымдстары тұқымдасы


Тіршілік формасы

Шөптекті, бұта, ағаш түрінде

Неше жыл жасайды

Бір, екі және көпжылдық

Неше түрі бар

1000/18

Тамыры

Кіндік

Сабағы

Тік

Жапырағы

Жапырақтары жай сиректеу күрделi , сабаққа кезектесiп орналасады. Жапырақ тақталары тұтас немесе саусақсалалы тiлiмделген. Бөбешiк жапырақшалары түсiп қалып отырады.

Гүлі, жемісі, тұқымы

Гүлдерi үлкен, жеке, жапырақтың қолтығында немесе бұтақтарында орналасады, жемiсi қауашақ немесе бiр тұқымды жаңғақшалар.Маусым айында гүлдейді

Гүл формуласы

Т3+(5)К(5) А∞ Ж ∞

Өкілдері

Мақта, жалбызтікен, айдарша, қытай раушаны, бұйдакендір, кенеп

Қайда өседі

Алтай, Күнгей, Теріскей, Іле Алатауында, Мойынқұмда

Маңызы

Мал азығы, медицинада, сәндік үшін, мата, қап тоқуға

Мақта тұқымында 24-26% май болады. Щит-мақтаның ұрық шашатын түрі. Көсек-мақтаның ашылмай қалған немесе шала ашылған қауашағы




Раушангүлділер тұқымдасы


Тіршілік формасы

Шөптекті, бұта, ағаш түрінде

Неше жыл жасайды

Бір, екі және көпжылдық

Неше түрі бар

3000/35

Тамыры

кіндік

Сабағы

Тік

Жапырағы

Жай, күрделі кезектесіп орналасады, бөбешік жапырақтары болады

Гүлі, жемісі,

Гүлдерi үлкен, жеке, жемiсi:көп сүйекті жаңғақ, жаңғақша, жалған жеміс, жидек

Гүл формуласы

Т5К5 А∞ Ж ∞ , Т5К5 А∞ Ж 1

Өкілдері

Мойыл, шетен, алмұрт, алма, раушан, итмұрын, шыршай, өрік, беже теңгежапырақ, қойбұлдірген, долана, шие, шетен, қараған, құлпынай,

Қайда өседі

Еліміздің барлық аумағында өсіріледі, көп Жоңғар, Іле, Күнгей, Теріскей, Ақтөбе, Торғайда

Маңызы

Тағам, дәрі-дәрмек, халықтық медицинада, сәндік, өнеркәсіп

Раушан гүлінің күлтесінен май алынады. Алма ағашының 20 мыннан астам іріктемелері бар, оның 40 іріктемесін И.В.Мичурин шығарды

Бұршақ тұқымдасы


Тіршілік формасы

Шөптекті, бұта лиана , шала бұта, ағаш түрінде

Неше жыл жасайды

Бір және көпжылдық

Неше түрі бар

12000/650

Тамыры

Кіндік, тамыр түкшелері арқылы бос азотты сіңіреді(түйнекшелер)

Сабағы

Мұртшаға айналып, өрмелеп өсуге бейімделген, кейбір түрлерінде-мықты, тік

Жапырағы

Күрделі:қатар салалы, үшқұлақты, саусақ салалы, бөбешік жапырақтары бар.

Гүлі, жемісі, тұқымы

Гүлдерi орташа мөлшерлі немесе ұсақ. Ұсақ гүлдері шоғырбас, шатыршагүл, шашақ гүлшоғырына жиналады. Жемісі құрғақ-бұршаққап, тұқымдары көп

Гүл формуласы

Т(5)К3+(2)А(9)+1 Ж 1

Өкілдері

Егістік асбұршақ, үрмебұршақ, соя, жасымық, сары бөрібұршақ, беде, ақбас түйежоңышқа, сиыржоңышқа, жаңтақ, жалаң, қызыл мия, кассия, қараған, тентекмия

Қайда өседі

Еліміздің барлық аумағында өсіріледі

Маңызы

Тағам,мал азығы, дәрі, сәндік, улы

Гүл бөліктері желкен, ескек, қайықша деп аталады. Нәруыз көп болады.

Алқа тұқымдастар-кіріккенкүлтелі өсімдіктер


Тіршілік формасы

Шөптесін, шала бұталы, бұта, ағаш түрінде -сирек

Неше жыл жасайды

Бір және көпжылдық

Неше түрі бар

2900/23

Тамыры

Кіндік

Сабағы

Мұртшаға айналып, өрмелеп өсуге бейімделген, кейбір түрлерінде-мықты, тік

Жапырағы

Жай, кезектесіп орналасады

Гүлі, жемісі, тұқымы

Гүлдерi гүлшоғырда(сыпыртқы, шашақ) немесе жеке дара. Жемісі жидек, қауашақ, тұқымдары көп

Гүл формуласы

Т(5)К(5)А5 Ж (2)

Өкілдері

Алқа, баклажан, қызанақ, болғар бұрышы, меңдуана, шырайгүл, қызылқұлақ

Қайда өседі

Еліміздің барлық аумағында өсіріледі, көп Қостанай, Талдықорған, Семей облыстарында

Маңызы

Тағамдық, дәрілік, сәндік, техникалық, малазықтық

Гүлі тұтасып біріккен тостағаншадан және кірігіп тұтасқан бес күлтежапырақшадан тұрады. Картоп түйнегінде крахмал мол болады. Темекі құрамындағы никотин-улы зат.

Ерінгүлділер(тауқалақайгүлділер) тұқымдасы


Тіршілік формасы

Шөптекті өсімдіктер, тропиктік Оңтүстік Америкада-бұталы, шала бұталы, аласа ағаш түрлері өседі

Неше жыл жасайды

Бір және көпжылдық

Неше түрі бар

3500/234

Тамыры

Кіндік

Сабағы

Төрт қырлы

Жапырағы

Жай, қарама-қарсы орналасады,бөбешік жапырағы болмайды

Гүлі, жемісі, тұқымы

Гүлдерi масақ гүлшоғырда, сүйекті жеміс немесе жаңғақша, тұқымдары бір бірден

Гүл формуласы

Т(5)К(2+3)А4 Ж (2)

Өкілдері

Гүлшетен, лаванда, жыланбас, көкжалбыз, кәдімгі жебір, сәлбен

Қайда өседі

Тянь-Шань, Жоңғар Алатау, Тарбағатай

Маңызы

Дәрі-дәрмек, халық медицина, тағам, парфюмерия

Кәдімгі жебір(киікшөп)-дәрілік өсімдік, қақырық түсіреді. Халықтық медицинада оны көкжөтел, бронхит ауруы кезінде ауызды шаюға қолданады. Құрамында эфир майы болғандықтан, тіс пастасына, тазартқыш сабынға қосады.

Сәлбен(тіршілік шөбі)-ойық жараны емдеуге, тұқымынан алынған тұнба бала көтеруге себебті болады деген ұғымдар болған.

Қырынан қарағанда гүлі аузын ашқан адамның кескінін бейнелейтін, үстіңгі 2 күлтесі-жоғары ерінді, астыңғы 3 күлтесі төменгі ерінді еске түсіреді


Күрделігүлділер тұқымдасы-кең таралған өсімдіктер

Тіршілік формасы

Негізінен шөптекті, сүтті шырыны болатын өсімдіктер. Шала бұталы, бұталы, ағаштекті түрлері кездеседі

Неше жыл жасайды

Бір және көпжылдық

Неше түрі бар

20000/700

Тамыры

Кіндік

Сабағы

Тік

Жапырағы

Жапырақтары кезектесiп немесе қарама-қарсы орналасады, бөбешiк жапырақтары болмайды.

Гүлі, жемісі, тұқымы

Гүлдерi себетгүл гүлшоғырда. Жемісі айдарла немесе айдарсыз тұқымшалар, тұқымдары көп

Гүл формуласы

Т(0)К(5)А(5) Ж (2)

Өкілдері

Күнбағыс, мақсыр, бөрігүл, ассүттіген, дермене, түймедағы, бақбақ, итошоған, қырмызыгүл, жералмұрт, бақытгүл, нарғызгүл

Қайда өседі

Еліміздің барлық аумағында өсіріледі, көп оңтүстік аймақтарында Талдықорған, Семей облыстарында

Маңызы

Тағамдық, дәрілік, сәндік, техникалық, малазықтық

Тілше, түтікшелі, қосерінді, жалған тілшелі, шұқырақ тәрізді гүлдер орналасады.Өгейшөп-Қазақстанда 1 түрі кездеседі, дәрілік өсімдік. Халықтық медицинада жапырағы қақырық түсіруге, ауатамырдың қабынуына, туберкулезді емдеуде жиі қолданылады.Таусағыздың жабайы түрі алғаш рет 1929 жылы Қазақстандағы Қаратау қойнауынан табылды. Каучукты өсімдік екенін Қаратаудың байырғы тұрғыны М.Дюрбеков ашты. Дүние жүзіндегі каучукка ең бай өсімдік. Оның тамырында 4-40% каучук, ал жапырағы мен сабағында 0,5-1,5% сүт тәрізді каучук болады.


Даражарнақтылар класы. Лалагүлділер тұқымдасы


Тіршілік формасы

шөптекті

Неше жыл жасайды

Көпжылдық

Неше түрі бар

1300/57

Тамыры

Тамырсабақ, түйнекті пиязшық немесе пиязшық

Сабағы

Тік

Жапырағы

Қандауыр немесе таспа пішінді

Гүлі, жемісі, тұқымы

Қосжынысты, шашақ гүлшоғырына жиналады, ірі гүлдері жеке орналасады. Жемісі қауашақ немесе жидек, тұқымдары көп

Гүл формуласы

Гс 3+3 А3+3 Ж (3)

Өкілдері

Лапыз, тамырдәрі, қырлышөп, секпілгүл, сүмбілшаш, қызғалдақ(жауқазын), шырыш, кірпішөп

Қайда өседі

Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауда түрлері көп

Маңызы

Шаруашылық, медициналық, техникалық, сәндік

Қазақстан Қызыл кітабына 14 түрі тіркелген: Бема қызғалдағы, Регеля қызғалдағы, Грейг қызғалдағы (эндемиктер)

Лапыздың тұқымнан қан ауруларын, подагра, қатерлі ісікті емдейтін дәрі алынады. Тұқымы өте улы, құрамынан жасушалардың бөлінуіне әсер ететін зат табылды.Лапызды кейбір өсімдіктердің(қияр, қызанақ) түсімін арттыру үшін қолдануға болады.

Құртқашаш тұқымдастар


Тіршілік формасы

Шөптекті, шала бұталы

Неше жыл жасайды

Көпжылдық

Неше түрі бар

1800/36

Тамыры

Тамырсабақ, түйнек, түйнекті пиязшық немесе пиязшық

Сабағы

Тік

Жапырағы

Қылыш немесе таспа пішінді

Гүлі, жемісі, тұқымы

Қосжынысты, гүлдері ірі жеке орналасады, кездеседі шашақ гүлшоғырына жиналатыны. Жемісі үш ұялы қауашақ, тұқымдары көп

Гүл формуласы

Гс 6 А3 Ж1

Өкілдері

Құртқашаш(жыланқияқ), баршынгүл, запран

Қайда өседі

Алтай, Алатауда түрлері көп

Маңызы

Тағамдық, медициналық, сәндік

Құртқаштың тамырсабағын медицинада қақырық түсіретін дәрі ретінде қолданылады.

Пияз тұқымдастар


Тіршілік формасы

Шөптекті

Неше жыл жасайды

Көпжылдық

Неше түрі бар

650/110

Тамыры

Пиязшықты, түйнекпиязшықты, тамырсабақты

Сабағы

Тік

Жапырағы

Сопақша немесе таспа жапырақтары жалпақ және түтікшелі болып келеді

Гүлі, жемісі, тұқымы

Ұсақ жай шатыршагүлге жиналады. Қауашақ, тұқымдары көп

Гүл формуласы

Гс3+3 А3+3 Ж (3 )

Өкілдері

Басты пияз, сарымсақ,

Қайда өседі

Іле, Дүнген, оңтүстікте кең таралған

Маңызы

Азықтық, малазықтық, дәрілік, сәндік

Пияз бен сарымсақта ерекше ұшқыш заттар-фитонцидтер болады, медицинада тұмауға қарсы дәрі ретінде пайдаланады.

Інжугүл тұқымдастар


Тіршілік формасы

Шөптекті

Неше жыл жасайды

Көпжылдық

Неше түрі бар

1/1

Тамыры

Тамырсабақты

Сабағы

Тік

Жапырағы

Ұзын сағақты, сопақ пішінді

Гүлі, жемісі, тұқымы

Жай гүлсерікті, шашақ гүлшоғырына жиналған

Гүл формуласы

Гс (3+3) А(3+3)Ж(3)

Өкілдері

Май інжугүлі

Қайда өседі

Жайық өзенінің оң жақ жағалауында өседі, Алматы, Қарағанды ботаникалық бақтарында өсіріледі

Маңызы

медициналық, парфюмерия

Барлық мүшелері улы. Жапырақтары жүрек жұмысын жақсартады. Қазақстан Қызыл кітабына тіркелген


Астық тұқымдастар-бағалы азықтық өсімдіктер


Тіршілік формасы

Шөптекті

Неше жыл жасайды

Біржылдық және көпжылдық

Неше түрі бар

10000/418

Тамыры

Шашақ тамыр жүйесі, тамырсабақ

Сабағы

Бунақталған цилиндр тәрізді

Жапырағы

Қатар жүйкелі, кезектесіп орналасады

Гүлі, жемісі, тұқымы

Ұсақ, гүлшоғыры-сыпыртқыгүл, күрделі масақ, собық, шашақ, қосжынысты. Дара жынысты гүлдер тек жүгеріде. Дәнек.

Гүл формуласы

Гж 2 А3Ж(3) Гж-гүлжарғақ(ол түрі өзгерген жапырақ)

Өкілдері

Бидай, күріш, жүгері, қант қамысы, қарабас, бидайық, атқонақ, бетеге, тарғақ, арпабастар, бамбук, қамыс, итқонақ

Қайда өседі

Еліміздің барлық аймағында өсіріледі

Маңызы

Азықтық, малазықтық, құрылыс материал, қағақ өңдіруге

Сабағы-сабансабақ. Жапырақ негізі өсімдік сабағын қармап, қынап түзеді. Гүлжарғақ гүл құрылысына жатпайды. Күріштің өсімді мерзімі 90-165 күн. Күріш қайнатпасы-асқазан ауруына қолданылады. Ыбырай Жакаев әр га 174 ц күріш алды. Шығанақ Берсиев әйгілі тары өсіруші. Әр га 165-175 ц-ге дейін түсін жинады.

Құмай биіктігі 100-300 см.



Мәдени өсімдіктер


Дәнді дақылдар

Бидай, сұлы, арпа, қарабидай, жүгері, күріш

Май алынатын өсімдіктер

Күнбағыс, қыша, үпілмәлік, соя

Көкөністер

Орамжапырақ, картоп, қызылша, сәбіз

Жеміс-жидек дақылдары 6 топқа бөлінеді

Шекілдеуікті-алма, долана

Сүйекті-шие, алхоры

Жидекті-қарақат, жүзім

Жаңғақты-талшын, жаңғақ

Цитрусты-мандарин, апельсин

Субтропиктік-құрма, інжір

Бөлме өсімдіктері

Алоэ, кактус, пеларгония, калеус

Техникалық дақылдар

Үпілмәлік, бұйдақендір, қант қызылшасы, зығыр, соя

Дәрілік өсімдіктер

Жалбызтікен, ермен, жусан, мыңжапырақ


Қосымша 1 Өсімдіктердің қазақша-орысша атаулары.

Адамтамыр-женьшень

Айдарша-шток-роза

Айұрық-луносеменник

Ақ алабота-марь белая

Ақбас түйежоңышқа-астрагал

Ақжелкек-хрен

Ақшұнақ-сусак

Алқа-паслен

Алма-яблоня

Алмұрт-груша

Апельсин-апельсин

Арамсояу-повилика

Арпа-ячмень

Арпабас-костер

Арыш-рыжик

Асбұршақ-горох

Аскөк-укроп

Асқабақ-тыква

Ассүттіген-латук

Атбұршақ-конский боб

Атқонақ-тимофеевка

Әйкен-чина

Баймана-сердечник

Баклажан-баклажан

Бақбақ(қақы, пия)-одуванчик

Бақытгүл-хризантема

Балдырған-борщевик(борщевник)

Бамбук-бамбук

Баршынгүл(қамыстгүл, көгенекғалдақ)-гладиолус

Басты пияз-репчатый лук

Батат-батат

Баубекқурай(кенешөп, қапақұрай) -конопля

Бегония-бегония

Беде-клевер

Беже-айва

Бетеге-овсяница

Бидай-пшеница

Бидайық-пырей

Болғар бұрышы-болгарский перец

Бөрібұршақ-люпин

Бөрікгүл-артишок

Бөрітарақ-гибискус

Бұйдақендір-канатник

Бұйырғын-

Бұршақ-горох

Бүлдірген-земляника

Гүлкекіре-василек

Гүлшетен-розмарин

Дермене-полынь цитварная

Долана-боярышник

Егістік асбұршақ-горох полевой

Емен -дуб

Ермен-ащы жусан(вермут)

Егістік қанатжеміс-ярутка полевая

Жабайы алма-яблоня дикая

Жабайы алмұрт-груша дикая

Жабайы бұршақ-горох дикий

Жабайы көкнәр-дикий мак

Жабысқақ-асперуга

Жалаң-голокучник

Жалаңсабақ айдаршөп-хохлатка голостебельная

Жалбыз-мята

Жалбызтікен-алтей(алтея)

Жаңғақша (шаттауық жаңғақша, аюжаңғақ, орманжаңғақ)-лещина

Жантақ-верблюжья колючка

Жасымық-чечевица

Жералмұрт-земляная груша

Жержаңғақ (қытайжаңғақ)-арахис

Жолжелкен(бақажапырақ, тартаржапырақ, иманжапырақ, мыңтамыр)-подорожник

Жоңышқа-люцерна

Жөке-липа

Жусан-полынь

Жұмыршақ(тұмаршөп)-пастушья сумка

Жүгері-кукуруза

Жүзген(дүзген)-жузгун

Жүзім-виноград

Жыланбас-змееголовник

Жыланқияқ-

Жігірдек(долана)-боярышник

Жіңішке айдаршөп-хохлатка тонкая

Запран-шафран

Зығыр-лен

Итқонақ(шиқонақ)-щетинник

Итмұрын-шиповник

Итошоған(иттікен)-череда

Кактус-кактус

Калла-калла

Канна-канна

Картоп-картофель

Кассия-кассия

Кәді-кабачок

Кәдімгі жебір-тимьян обыкновенный

Кәріқыз-липучка

Кекіре(жыбырлақ)-горчақ

Кендір-кендырь

Кенеп-кенаф

Кенешөп(қарақұрай, баубекқұрай, қарасора)-конопля

Көкжалбыз(көкбасшөп)-котовник

Көкнәр-мак

Көкпек-лебеда

Көктерек-осина

Күнбағыс-подсолнечник

Күріш-рис

Кірпішөп-иглица

Қайын-береза

Қалақай-крапива

Қалампыр-гвоздика

Қалуен-осот

Қамыс(құрақ)-тростник

Қанатжеміс-ярутка

Қант қамысы-сахарный тростник

Қант қызылшасы-сахарная свекла

Қара тал-ива

Қарабас-тимофеевка

Қарабидай(ұраш, арыс)-рожь

Қарағай-сосна

Қараған-караганник

Қарағаш-карагач

Қарақат-смородина

Қарақурай-конопля

Қарасора-конопля

Қарбыз-арбуз

Қарғакөз(күнтимес)-ворний глаз

Қарлыған(тұшала)-крыжовник

Қауын-дыня

Қашқаргүл-астра

Қияқ-колосняк

Қияр-огурец

Қозықұлақ(қылқұрт)-волосатик

Қойбүлдірген(тасбүлдірген)-костяника

Қонырбас-колокольчик

Қоңыраугүл-колокольчик

Құлпынай-клубника

Құрма-финик

Құртқашаш-ирис

Құсшөп-копытень

Қызан(қызғанақ, алжұмыр)-помидор

Қызанақ-помидор

Қызғалдақ-тюльпан

Қызыл мия-солодка

Қызылбояу-подмаренник

Қызылқұлақ-физалис

Қызылша-свекла

Қылша-хвойник

Қымыздық-щавель

Қырлышөп-купена

Қырмызыгүл-календула(ноготки)

Қырыққабат-қапуста

Қытай раушаны-китайская роза

Қыша-горчица

Қышабас-сурепка

Лаванда-лаванда

Лалагүл-лилия

Лапыз-безвременник

Лимон-лимон

Лотос-лотос

Май інжугүлі-майский ландыш

Мақсыр-сафлор

Мақта-хлопчатник

Мангр ағашы-мангровое дерево

Мандарин-мандарин

Меңдуана-белена

Мия-солодка

Мойыл-черемуха

Монстера-монстера

Мыңжапырақ-тысячелистник

Нарғызгүл-первоцвет

Наурызшешек(қозыгүл)-

первоцвет

Ойраншөп(итжусан)-амброзия

Орамжапырақ-капуста

Орман жаңғағы-орех лесной

Орхидея-орхидея

Өгейшөп(өгейшешек, тозғанақ-

мать-и-мачеха

Өрік-абрикос

Пияз-лук

Плющ-плющ

Раушан(раушангүл, әтіргүл)-роза

Риян шүйіншөп(ләйлекшөп)-

марена

Сары бөрібұршақ-люпин желтый

Сарымсақ-чеснок

Сасық меңдуана-белена

Сауыр-кипарис

Сәбіз-морковь

Сәлбен(шәлпи)-шалфей

Секвойядендрон-секвойядендрон

Секпілгүл(әлбеншөп)-рябчик

Сексеуіл-саксаул

Сеппе көкнәр-мак посевной

Сиыржоңышқа-горошек

Сораң(ащышөп)-солянка

Соя-соя

Сұлы-овес

Сұнғыла-заразиха

Сүйсін-ятрышник

Сүмбілшаш-гиацинт

Сүттіген-молочай

Тал(аулие ағаш)-ива

Талгүл-олеандр

Тамырдәрі(сырғақ)-чемерица

Тарғақ-ежа

Тарла(бозшағыл, қантияр)-

бородач

Тары-просо

Таусағыз(монданақ)- козелец

Таушымылдық(шұғылық) -пион

Темекі-табақ

Тентекмия -термопсис

Теңгежапырақ(беде)-клевер

Терек-тополь

Теріскен -терескен

Топинамбур-топинамбур

Тұмаршөп-пастушья сумка

Тұрма(шомыр, тұрып, тұрна)-

редька

Тұрна-редька

Түйетікен-чертополох

Түймедағы(жымтау, ақшешек)-

ромашка

Үйықтататын апиын көкнәр-

Үйеңкі-клен

Үлкен сүйелшөп-чистотел

большой

Үнді фикус -индиййский фикус

Үпілмәлік(майсана)-клещевина

Үрмебұршақ-фасоль

Шаған-ясень

Шағыртікен-татарник

Шалғам-редис

Шалқан-репа

Шегіргүл-фиалка

Шегіршін-вяз

Шеңгел-шингиль

Шетен-рябина

Шие-вишня

Шомыр-редька

Шомырт(қараөрік, алхоры)-слива

Шпинат-шпинат

Шыбынжұт-мухомор

Шықшылдық-

Шырайгүл-петуния

Шырмауық-вьюнок

Шырша(қызқарағай) -ель

Шыршай-гравилат

Шырыш-эремурус

Шытырмақ-клоповник

Шытыршық(исат)-вайда

Ымыртгүл-вечерница

Інжугүл(меруертгүл, маржангүл, қынжыгүл)-ландыш

Інжір-инжир






© 2010-2022