Урок на тему Жасушаның құрылымы

Оқу ісінің меңгерушісі_________Пәні биология сынып 8 күні

Сабактытыңтакырыбы: :Жасушаның химиялык кұрамы.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды жасушаның құрамыидағы бейорганикалык. органикалық заттармен таныстыру.

2. клетка кұрамындағы химиялық заттарды есте сактау,олардың жасуша үшін атқаратын қызметін білу.

З.¥йымшылдықка тазалыққа тэрбиелеу. Сабақтың типі: Жаңа сабақ Сабақтын түрі: ұжымдық ойлау Сабақтың көрнекІлІгІ: тірек-сьізба, ДНҚ-моделі. Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия. Сабақтын эдісі: Сұрақ жауап,топтастыру, кесте толтыру.

Сабақтын барысы: I. ¥йымдастыру бөлімі.

П. Жаңа сабақты түсіндіру.

III. Бекіту

IV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй татгсырмасын тексеру

1. Амандасу,окушыларды түгелдеу,сабак мақсатымен танысу.

II. 1. Макроэлементтер деп нег атаймыз,оларға қай элементтер жатады.? (O,H,C,N - мөлшері 98%)

2. Қай элементтерді био элементтер дейміз неліктен ?( p,s)

3. Жасуда қандай иондар кездеседі,олардың мөлшері қандай,қандай қызметтер атқарады.(К, Na,Ca, Mg,Fe,CI сиқты- 1%

4. Мироэлементтерге қайсы жатады олардың клеткадағы атқаратын қызметіқандай?

5. Жасушадағы судың мөлшері?

6. Судың қасиеттері.

7.Нэруыз құрамы касиеттері кандай?

8. Майлар құрамы атқаратын қызметі қандай?

9. Көмірсулар құрамы атқаратын қызметі қандай?

Ш. Бекіту. Қосымша материалдар : 1 .ДНҚ туралы ақпарттар беру. ., 2. Бейорганикалық заттар туралы акпарттар беру.

IV. Үйге § 7. кесте толтыру. . Кестені дөптерлеріңе толтырыңдар.

Химиялык косылыстар

Олардың жасушадағы қызметтері

Жасушадағы су қызметін атаңдар:

а) құрылыстық;

в) қорғаныштық

ә) еріткіш;

г) тасымалдау;

б) катализдік;

ғ) жасушаға серпімділік береді.

V. Биологиялық диктант. «Жасушының тіршілік қасиеттері.»

Биология. 8-сынып. .2009.

Сабақтың тақырыбы: Ұлпалардың құрылысы мен қызметтері

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды ұлпалардың түрлерімен құрылысымен таныстыру .

2. Оқушылардың ұлпа құрылысын ажырату

3.Оқушыларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі:Интерактивті

Сабақтың әдісі: сұбхат, топтастыру, жоба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: Информатика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. ДНК -моделі.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау §4.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

Жасушалар мен жасушалар аралығын толтыратын жасушааралық заттардан ұлпалар түзіледі. Ұлпа дегеніміз - құрылысы, түзілуі және атқаратын кызметтері бойынша ұқсас жасушалар мен жасушааралық. заттардың жиынтығы. Адам организмінде ұлпалардың жүйкелік дейтін төрт типін ажыратады.

Эпителий ұлпалары терінің беткі қабатын, ішкі мүшелердің (ас қорыту жолы, тыныс жөне несеп жолдары) сілемейлі қабығын жөне көптеген бездерді түзеді

Терінің, кездің қасаң кабығының (роговица) эпителийі оларды колайсыз сыртқы өсерлерден корғайды, ал асқазан, ішек эпителийі олардың кабырраларын ас корыту сөлінің қорыту әсерінен сақтайды. Ішек эпителийі арқылы қоректік заттар қанға сіңіріледі, ал өкпеде эпителий жасушалары арқылы газ алмасу іске асырылады.

ұлпа

Көп қабатты эпителий

Эпителий

ұлпаларыныд

Тыңыс жолының эпителийі Қарын безінін шығару өзегі

Асказан әпителийі Несепағар эпителийі

Көп

турлері

безді эпителий жасушалары зат

(секрет) беледі. Безді эпителий бездер түзеді. Сыртқы және ішкі секреция без-дерін ажыратады. Сырткьі секреция бездерінде түзінділер (секреты) арнайы өзек арқылы дененін бетіне немесе дене қуысына (тер, сілекей, сүт) бөлінеді. Ішкі секреция бездерінің өзегі болмайды, олардын гормондары тікелей қанға

Эпителий ұлпаларына кызметінің әр түрлілігіне қарамастан бірқатар ерекшеліктер тән. Олардың жасушалары бір немесе бірнеше қатарға орналасып, бір-біріне тығыз жанасады, жасушааралык заттары нашар дамыған. Жабын жасушалары зақымданганда, тез арада жаңасымен алмасады.

Эпителий ұлпаларының негізгі кызметі: организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтау (гомеостаз), қорғағыш, зат алмасуды реттеуге катысу.

Дәнекер ұлпалары. Адам организмінде дәнекер ұлпаларының бірнеше түрі бар: шеміршекті, сүйек, май, қан ұлпалары болады. Олардың құрылысы мен қызметі өр түрлі, ) және жаксы дамыған жасушааралык заттарыныц болуымен біріктірілген. Жасушааралык заттар кызметіне байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, канда ол сүйык, сүйекте - катты, шеміршекте серпімді, созылмалы болады.

Талшықты дөнекер ұлпасы шеміршекті

Дәнекер ұлпалары әр түрлі кызмет атқарады. Борпылдақ талшықты дәнекер ұлпасы мүшелер арасындағы аралықты толтырады; қан тамырларың жүйкелерді, бұлшық ет шоғырын қоршайды. Тері астындағы май клетчаткасы қабаты осы ұлпадан тұрады. Сүйек және шеміршек ұлпалары тіректік әрі механикалық қызмет аткарады. Қан мен лимфа қоректік, тасымалдау және Қорғаныш қызметтерін жүзеге

Қан және лимфа

ІІІ. 1.Ұлпа дегеніміз не?

2. Ұлпаларды қандай топтарға бөледі?

3. Эпителий үппасы не тузеді?

4.Эпителий ұлпасына қандай ерекшеліктер тән?

5. Жасушааралық зат дегенімІз не?

6. Дәнекер уппасының қандай типтері бар?

7. Денекер ұлпасына қандай ерекшепікгер тән?

8. Сүйек Жйне шеміршекті ұлпаның қызметі қандай?

9. Қан мен лимфа қандай қызмет атқарады?

ІV. §7

V. . 1. Макроэлементтер деп нег атаймыз,оларға қай элементтер жатады.? (O,H,C,N - мөл-і 98%)

2. Қай элементтерді био элементтер дейміз неліктен ?( p,s)

3. Жасуда қандай иондар кездеседі,олардың мөлшері қандай,қандай қызметтер атқарады.(К, Na,Ca, Mg,Fe,CI сиқты- 1%

4. Мироэлементтерге қайсы жатады олардың клеткадағы атқаратын қызметіқандай?

5. Жасушадағы судың мөлшері?

6. Судың қасиеттері.

7.Нәруыз құрамы касиеттері кандай?

8. Майлар құрамы атқаратын қызметі қандай?

9. Көмірсулар құрамы атқаратын қызметі қандай?

Тест.

1. Дәнекер ұлпасы не түзеді?

а) тыныс мүшелерінің сілемейлі қабығын; ә) қанды;

б) жүрек қабырғасын.

2.Эпителий ұлпасына тән ерекшеліктер:

а)бір-біріне тығыз жанасатын жасушалар мен жасушааралық заттың аз мөлшері; ә) ядро саны көп ұзын жасушалар;

б)жасушааралық заттың мөлшері көп селдір орналасқан жасушалар.

3. Қанға тән ерекшеліктер:

а) бірдей қызмет аткаратын бірдей жасушалар;

ә) жасушааралык заттары - кальций фосфаты мен

карбонаттары;

б) қоректік заттар мен оттек тасымалдау.

2. Ұлпалардын суретін караңдар.

Биология. 8-сынып. 2009.

Сабақтың тақырыбы: Бұлшық ет және жүйке ұлпалары

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды ұлпалардың түрлерімен құрылысымен таныстыру .

2. Оқушылардың ұлпа құрылысын ажырату

3.Оқушыларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі:Интерактивті

Сабақтың әдісі: сұбхат, топтастыру, жоба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: Информатика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. ДНК -моделі.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау §4.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

Бұлшық ет ұлпалары - құрылысы мен шығу тегі әр түрлі, бірақ ортақ белгілерімен біріктірілген (жиырылу қабілеті, ұзындығын өзгерту) ұлпалар тобы.

Көлденең жолаңты бұлшық ет ұлпалары қанқа сүйектеріне бекітілген және оның кимыл-қозғалысын қамтамасыз ететін қанқа бұлшык етін түзеді. Көз алмасын козғалтатын бұлшык еттер көз алмасының солға, онға, жоғары, төмен қозғалысын камтамасыз етеді. Жұту бұлшык еттері де көлденең жолақты бұлшық етке жатады.Көлденең жолақты бұлшық еттердін маңызды қасиеттері - адамның еркіне сай жиырылуға қабілеттілігі.

ұлпа ұзындығы 1-45 мм, кейбір бұлшық еттерде 12 см-ге дейін жететін көп ядролы бұлшық ет талшықтарынан тұрады. Микроскоппен қарағанда талшыктардың көлденең сызыктары көрінеді. Көлденең жолақты талшықтар тез жиырылады да, осы күйінде ұзақ уакыт сақталады.

Миокард (жүрек еті) - көлденең жолақты жасушалардың бір-біріне жанасып орналасуынан түзілген жүрек бұлшык еті Жасушалардың пішіні сопақтау (ұзындау), бір, кейде екі ядросы болады. Осы жасушалардың тығыз тұтасуына орай жүрек бұлшық еті қаңқа блшьіқ еті сияқты жеке шоғыр болып емес, тұтас ең алдымен жүрекше, содан кейін қарынша бұлшық еттері жиыры­лады.

Бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпалары ішкі мүшелер (өңещ, асқазан, ішек, несепағар, қуық), кан және лимфа тамырларының, без өзектерінің қабырғаларының құрамына кіреді. Оны мөлшері үлкен емес, бір ядролы, ұршык тәрізді бұлшық ет жасушалары түзеді. Оның жырылуы адам еркіне байланысты болмайды

Жүйке ұлпасы барлық жүйке жүйесін түзеді. Ол негізгі жасушаларынан - нейрондардан және қосалқы жасуишлардан - нейроглиялардан тұрады. Нейроглиялар нейрондарға беріктік қасиет беріп, қорғаныш рөлін атқарады жүйке жасушаларының коректенуіне және жүйке талшыктары мен жүйкелердің регенерациясына қатысады. Нейрондар тітіркенуді кабылдап, қозуға байланысты жүйке импульстерін тудырады жөне таратады. Нейрондар жады-дан (ее) акдараттарды өндеуге, сақтауға және естен шығару-ға қатысады. Өрбір нейронның денесі, жүйке ұштары бар ұзын жөне кысқа өсінділері болады. Өсінділер күрылысы, пішіні жөне кызметі бойынша ерекшеленеді. Қыска, жиі тармақталған өсіндісі нейрон денесіне жақын орналасқан, бүлар дендриттер деп аталады. Ал ұзын өсіндінің тек ұшы тармақталған және жіңішке болады, оларды аксондар (1,5 м дейін) деп атайды Жүйке жүйесін түзетін жүйке ұлпасының маңызы зор. Жүйке үлпасы организм бөлігі ғана емес, ол дененің қалған барлық бөліктерін біртүтас организмге біріктіруді камтамасыз етеді

ІІІ. | 1-зертханалық жүмыс

ІV. §8.

V. .

1.Ұлпа дегеніміз не?

2. Ұлпаларды қандай топтарға бөледі?

3. Эпителий үппасы не тузеді?

4.Эпителий ұлпасына қандай ерекшеліктер тән?

5. Жасушааралық зат дегенімІз не?

6. Дәнекер уппасының қандай типтері бар?

7. Денекер ұлпасына қандай ерекшепікгер тән?

8. Сүйек Жйне шеміршекті ұлпаның қызметі қандай?

9. Қан мен лимфа қандай қызмет атқарады?

аксондар (1,5 м-ге дейін) деп атайды

1-зертханалық жүмыс

Адам организмінің жасушалары мен ұлпаларының қүрылысын микроскоп арқылы зерттеу

Жұмыстың мақсаты: дайын микропрепараттарды микроскоп аркылы карап, жасушалар және ұлпалар құрылысымен танысу.

Керекті құрал-жабдықтар: микроскоптар, әр түрлі ұлпа жасушаларының дайын микропрепараттары; көлденең жолақты бұлшық ет ұлпалары, көлденең жолақты жүрек, бірыңғай салалы бүлшық ет, эпителий (эпителийдің әр түрлі типтері), сүйек, жүйке ұлпалары.

Жұмыс реті

1. Әр түрлі ұлпа жасушаларының күрылысының дайын препараттарын қараңдар. элементтерін (мем­брана, цитоплазма, ядро) табыңдар. Микроскоп арқылы көрген органоидтерін көрсетіп, жасушаның суретін салыңдар.

2. Микроскоп арқылы:

а) көлденен жолакты бұлшык ет; ә) көлденең жолакты жүрек;

б)тегіс салалы бұлшық ет; в) эпителий (өр түрлі эпителий);

г) сүйек;ғ) жүйке ұлпаларын караңдар.

Бұл ұлпалардың құрылысындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар туралы қорытынды жасаңдар. Бұл ұлпалардың құрылымдык бөліктерін табыңдар. Ұлпаларда жасушалар бірдей орналаскан ба?

Көрген үлпаларыңның суретін салындар. Органоидтерін жазыңдар. Оқулықтағы ұлпалардың суретімен салыстырыңдар.

Дөптерлеріңе кестені толтырыңдар.

Ұлпалар және олардың қызметі

ұлпа атауы

Құрылысы

Қызметі

Организмде орналасуы

Көлденен жолақты

Бірынғай салалы

Дәнекер

Эпителий

Жүйке

Биология. 8-сынып. .2009.

Сабақтың тақырыбы: МҮШЕЛЕР ЖӘНЕ МҮШЕЛЕР ЖҮЙЕЛЕРІ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды мүшелер және мүшелер жүйесінің құрылысымен таныстыру .

2. Оқушылардың мүшелер және мүшелер жүйесінің құрылысын ажырату және атқартын қызметтерін қысқаша сипаттау.

3.Оқушыларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі:Интерактивті

Сабақтың әдісі: сұбхат, топтастыру, жоба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: Информатика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар «адам мүшелерінің құрылысы»

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

Мүшелер ұлпалардан түзіледі. Мүше дегеніміз - нақты пішіні бар, организмде белгілі орын алатын бір немесе бірнеше кызмет аткаратын дене бөлігі. Жүрек, өкпе, бүйрек, қол, кез - денеміздің, мүшелері. мүшенің түзілуіне ұлпалардын барлық түрлері қатысады, бірақ олардың біреуі ғана негізгі рөл аткарады. Мысалы, сүйектің негізгі үлпасы - сүйек ұлпасы, бездің негізгі ұлпасы - эпителий ұлпасы, бұлшық еттің басты ұлпасы - бұлшық ет ұлпасы, мидың негізгі ұлпасы - жүйке ұлпасы. Әрбір мүшеде дәнекер, жүйке және эпителий ұлпалары, қан тамырлары болады.

Мүше біртұтас организмнің бөлігі болып табылады, сондықтан организмнен тыс жұмыс істей алмайды. Мүшелер жүйелері. Белгілі бір физиологиялык қызметі бойынша біріктірілген, шығу тегі бір, бірақ құрылысы әр түрлі мүшелер жүйе құрайды. Мынадай физиологиялық жүйелерді ажыратады: жабын (тері), тірек-қимыл, ас қоры­ту, жүрек-қан тамырлары, тыныс, зәр шығару, эндокриндік, жыныс, жүйке жүйелері.

Тірек-кимыл жүйесі Ас қорыту жүйесі

Бұлшық ет Сілекей безі

Ауыз қуысы

Жұткыншақ

Өнеш

Бауыр

Асқазан Ұйқыбез

Ішек

Тыныс алу жөне зәр шығару жүйелері Жүрек қан тамырлары жүйесі

Мұрын қуысы

Эндокриндік жүйе

Гипофиз

Қалқанша без

Бүйрек үсті без

ұйқы-без

Жыныс бездері

Жабын ұлпалары жүйесіне тері және сілемейлі қабқк кіреді. Тері денені сыртынан жабады. Сілемейлі қабық ауыз қуысының, тыныс жолдарының, ас қорыту жүйелерінің ішкі жағын астарлайды. Тері мен сілемейлі қабық организмді сырткы әсерлерден - құрғап кетуден, температуралык өзгерістен, зақымданудан, организмге ауру туғызатын әр түрлі қоздырғыштар мен улы заттардыңенуінен сақтайды.

Тірек-қимыл жүйесі сүйектер мен бүлшык еттерден тұрады. Сүйектер өзара байланысып, дененің сәйкес белігінің қаңқасын құрайды.

Қаңңа ішкі мүшелер орналаскан қуысты қорғаныш кызметін де атқарады. Мысалы, қабырғала омыртқалар, төс сүйегі жүрек, өкпе сиякты мүшел орналасатын кеуде куысын түзеді. Қаңка мен бұлшық еттер дене қимылын камтамасыз етеді. Өзара байланысқан сүйектер бекітілген бұлшык еттердің жиырылуы арқы қозғалысқа келеді.

Ac қорыту жүйесіне ауыз қуысының мүшелері тістер, сілекей бездері, жұтқыншак, өңеш, ішектер, асқаза бауыр, ұйкыбез кіреді. Ас қорыту мүшелерінде ас майдаланып, сілекеймен шыланады, құрамында ас қорыт ферменттері бар ас қорыту сөлінің әсерінен химиялы ыдырайды. Нәтижесінде организмге қажет қоректік заттар түзіледі. Олар ішекте сіңіріліп, қан арқылы организмні барлық жасушалары мен ұлпаларына жеткізіледі.

Жүрек-қан тамырлары жйесі жүрек пен кдн тамырларынан тұрады. Жүрек жиырылып, қанды қан тамырлары арқылы зат алмасу үздіксіз жүретін мүшелер ме ұлпаларға айдайды. Осындай алмасуға байланыст жасушалар үнемі оттек пен басқа қажетті заттарды ал организмге зиянды заттардан айырылады.

Тыныс алу жүйесі организмді оттекпен қамтамасыз етді және одан көміркышқышл газын шығаруға қатысады. Ауа алдымен мұрын қуысына, одан мұрын-жұтқыншаққа (носоглотка), көмекейге, әрі қарай кенірдек пен өкпеге түседі де, өкпе және қан капиллярлары арасында газ алмасу жүзеге асады.

Зәр шығару жүйесі организмнен зат алмасудың сұйық өнімдері - организм тіршілік әрекетінің заттарын шығару қызметін аткарады. Бүйрек зәр шығару жүйесінін негізгі мүшесі болып табылады. Оларда несепағармен қуыққа ағатын зәр түзіледі. Зәр қуыққа жиналып, зөр шығаратын түтік арқылы сыртқа шығарылады.

Жыныс жүйесі көбею қызметін атқарады. Жыныс бездерінде жыныс жасушалары қалыптасады. Бұл жүйеге аталык жыныс безі - аталык бездер (семенник) және аналык жыныс бездері - аналык без (яичник) жатады. Жатырда ұрық дамиды.

Эндокриндік жүйеге ішкі секрецияның әр түрлі бездері жатады. Әрбір без табиғаты химиялық биологиялық белсенді заттарды өндіріп, қанға бөліп шығарады. Бұл заттар барлық жасушалар, организм ұлпалары мен тұтас организм кызметін реттеуге катысады.

Жүйке жүйесі барлык жүйелерді біріктіреді, олардың әрекетін реттейді және үйлестіреді. Жүйке жүйесі мен

Мүше арасындағы байланыстың бұзылса қалыпты қызмет тоқтатады. Жүйке жүйесі организмнің ортанның үнемі өзгеріп отыратын жағдайларына сезім мүшелері арқылы бейімделуін қамтамасыз етеді.Адамның психикалық іс-әрекеті, мінез-құлқы жүйке жүйесіне байланысты. Көптеген мүшелерден тұратын, жүйелер мен аппараттарға біріктірілген тірі организм біртүтас болып қызмет етеді.

ІІІ. Перфакартамен жұмыс.

ІV. §9.

V. Сұрақтарға жауап.

3. Көлденең жолақты ұлпа дегеніміз не?

4. Бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпасы дегеніміз не?

5. Жүйке ұлпасының құрылымдық бірлігі қалай аталады?

6.Жұйке ұлпасының қандай қасиеттері бар?

Биология. 8-сынып.

Сабақтың тақырыбы: ГУМОРАЛЬДЫҚ РЕТТЕЛУ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды организмнің гуморалдық реттелуідің биологиялық процестерімен таныстыру .

2. Оқушылардың организмнің гуморалдық реттелуінің маңызын білу. .

3.Оқушыларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі:Панарамалық

Сабақтың әдісі: сұбхат, топтастыру, жоба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: Информатика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар «адам мүшелерінің құрылысы»

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

Мысалы, сергек кезде мүшелердін барлық жүйелері бір мезгілде қызмет етеді: адам қимылдайды; тыныс алады; жүрек, бұлшық еттері жиырылады да, қанның тамырлармен қозғалуы қамтамасыз етіледі; асқазан мен ішек ас қорытуды жүзеге асырады және т.б. Ауа райы суық кезде организм суықпен, ал жылы жайға кіргенде организмнің қатты қызуымен күресуі керек. Түскі ас кезінде ас қорыту мүшелерінің жұмысы едәуір күшейеді. Ал шаңғы тепкен кезде аяқ бұлшық еттері жақсы жұмыс істейді. Қиын есепті шығарған кезде мидың жұмыска қабілеттілігі артады. Енжар (пассив) демалыс кезінде организмнің, барлық мүшелер мен жүйелер белсенділігі төмендейді. Осы физио­логиялык процестердің түрақты реттелуі гуморальдык және жүйкелік механизмдермен жүзеге асырылады.

Гуморальдык реттелу. Физиологиялык процестердін гуморальдык реттелуі биологиялық белсенді химиялық заттар - гормондар көмегімен жүзеге асырылады. Гормондарды арнайы бездер бөліп шығарады, олар қан мен лимфаға түсіп, содан кейін бүкіл организмге таралады Қызметті реттеудің осы әдісінің артыкшылығы - химиялык заттар барлык ұлпалар мен дене мүшелеріне жеткізіледі. бірак өте аз мөлшерде де өте белсенді әрекет етеді. Таралу барысында жартылай ыдырап, организмнен шығарылады. Гормондар мүшелер мен ұлпаларга түсіп, оларға белгілі бір әсерін тигізеді. Мысалы, сүйектердід өсуіне, жүрек жиырылуының ырғағына (ритм) әсер етеді және т.б.

Гормондардың ерекше қасиеті бар, яғни белгілі бір

ұлпаларға немесе мүшелерге әсер етеді. секреция бездері де бар, олардың секреті (сөл) (ауыз, асқазан, ішек) немесе сыртқы ортаға бөлінеді қас, май, сүт бездері ж\е т.б.

Іиікі секрецияның маңызды беэіне гипо­физ (массасы 0,5- 0,7г) жатады.

Ол анатомиялық әрі қызметтік тұрғыда мимен байланысты. Гипофиз баска бездердің қызметін реттеуге әсер ететін гормондар өндіреді. Гипофиздің арткы бөлігінің гормондары организмнен зәрдің бөлінуін азайтады, зат алмасуды өзгертеді, ұсак, артериялардың жиырылуын күшейтеді, артериялық қысымның жоғарылауына септігін тигізеді. Арткы бөлік гормондарының жеткіліксіз бөлінуі бүйрек кызметінің бұзылуына апарып соғады, соның нәтижес-де көп мөлшерде зәр бөлінеді (тәул-е 20 л

Гипофиздің алдыңеы бөлігінің гормондары жынысбездерінің дамуы мен өсу процестерін реттейді; сүт бездерінде сүттің түзілуін (лактация) реттейді, қалқанша бездің дамуы мен бүйрек үсті безінің қыртысты қабатының өсуіне өсер етеді. Гипофиздің алдыңғы бөлігінің басқа гормондары өсу гормонын түзеді де, көмірсулар, майлар мен нәруыздарды қаркынды синтездеу арқылы өсуді реттейді.

1921 жылы америкалык ғалымдар гипофиздің өсу _Ормонын бөлетіні туралы ен алғаш пікір айткдн еді. Өсу _Ормонының жеткіліксіздігі шеміршектід сүйектенуінің баяулауына, кейде ергежейлілікке апарып соғады. Осы гормоннын артық мөлшері алыптыққа (гигантизм) әкеледі. Адамның бойы жасына байланысты Бой 18-23 жаска дейін өседі де, шамамен 50 жасқа сақталады, содан кейін әрбір 10 жыл сайын 1-2 см кемиді.

Өсу керсеткіші өзгеріп тұрады. Әйелдердін орташа бойы, 160 см, ал ерлерде 170 см деп қабылданған. Бойы 140 см-ден төмен адам аласа, ал 195 см-ден жоғары адам бойы биік деп саналады.

Гипофиздің алдыңғы бөлігінің қызметінің төмендеуі өсудін тоқтады. Кейбір адамдардың бойы, мысалы, 60 см-ден 1 м-ге дейін болады, оларды гипофиздік ергежейлілік деп атайды

Гипофиз

Эпифиз

Қалқанша без Айырша без

Бүйрек үсті бе зі

ұйқыбез

Жыныс бездері

. Египеттік ергежей Агибаның бойының биіктігі 38 см ғана болған. Алып адамдар Рим императоры Максимилианның бойы 2,5 м, ал орыс шаруасы Махновтың бойы 2,85 м болтан. Ең биік әйелдің бойы 2,35 м болғаны тіркелген.

Жас үлғайган кезде өсу гормонының артық синтезі акромегалия ауруына - дененің кейбір бөліктерінің өсуіне (қол, аяк басы, төменгі жақ сүйек, мұрын және т.б Алыптық Акромегал ауруымен ауатын адам

ІІІ.1. Ішкі секрецияның қандай бездерін білесіңдер?

2. Ішкі секреция бездері қайда орналасқан?

3. Гипофиз гормондары қалай әсер етеді?

4. Ішкі секреция бездері бөпетін гормондар қайда түседі?

ІV. §10.

V. Биологиялық диктант.

Биология. 8-сынып.

Сабақтың тақырыбы: ҚАЛҚАНША БЕЗДІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды қалқанща без құрылысымен таныстыру .

2. Оқушылардың қалқанща без құрылысымен маңызын білу. .

3.Оқушыларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі:

Сабақтың әдісі: сұбхат, топтастыру, жоба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: Информатика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар «адам мүшелерінің құрылысы»

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ.Мойында көмекейдің алдыңғы жағында пішіні таға тәрізді, өзара байланысқан екі бөліктен тұратьш қалқаниіа без орналаскан. Оның массасы - 15-30 г. Ол біркатар гормондар бөліп шыгарады. Олардың ішінде негізгісі тироксин зат алмасуды реттейді, органикалык заттардың тотығу процестеріне, даму, өсу процестерін реттеуге катысады. Ұлпалардың бөлінуіне, жүйке және жүрек іс-әрекетінің козуын күшейтуге қатысады. Тироксин кұрамына йод кіреді. Йодтын жетіспеушілігі калканша бездін қызметін бұзады.Қалканша бездің кызметі бүзылган кезде адамда өр түрлі аурулар пайда болады. Ересек адамда калканша бездің гормондары жеткіліксіз бөлінсе, микседема ауруы дамиды Бүл кезде зат алмасу, әсіресе нәруыз алмасу баяулайды. Дене температурасы, жүрек іс-әрекеті төмендейді. Тері астында су жиналады. Тері ісінеді және құрғайды. Шаш түседі әрі сирейді. Адам енжар болып, ойлауы мен сөйлеуі баяулайды. Бүл ауруды өмір бойы тироксин гормонын енгізу жолымен емдейді. Ол гормонның синтезі организмдегі йод мөлшеріне байланысты. Егер. тамақта йод жетіспесе, адамда эндемиялық зоб ауруы пайда болады Бүл ауру суы мен топырак күрамында йод жетіспейтін аймакта кездеседі. Сондыктан йодты ауру адам йодты калий жене натрий арқылы алады. Адам төулі-гіне тамақпен бірге 0,15-0,20 мг йод алуы керек. Біздің республикамызда йодтың тәуліктік мөлшерін толтыру үшін йодталған түз, йодталған су, йодталған нан сатылады. Эндемияльщ зоб ауруының белгілері: калканша бездің 1 кг-ға дейін үлгайып өсуі, жүйкенің жоғары козғыштығы байкалады, адам ентігіп калады. Бүл аурумен ауыратын адам балык тағамдарын, теңіз кырықкабатын (ламинария) пайдаланып, тағамға йодталған түз косуы керек. Окушылар мен балабакша балалары йодомарин ішуі керек.

Балаларда калқанша бездің кызметі жеткіліксіз болғанда ойлау процесі баяулайды, дене бітімі мен үлкен ми сыңарлары кыртысының кызметі бұзылады, есу және жыныстық жетілу тоқтайды.

Мұндай ауру кретинизм деп аталады. Егер дер кезінде емдесе, ауру салдары-нан арылуға болады.

Қалқанша бездің кызметі шамадан тыс жоғарыласа және организмде гормондар артык мелшерде болса, зат алмасу' қарқындылығы артады, жүрек кағуы жиілейді, жүйке жүйесінің козуы жоғарылайды. Адам көп тамак ішсе де, катты арыктайды. Сонымен катар өте ашуланшак, катты

р_Легіш болады. Коз карась: бейжай болса да, көзі бады-

Тироксин бөлінуі мен синтезін гипофиздің алдыңғы бөлігінін гормондарының бірі реттейді. Егер тироксин ^еткілікті болса, гипофиз гормонынын мөлшері кемиді де, организмнің калыпты кызметі камтамасыз етіледі. Бұл кезде зат алмасу карқындылыгы, ұлпалар мен мүшелердің оттекті пайдалану денгейі артады.

ІІІ. Бекіту. Тест

1. Инсулин жетіспегенде болатын ауру

А) Базедов ауруы В) Қант ауруы С) Алдисон ауруы Д) Микседема ауруы Е) Кретинизм ауруы

2. Барлық омыртқалы жануарларда болатын ішкі секреция бездерінің ішіндегі ең ірісі

А) Ұйқы безі В) Қалқанша безі С) Жынысбезі Д) Эпифиз Е) Гипофиз

3. Ішкі секреция бездерінің әсерінен болатын ауруларды емдейтін дәрігер

А. Терапевт В) Эндокринология С.Окулист Д.Невропатолог Е. Антроп

4. Ми сыңарлары қыртысының жұмысы бұзылып, ақыл-есі кем болады

А) Базедов В) Микседема С) Кретинизм Д) Аддисон Е) Акромегалия

5. Қалқанша безінен бөлінетін гормондар жетіспегенде болатьш ауру

А) Акромигалия В) Кретанизм С) Микседема Д) Базедов Е) Аддисон

ІV. §12.

V.

г 1, Ңалқанша без қызметінің бузылуы оргаиизмде қандай езгерістер

2. Микседема ауруының бепгіпері қандәй?

3. Зндемияпық зоо оелплерін атаңдар.

4. Кретинизмді емдеуге немесе оның апдын апуға бола ма?

Қандай без гормондары жүрек-қан тамырлары йесінің іс-әрекетіне tvdtki (слт**™

^и^мондары жүрек-кан тамыр. жүйесінің іс-әрекетіне түрткі (стимул) болады?

21-сурет. Бады

көз ауруы

ауыратын б

Биология. 8-сынып. 12.10.2009.

Сабақтың тақырыбы: ҚАЛҚАНШАМАҢЫ БЕЗДЕРІ, ТИМУС ЖӘНЕ БҮЙРЕК ҮСТІ БЕЗДЕРІ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды организмнің гуморалдық реттелуідің биологиялық процестерімен таныстыруды жалғастыру .

2. Оқушылардың қалқаншамаңы без, тимус безі, бүйрек үсті безі.нің аиқаратын қызметтерін құрылысын биологиялық ролін маңызын білу. .

3.Оқушыларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі:

Сабақтың әдісі: Баяндау, конспектілеу.

Сабақтың пән аралық байланысы: Химия

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар «адам мүшелерінің құрылысы»

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ.Қалңашиамаңы бездері қалқанша бездің артқьі бөлігінде орналаскан. жалпы массасы 0,1-0,13 г, мөлшері өте кішкентай, екі жұп. Осы бездердің гормондары қандағы Р ж\е Са тұзды реттейді, ішекте Са сіңуін және кальцийдің бүйректерде кері сінуін қамтамасыз етеді. Бұл гормондар жетіспегенде сүйектердің, тістің өсуі бұзылады, оларда бор тәрізді дақтар пайда болады, қанда Са мөлшері кемиді. Сүйектер сынғыш жене нәзік болады, жүйке жүйесінің қозғыштығы артады, тырыспа (судороги) байқалады.

Қалқаншамаңы безінің гормондары артқанда сүйектегі Са мөлшері ↓. Сүйек майысқыш болады әрі оңай қисаяды. Са қанда, бүйректе, бауырда, мида жинақталады.

Тимусты (айырша без) жасөспірім безі деп те атайды. Ол төссүйек артында орналаскан. Балалық шақта без үлкен болады да, жыныстық жетілуден кейін кішірейе бастайды. Тимуста тимозин гормоны түзіледі. Ол гормон өсу про-цестеріне қатысады, организмнің қорғаныштық реакциясын, иммунитетті қамтамасыз етеді. Бұл безде лимфоциттер - антидене түзуші жасушаның иммунитет реакциясына және басқа лейкоциттер қызметін реттеуге жауапты кан жасушалары жетіледі.

Бүйрек үстінде жұп мүше - бүйрек үсті бездері орналаскан. Бүйрек үсті бездерінің пішіні әр түрлі: оң жақтағысы - үшбұрышты, сол жақтағысы - жарты ай тәрізді болады. Бүйрек үсті бездері мен бүйректерді май қабаты жауып тұрады. Бүйрек үсті бездерінің құрылысы сырткы қабаты - қыртысты, ішкісі - ми қабаты. Олар көмірсулар, майлар, нәруыздар және су-түз алмасуын реттейтін, жүрек-қан тамырларына әсер ететін бірнеше гормон түзеді.

Бүйрек үсті бездерінін кыртысында нәруыздар мен көмірсулардың энергия бөле ыдырауын күшейтетін, нәруыздардың көмірсуларға, ал көмірсулардың майларға айналуына өсер ететін гормондар бөлінеді. Сонымен катар олар су-түз алмасуын, кан мен баска ұлпалардағы натрий, калий» хлор алмасуын реттейді.

Бүйрек үсті бездері қыртысының гормондары жыныс мүшелерінің дамуы мен қальштасуына әсер етеді.

Бүйрек үсті бездерінің милы затында артериялық қысымды арттыратын, жүректің жиырылу ырғағын жиілететін адреналин гормоны түзіледі. Оның артуы есебінен қан арнасында қандағы глюкоза мөлшері көбейеді, себебі бауырда гликоген мөлшері азайып, қанның ұюы жылдамдайды, ұлпалардын оттекті пайдалануы жоғарылайды, куық пен бронх бұлшык еттері босаңсиды. Адреналиннің түзілуі жүйке жүйесі арқылы бақыланады.

ІV.12

V. Гипофиз қызметі, құрылысы және атқаратын қызметі қандай?

Биология. 8-сынып. 17.10.2009.

Сабақтың тақырыбы: АРАЛАС БЕЗДЕР

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды организмнің гуморалдық реттелуідің биологиялық процестерімен таныстыруды жалғастыру .

2. Оқушылардың аралас безі.нің аиқаратын қызметтерін құрылысын биологиялық ролін маңызын білу қабілетін дамыту.

3.Оқушыларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі:Дәріс

Сабақтың әдісі: Баяндау, конспектілеу.

Сабақтың пән аралық байланысы: Химия

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар «адам мүшелерінің құрылысы»

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ.Оларга ұйқыбез бен жыныс бездері жатады.

Ұйқыбездің басы, денесі, құйрығы болады және екі кызмет атқарады. Онын жасушаларының бір бөлігі ферменттері бар ас қорыту сөлін түзеді. Ас корыту сөлі ұлтабарға түсіп, ас қорытуға қатысады, бұл - оның сыртқы секреторлық қызметі. Сонымен қатар безде көмірсу алмасуын реттеуде маңызды рөл атқаратын инсулин жене глюкагон гормондарың өндіретін секреторлы жасушалар жинакталған. Инсулин үздіксіз түзіледі де, аз-аздан қанға түседі. Инсулиннің жаңа мөлшерінің (порция) бөлінуіне организмде биологиялық отын рөлін аткаратын қанттын, бір түрі - глюкоза әсер етеді. Инсулин әсерінен дененің. барлық ұлпаларының глюкозаны пайдалануы артады. Сонымен бір мезгілде глюкозаның бір бөлігі бауыр мен бұлшық еттерде жинақталатын қор затына айналады. Нәтижесінде глюкоза мөлшері калыпты мөлшерге (норма) дейін төмендейді. Организмде инсулин тез бұзылады, соңдыктан ол қанға үнемі түсіп отыруы тиіс. Инсулин өндірілуінің төмендеуінен көмірсулардың көп бөлігі организмнен зәрмен бірге шығарылады. Бұл қантты диабеті сияқты аурудың дамуына себепші болады.

Гликоген - жануар крахмалы. Ол суда ермейді, сондыктан қан құрамында болмайды. Бірақ қандағы глюкоза денгейі төмендегенде, глюкагон гормоны гликогенді ыдыратып, қандағы глюкозанын мөлшерін жоғарылатады. Жыныс бездері организмнің өсуі мен жетілуін, екінші реттік жыныс белгілерінің қалыптасуын реттейтін гормондар өндіреді. Аталық жыныс гормондары организмнің ер адамға тән қалыптасуына әсер етеді: сақал-мұрт пайда

ІІІ. Тест жұмысы.

ІV. §13.

V. 1. Ішкі секрецияның қандай бездерін білесіңдер?

2. Ішкі секреция бездері қайда орналасқан?

3. Гипофиз гормондары қалай әсер етеді?

4. Ішкі секреция бездері бөпетін гормондар қайда түседі?

5. Өсу гормоны жетіспесе не болады?

6. Гормондардың негізгі қасиеттерін атаңдар.

7. Организмде жүретін процестері гуморапьдық реттелуінің мәні неде?

8. Қалқанша маңы, бүйрек үсті, тимус бездердің атқаратын қызметі қандай?

Биологиялық диктант .

Биология. 8-сынып. .2009.

Сабақтың тақырыбы: Қорытынды.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушылардың өткен тақырыптар бойынша білімдерін қорытындылау, білім деңгейін білу.

2. Оқушылардың өткен тақырыптар бойынша материалдарды жинақтап есте сақтау қабілетін дамыту.

3.Оқушыларды ойлауға дербес шешім қабылдауға, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі: Қорытынды сабақ

Сабақтың түрі: тест жұмысы

Сабақтың әдісі: сұрақтарға жауап беру.

Сабақтың көрнекілігі: тест парақтары

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Тест жұмысы.

ІІІ. Бағалау.

ІV. Үйге тапсырма беру.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ. І тоқсан. 8 -сынып. Тест жұмысы.

1. Адамның сыртқы пішінін, ішкі құрылымын зерттейтін ғылым:

а) физиология ә) анатомия б) антропология

1. Шығу тегі, құрылыс және атқаратын қызметі ұқсас мүшелер

А) Ішкі мүшелер В) Мүше

С) Мүшелер жүйесі Д) Аппарат Е) Эндокриндік аппарат

2. Жүрек пен қантамырлар ағзада қанайнаымды қамтамасыз етеді

А) Тірек-қимыл жүйесі В) Жүрек-қантамырлар жүйесі

С) Эндокриндік жүйе Д) Тыныс алу жүйесі Е) Асқорыту жүйесі

3. Дәнекер ұлпасының сұйық түрі

А) Сүйек В)Қан С) Шеміршек Д)Май Е) Сіңір

4. Эпителий ұлпасының қызметі

А) Қорғаныштық В) Мықтылық С) Жиырылғыштық Д) Қозғыштық

5. Бұлшықет ұлпасының қызметі

А) Мықтылық В) Қорғаныштық С) Тітіркенгіштік

Д) Жиырьшыштық Е) Қозыштық

6. Шығу тегі, құрылыс және атқаратын қызметі бірдей жасушалар мен жасушааралық заттардың жиынтығы

А) Мүше В) Жасуша С) Ұлпа Д) Мүшелер жүйесі Е) Аппарат

7. Белгілі пішіні, құр-сы, орны бар бір немесе бірнеше қызмет атқаратын дене бөлігі

А) Жасуша Б) Мүше С) Ұлпа Д) Аппарат Е) Мүшелер жүйесі

8. Қоғыштықты және қозуды өткізетін

А) Эпителий ұлпасы В) Дәнекер ұлпасы С) Бұлшықет ұлпасы

Д) Жүйке ұлпасы Е) Сұйық дәнекер ұлпасы

9. Жүйке жасушасының ұзын өсіндісі

А) Аксон В) Нейрон С) Денесі Д) Дендрит Е) Түйіндер

10. Жүйке жүйесінің қысқа өсіндісі

А) Аксон В)Нейрон С) Денесі Д) Дендрит

11. Ішкі секреция бездерінен бөлінетін сұйықтық

А) Гилофиз В) Гормондар С) Эпифиз Д) Тимус Е) Қалқанша

12. Инсулин жетіспегенде болатын ауру

А) Базедов ауруы В) Қант ауруы С) Алдисон ауруы Д) Микседема ауруы Е) Кретинизм ауруы

13. Барлық омыртқалы жануарларда болатын ішкі секреция бездерінің ішіндегі ең ірісі

А) Ұйқы безі В) Қалқанша безі С) Жынысбезі Д) Эпифиз

Е) Гипофиз

14. Ішкі секреция бездерінің әсерінен болатын ауруларды емдейтін дәрігер

А. Терапевт В) Эндокринология С.Окулист Д.Невропатолог Е. Антроп

15. Ми сыңарлары қыртысының жұмысы бұзылып, ақыл-есі кем болады

А) Базедов В) Микседема С) Кретинизм Д) Аддисон Е) Акромегалия

16. Қалқанша безінен бөлінетін гормондар жетіспегенде болатьш ауру

А) Акромигалия В) Кретанизм С) Микседема Д) Базедов Е) Аддисон

17. Бүйрек үсті бездерінің қыртыс қабатының әр түрлі аурудан және жарақатануынан туатын ауру

А) Микседема В) Акромигалия С) Базедов Д) Алдисон Е) Кретинизм

18. Бүйрек үсті бездерінен түзілетін негізгі гормон

А) Паратгормон В) Адреналин С) Тироксин Д) Тимозин Е) Инсулин

19. Алқым ісуі ауруына жетіспейтін химиялық элемеігг

А) Кальций В) Йод С) Калий Д) Темір Е) Фосфор

20. Ұйқы безінен бөлінетін гормон

А) Адреналин В) Тироксин С) Паратгормон Д) Тимозин Е) Инсулин

21. Гипофиздің салмағы мен бөлдімдері қанша:

А. 0,5-0,7г, 3 бөлімнен б. 0,1-0,2г, 1бөлімнен, в. 5-12г, 5 бөлімнен

22.Қалқанша безі гормоны жетіспесе қандай ауру пайда болады:

А. микседема б. бақшаңкөз в. алыптылық г. ергежейлілік

23.Гормон дегеніміз -

А. химиялық заттардың катализаторы

в. дененің түрлі әрекетін реттейтін химиялық зат

б. тамақтағы дененің түрлі әрекетін реттейтін күшті биологиялық зат

6. Инсулин жетіспеуінен қандай ауру пайда болады:

А. қант диабеті б.алыптылық в. микседема г. бақшаңкөз

24.Алыптылық пен ергежейлілік қандай гормонның әсерінен пайда болады.

А. кортизон б. тимозин б. өсу гормоны г. норадреналин

25. Ішкі секреция бездерінің гормондары қайда бөлінеді ?

А. ішекке б. ұлпа сұйықтығына в. қанға г. тері үстіне

26.Сыртқы секреция бездеріне қайсысы жатады:

А. сілекей, бауыр б.бүйрек үсті безі в.гипофиз г.ұйқы безі

27. Қарын, қуық, ішек және қан тамырларының қабырғалары қандай?

А) эпителий ұлпасы, ә) дәнекер ұлпасы, б) бұлшықет ұлпасы

26. Дәнекер ұлпалар:

А) жасуша аралық заттары күшті дамыған құрылымнан

В) өсінділері бар жасушалар жиынтығынан

С) бұлшық ет талшықтарынан Д) бір -біріне тығыз орналасқан жасушалардан

27. Адам ағзасындағы жасуша неше хромосомадан тұрады?

А. 46 хромосом в.48 хромосом с.24 хромосом д.20 хромосом

28. Митохондрияның атқаратын қызметі-

А. Жасушаның ішіндегі заттарды тасымалдау. Б. Энергия қорын ситездейді.

С. Тұқым қуалаушылық ақпараттарды сақтайды. Д. Ақуызды синтездейді.

29. Рибосоманың атқаратын қызметі-

А. Жасушаның ішіндегі заттарды тасымалдау. Б. Энергия қорын ситездейді.

С. Тұқым қуалаушылық ақпараттарды сақтайды. Д. Ақуызды синтездейді.

30. ДНҚ-ның атқаратын қызметі-

А. Жасушаның ішіндегі заттарды тасымалдау. Б. Энергия қорын ситездейді.

С. Тұқым қуалаушылық ақпараттарды сақтайды. Д. Ақуызды синтездейді.

31.Жасуша мемебранасының қызметі-

А. Жасушаның ішіндегі заттарды тасымалдау. Б. Энергия қорын ситездейді.

С. Тұқым қуалаушылық ақпараттарды сақтайды. Д. Ақуызды

ІV. Үйге Өткен тарауларды қайталап оқып келу.

7. Ac қорыту жүйесінін, организмдегі рөпі қандай"¹

1. Мүше дегеніміз не?

2. Мүшепер жүйепері дегеніміз не?

3.Сүйек жәие бүпшык, ет жүйесі қандай қызмет атқарады?

4.Эндокриндік жүйе қандай рөп атқарады?

5. Зәр шығару жүйесін қандай мүшепер қүрайды?

жүйесінің мүшелерін атаңдар.

8. "Жүике жүиесі жүмысын үйпестіреді

барпық мүшепердің деген дәлеп дүрыс

қүра Тыныс any

7. Непіктеи етеді?

организм біртүтасбопь.пқь.змет

Дүрыс жауабын табыңдарүйесі неден түрады?

1. Жүрек-кан тамырлары ж а) тек тамырлардан түрады; ә) тамырлар мен жүректен түрады.

2. Бүлшык ет жүйесі кандай кызмет аткарады?

а) біздш, денеміздегі мүшелер арасындағы байланысты

камтамасыз етеді;

ә) дене кимылын және оның кещстікте орын ауыс-

тыруын орындайды;

б) мүшелер жүмысынын үйлесуін жүзеге асырады.

3. Кеңірдек кандай жүйеге жатады?

а) бүлшык ет жүйесіне; " ,,'^;1 ә) тыныс алу жүйесіне;

б) жүрек-қан тамырлары жүйесіне.

4. Нейрон кандай жүйенің жасушасы?

а) жүйке жүйесінің;

ә) тыныс алу жүйесінің;

б) эндокриндік жүйенін.

1. "Мүшелер жүйесі" деген суретті қарандар. Мүшелер жүйелерін атап, олардың организмдегі рөлін айтыңдар.

Мүшелер жүйелерін атап, олардын организмдегі рөлш көрсетіндер.

2. Дәптерлеріңе кестені толтырыңдар.

Мүшелер жүйесі

Жүйе атаулары

Жүйелерді күрайтын мүшелер

Қызметтері

Биология. 8-сынып. .2009.

Сабақтың тақырыбы: ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды жүйке жүйесінің құрысы мен қызметтерімен таныстыруды жалғастыру .

2. Оқушылардың адамдарда болатын биологиялық процестерді ғылыми тұрғыда түсіндіре алу

3.Оқушыларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: Ұжымдық ойлау.

Сабақтың әдісі: Баяндау, трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы:

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар « тізе рефлексінің құрылысы»

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ.Жүйке үлпасының негізін жүйке жасушалары - нейрондар түзеді. Олар акпаратты қабылдау, беру жөне сақтау қызметін атқарады. Жүйке жасушалары дене, өсінді жөне жүйке ұштарынан тұрады. Дене пішіні әр түрлі: қыскалары - дендриттер, ұзындары - аксондар деп аталады. Нейрон денелері мен қысқа өсінділерінің жиналуы ми мен жұлынның сұр затын құрайды. Ал май қабығымен қапталгған ұзын өсінділер ақ затты түзеді. Нейронның ұзын өсінділерінің тармақталуы жүйке ұштарын - рецепторларды құрайды. Нейрондар сезімтал (орталыкка тепкіш), қимыл- қозгалыс (орталықтан тепкіш) және аралық болады.

Нейрон импульстерді қысқа өсінділер аркылы алады, сигналды жүйке талшықтарын түзетін ұзын өсінділермен береді. Сезімтал талшықтар бойынша импульс орталык жүйке жүйесіне беріледі, ал козғалғыш нейрон талшыктары аркылы керісінше орталык жүйке жүйесінен бұлшық ет синапсы - қозғалғыш талшыктың бұлшық етпен түйісуі арқылы жұмыс мүшесіне беріледі.

Жүйке жасушаларының қыска өсінділері қосылып, жүйке синапсын түзеді. Қимыл-қозқалыс нейрон талшык тары безге баратын жерде безді синапс түзіледі.

Нейронный бұлшың ет талшығымен түйісуі Синапс

Кысқа есінділер

Синапс арқылы Нейрон сигналдардың берілуі химиялық заттар - медиатор көмегімен іске асырылады. Жүйке талшықтары бойынша 0,5-тен 120 м/с-ке дейінгі жылдамдьщпен таралатын жүйке импульстері - әлсіз биоэлектрлік ток.

Синапстардын бірі - қоздырғыш, ал басқалары - тежеуші.

Жүйке жүйесі мүшелер мен мүшелер жүйесінің жұмысын реттейді; бүкіл организмнің өзара үйлесімді жұмысын реттейді, организмнің қоршаған ортамен байланысын қам-тамасыз етеді. Адамның саналы мінез-құлқы, ойлауы мен сөйлеуі жүйке жүйесінін күрделі дамуына байланысты.

Рефлекс және рефлекс доғасы. Организм әр түрлі тітіркендіргіштерге үнемі жауап қайтарады. Организмнің тітіркендіргііпке жауап реакциясы рефлекс (лат. reflexus - кері бұрылған) деп аталады. Рефлекс дегеніміз - О:Ж:Ж іске асырылатын және бақыланатын, сыртқы немесе ішкі тітіркендіргіпітерге жауап реакциясы. Рефлекс рефлекс догасы арқылы іске асырылады. Ал рефлекс доғасы - жүйке импульсі өтетін жол. Рефлекс доғасын рецепторлар - тітіркенуді кабылдайтын жүйке ұштарынан, импульсті орталык жүйке жүйесіне өткізетін сезімтал жүйке талшықтарынан, түскен акдарат анализі жасалатын орталык жүйке жуйесінің бөлігінен, импульс жұмыс мүше-сіне (бұлшык етке) синапс арқылы берілетін қозғалгыш жүйке талшықтарынан тұрады. Осыған жауап ретінде бүлшық ет жиырылады.

Ми дан келетін талшықтар

Жұлын

Аткарушы нейрондар

.

Тізе рефлексі кезіндегі аяқ

Аяқтың бастапкы калпы

тізе рефлексі - сезімтал, бір немесе бірнеше аралык және аткарушы нейрондар тізбегінен түзілген. Ыстық затка жанасу ауыру сезімін туғызады да, адам қолын тартып алады. Бұл бугу (иілу) рефлексіне байланысты. Осы кезде ауыру сигналдары жүлынға жетіп, аралык нейрондарға беріледі. Олар қол бұлшық еттеріне нұскау беретін аткарушы нейрондарды қоздырады. Бүлшык ет жиырылады да, қол бүгіледі.

Рефлекс доғасының бір бөлігі орталык жүйке жүйесінің белгілі бөлігінде орналасады да, аралык және аткарушы нейрондардан түрады. Бұл - осы рефлекстін жүйке орталығы. жүйке орталыгы - белгілі бір рефлекс әрекетін (акт) орындауға қатысуға, яғни қандай да бір мүшенің немесе мүшелер жүйесінің іс-әрекетін басқаруға арналған нейрондардың бірігуі.

ІІІ. Зертханалық жұмыс №2

Рефлекс доғасы бөліктеріне сәйкестігін көрсетіңдер.

1. Рецептор.

2.Қимыл-қозғалыс жүйке ұштары.

3.Нейронаралық синапс.

4.Сезімтал жүйке талшықтары

5. Қимыл-козғалыс жүйке талшьщтары

а)қозуды жұмыс мүшесіне өткізеді;

ә) қозуды жұмыс мүшесіне береді;

б) ішкі мүшелерге тітіркенуді қабылдайды;

в) бір нейроннан басқасына жүйке импульсін береді;

г) қозуды ж.ж орталық бөліміне өткізеді;

ғ) сыртқы ортадан тітіркенуді қабылдайды.

ІV. §14.

V. Сұрақтарға жауап беру.

Бүгу рефлексі нөтижесінде колды тартып алу

Нейрон дегеніміз не?

2.Мидың сұр заты жене ақ заты неден құралған?

- (^ерік-жасушалар қандай қызмет атқарады?

1 Кандай жүйке жасушасын сезімтап нейрон

дейді? 5 Қимып-қозғалыс нейрон қызметі қандай?

2-зертханалық жүмыс

6. Арапық нейрондар жұйке импульсін өткізуде қандай рөп атқарады?

7. Қандай жүйке импупьстері бір жүйке жасушасынан екіншісіне беріледі?

8. Жүйке импульстері бүлшық ет талшықтарына қалай беріледі?

9. Рефлекс дегеніміз не?

10. Рефлекс доғасы деген не?

Тізе рефлексін зерттеу және тәжірибе жүзінде тізе рефлексін бақылау

Бір окушы орындьщқа аяғын бірінщ үстіне бірін қойып, яғни аяғын айкастырып отырады. Екінші окушы резеңке балғамен немесе алаканның кырымен тізенің төменгі бөліғін жайлап үрады. Осы кезде сідір жалғамасында пайда болған козу санның алдынғы кабырғасыньщ бүлшык етіне беріледі де, аяк тізе буынынан бүгіліп, алға жоғары қарай тебіледі. Бүгілу сезімтал және кимыл-козғалыс нейрондар есебінен болады, сондықтан тізе рефлексі деп аталады.

Рефлекс доғасының суретін салындар. Оның бөліктерін түрлі түсті бояумен корсетіңдер. Бүл жүмысты түрлі түсті кағаздан аппликация (жапсырма) түрінде де жасауға болады.

Биология. 8-сынып. 26. 10.2009.

Сабақтың тақырыбы: ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ БӨЛІМДЕРІ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды жүйке жүйесінің құрысы мен қызметтерімен таныстыруды жалғастыру .

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып,дене құрылысын толық білу.

3.Оқушыларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ақпараттық

Сабақтың әдісі: слайдтармен жұмыстар, трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар «жүйке жүйесінің құрылысы»

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

Жүйке жүйесін орналасуына қарай орталық және шеткі деп бөледі. Орталык, жүйке жүйесін ми мен жұлын, ал шеткі жүйке жүйесіне жүйкелер, жүйке түйіндері мен жүйке ұштары жатады . Жүйке деп ми мен жұлыннан шығатын жүйке жасушаларының ұзын өсінділерінің шоғырын айтады. Шоғыр жүйке қабығын түзетін дәнекер ұлпасымен жабылған. Жүйке түйіндері - орталық жүйке жүйесінен тыс нейрон денелерінің шоғырлануы (жиналуы). Жүйке жүйесінің бір бөлігі қаңқа бұлшық еттерінің жұмысын реттейді, бұл сомалық деп аталады. Ол организмнің сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз етеді. Ал жүйке жүйесінің вегетативтік деп аталатын басқа бөлігі ішкі мүшелердің жұмысын реттейді.

Жұлынның құрылысы. Жұлын омыртка бағанасының ішінде орналаскан. Ол сопақша мидан басталады, массасы 35- 39 г, ұзындығы 42-45 см, диаметрі, 1 см ақ цилиндр тәрізді болады. Жұлынның алдыңғы және артқы жақтарында оны оң және сол бөлікке белетін жүлге (борозда) орналаскан. Ол жұлын сұйықтығына толы. Жұлын ақ және сұр заттан тұрады. Сұр зат ортасында орналасқан ж\е ол қанатын жайған көбелек тәрізді. Сұр затты қимыл-қозғалыс және аралық нейрон денелері құрайды. Ақ зат май қабығымен - миелинмен қапталған өсінді болып табылады. Жұлын сұр затының алдынғы бөлігінде ("көбелектін" ал-дыңғы қанатында) атқарушы нейрондар, ал артқы бөлігі мен орталык өзек жанында аралық нейрондар орналаскан.

Жұлын 31 сегменттен тұрады. Әрбір сегменттен аралас жүйкені құрайтын алдыңғы жөне арткы екі тамыршадан баст-латын аралас жұп жұлын жүйкелері шығады. Алдыңғы тамыршаларды қимыл-қозғалыс

талшықтары, ал артқы тамыршаларды сезімтал талшықтар құрайды.

Жұлын екі негіз рефлекстік және ө кізгіш қызмет amқарады.тамыршаларда сезімтал нейрон денелерінен күралған төмпешіктер - жүйке түйіндері болады.

Жұлынның қызметі. Жүйкелер жұлынның мойын және кеуденің жоғары бөлігінің сегменттерінен бас, қол бүлшық еттеріне, кеуде қуысындағы мүшелерге, жүрек пен өкпеге бағытталады. Кеуде мен белдің қалгған сегменттері құрсакқ қуысындағы мүшелер мен дене бүлшық еттерін басқарады, ал жұлынның белден темен және сегізкөз сегменттері аяқ бұлшық еттері мен құрсақ қуысының төменгі бөліктерін

Жүйке талшықтарының шоғыры

Жұлын екі негізгі:1. рефлекстік .өткізгіш қызмет аткарады.

1.. Мысалы, аяк-қолдың бүгіліп, жазьілуы, қолды тартып алу, тізе Рефлексі, 2. сондай-ак ми бакылайтын күрделі рефлекстер, т.б. Әрбір доғасы жұлынның белгілі орталығы - жүйке орталыгы арқылы өтеді. Жуйке орталыгы - мидың белгілі бөлігінде орналаскан ж\е қандай да бір мүшенің немесе жүйенің қызметін реттейтін жүйке жасушаларының жиналуы (27-сурет). Жұлынның жүйке орталығы рецепторлармен және мүшелермен байланысқан.Жүйке импульстері ішкі мүшелер мен тері рецепторларынан жұльшның ақ затымен мига, ал импульстер мидан жұлынныңқимыл-қозғалыс (атқарушы) нейрондарына бағытталады.

Бұл - жұлынныц өткізгіш қызметі.

Жүйке талшығының шоғыры

Жүйке қабығы

ІІІ.

Жүйке жүйесінің бөлімі н\е оның бөлігі

Құрылысы мен атқаратын қызметі

Ми

Жұлын

Шеткі жүйке жүйесі

Сұр зат

Ақ зат

Жұлын тамыршалары

Аралас жұлын жүйкелері

Нейрондар қызметі

Нейрон түрлері

1 Тітіркенуді жүйке импульстеріне түрлендіреді.

а) сезімтал;

ә) аралық;

б) қимыл-қозғалыс

2 Миға ішкі мүшелер мен сезім мүшелерінен жүйке импульстерін береді.

3 Мида бір нейроннан екіншісіне жүйке импульс-терін беруді жүзеге асырады.

4. Оларды бұлшык етке, бездерге және баска аткарушы мүшелерге береді.

Жауап жазу

1

2

3

4

ІV. §15.

V. Сұрақтарға жауап беру.

Мына сұрақтарға жауп беріңдер.

1. Жұлынның құрылысы қандай?

2. Жұлынның ақ және сұр заты дегеніміз не?

3. Жұлынның ақ және сұр заты қалай орналасқан?

4.Жұлын тамыршасы қалай аталады? Олар не

құрайды?

5. Жұлыннан қанша жұп аралас жұлын жүйкелері таралады?

6.Жұлында жұлын өзегі қалай орналасқан? Ол неге толы?

7. Қандай рефлекс доғасы жұлын арқылы өтеді?

Ойланып, жауап беріңдер

Жұлынның арткы тамыршалары закымданганда адам өзін калай сезінеді? Алдыңғы тамыршалары закымданса ше?

Жұлын жарақатының салдары қандай?

32-сурет. Мидың басты аймақтары

Қимыл-козғалыс

Күрделі ойлау

Сейлеу

1. Ми қайда орналасқан?

2. Ми қандаи бөпімдерден түрады?

3. Ми діңінің қүрамына қандай бөлімдер кіреді?

4. Жұлын мен ми діңі қызметінің үқсастықтары

5. Сопақша ми қызметі қандай?

6. Көпір қандай қызмет атқарады?

7. Орталық ми қызметін атаңдар.

8. Мишық қандай қызмет атқарады?

мен аиырмашылықтары недеі

33-сурет. Мидын кан тамырлары

Биология. 8-сынып. .

Сабақтың тақырыбы: Ми діңінің құрылысы. Мишық

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды жүйке жүйесінің құрысы мен қызметтерімен таныстыруды жалғастыру .

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, ми дың құрылысын оның бөлімдерінің атқаратын қызметін білу.

3.Оқушыларды өзін ортада сыпайы ұстауға, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ұжымдық ойлау.

Сабақтың әдісі: слайдтармен жұмыстар, трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар «адам ми құрылысы» модель

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

Адам миы - ақпараттын үлкен көлемін қабылдап, өңдеуге кабілетті күрделі мүше. Мидың пішіні күрделі ол бас сүйек қуысында орналаскан. Ересек адам миының орташа массасы 1300-1400 г.организмнің жалпы массасынын 2%-ы. Бірақ жұмыс істеген кезде ми организмде түзілген энергияның 25%-ын жұмсайды.

Адам миы негізгі үш белімнен: ми діні (сопақша, көпір, ортанғы, аралық), мишық және үлкен ми сыңарынан тұрады

Сопақша ми - жұлынның жалғасы. Олардың құрылысы мен қызметі ұқсас. Ақ зат бетінде, ал сұр зат ядро түрінде ішінде орналасқан. Сопақша ми да өткізгіш және рефлекстік қызмет атқарады. Сопақша мидың сүр затының ядросы арқылы тіршілік үшін маңызды көптеген рефлекстердің доғасы өтеді: ас қорыту (copy, жүту, ас қорыту безінің қызметі); қорғаныс (жөтелу, түшкіру, құсу); жүрек- қан тамырлары (жүрек іс-әрекетін реттейтін, тамыр қозғалтқыш); тыныс (тыныс қозғалысын реттейтін, тыныс орталығы). Сопақша мидан тіл, жұтқыншақ, көмей, қалқанша ірі қан тамырлары мен ішкі мүшелердің іс-әрекетін басқаратын жүйкелер шығады.

Үлкен ми сыңары

Аралық ми

Ортаңғы ми

Көпір

Мишық

Сопақша ми

Сопакша ми көпір арқылы ортаңғы ми, аралық ми және үлкен ми сыңарына қозуды өткізеді. Көпір сопақша миды ортаңғы мимен жалғастырады. Сонымен катар көптеген рефлекстік кызмет аткарады.Сопакша ми мен көпір зақымданса, нейрондар тіршілігін жояды да, белгілі мүшелерге өткізгіш қызмет тоқтайды, бұдан тіршілік тоқтап қалуы да мүмкін.

Ортаңгы ми жарық пен дыбысқа жылдам реакция көрсетуді қамтамасыз етеді. Басты бұруға және жарққа байланысты көз бұршағының қисықтығын; қарашық мөлшерін өзгертеді, бұлшық ет тонусын сақтайды. Жарқ еткен жарыққа немесе бір дыбыска жалт бұрылып қарау адамға қауіпті.

Аралық ми. Аралык ми арқылы импульстер барлық рецепторлардан (көру, есту, тері, дәм сезу және т.б.) үлкен ми сыңарларының қыртысына түседі. Жүру, жүзу сияқты күрделі козғалғыш рефлекстердің үлкен бөлігі аралық мимен байланысты. Оның ядролары әр түрлі ішкі мүшелер жұмысын үйлестіреді. Аралық ми зат алмасуды, су мен тамақ ішуді, дененің тұрақты температурасын сақтауды реттейді.

дралық мидың кейбір ядроларының нейрондары гуморальдық реттелуді жүзеге асыратын биологиялык белсенді заттар өндіреді.

Мишық. Мишык өзара байланыскан екі сыңардан тұрады. Оның беті көптеген көлденең ойыстардан - жүлгелер мен иірімдерден түрады. Мишықтың жұқа беткі қаты қыртыс деп аталады.

Мишыктьщ ең басты кызметінің бірі - қимылды үйлестіру, тепе-теңдікті сақтау. Мишыкқзакымданғанда адамның қимыл-қозғалысы бұзылады, ол тепе-теңдікті сақтай алмайды, қисалаңдап жүреді.

ІІІ.Сәйкесіп табу әдісімен

Ми бөлімдері

Атқаратын қызметі

Сопакша ми

Көпір

Ортаңғы ми

Аралық ми

Мишық

Сопақша ми рефлекстері

Қандай рефлекстер болады?

Қорғаныш

Ас қорыту

Тыныс

Жүрек-қан тамырлары

ІV. Үйге тапсырма беру. §16.

V.Мына сұрақтарға жауп беріңдер.

1. Жұлынның құрылысы қандай?

2. Жұлынның ақ және сұр заты дегеніміз не?

3. Жұлынның ақ және сұр заты қалай орналасқан?

4.Жұлын тамыршасы қалай аталады? Олар не

құрайды?

5. Жұлыннан қанша жұп аралас жұлын жүйкелері таралады?

6.Жұлында жұлын өзегі қалай орналасқан? Ол неге толы?

7. Қандай рефлекс доғасы жұлын арқылы өтеді?

Ойланып, жауап беріңдер

Жұлынның арткы тамыршалары закымданганда адам өзін калай сезінеді? Алдыңғы тамыршалары закымданса ше?

Жұлын жарақатының салдары қандай?

Биология. 8-сынып. 2.2009.

Сабақтың тақырыбы: Үлкен ми сыңарлары.Жүйке жүйесінің гигиенасы

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды үлкен ми сыңарларының құрылысымен атқаратын қызметімен және жүйке жүйесінің гигиенасымен таныстыру.

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, адамың ми құрылысын ғылыми түрде сипаттай білу .

3.Оқушыларды өзін ортада сыпайы ұстауға, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: Еврикалық сұбхат

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар Ми дың муляжы

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ.Үлкен ми сыңарларының құрылысы. Үлкен ми сыңарлары (сол ж\е оң) - мидың ең үлкен және эволюциялык тұрғыдан ең жас бөлімі. Адамда үлкен ми сыңарлары күшті дамыған және бас сүйек сауытының ми бөлімінде орналаскан Үлкен ми сыңарларының беті сұр заттан - қыртыстан түзілген. Қыртыстын жалпы ауданы 2200-2500 см², оны 14-18 млрд нейрон денесі құрайды. Қыртыс астында ақ зат орналаскан, оның қалыңдығынан қыртыс астындағы ядро түзіледі. Үлкен ми сыңарларының беті қыртыс ауданын ұлғайтатын жүлгелерден, иірімдерден түзілген қатпар болып табылады. Қыртыстың 2/3-ден көп беті жүлгелер мен иірімдерден тұрады. Әрбір ми сыңары ірі жүлгелермен маңдай, тебе, шүйде, самай бөліктеріне бөлінген . Ең терең жүлге - маңдай бөлігін тебе бөлігінен белетін орталық жүлге және самай бөлігін шектейтін бүйір (самай) жүлге.

Қыртыстың өткізгіш жолдары ақ заттан түзілген, ол қыртыстың барлық бөлігін өзара және қыртысты орталық жүйке жүйесінің басқа белімдерімен байланыстырады.

Үлкен ми сыңарларында сенсорлық - сезімтал аймақтар орналасқан. Самай бөлігінде есту аймағы, ал иіс сезу және дәм сезу аймағы төбе жөне самай бөліктерінің шегінде, шүйде бөлігінде - көру аймағы орналаскан. Қимыл-қозғалыс аймағы орталык жүлге алдында, мандай бөлігшде орналаскан Орталық жүлге артында тері-бүлшык ет сезімінің аймағы орналаскан. Олардың зақым-дануы саңыраулыққа, иіс сезудін жойылуына, көрудің бұзылуына және т.б. апарып соғуы мүмкін.

Үлкен ми сыңарларының қызметі. Оңқайдың сол жақ ми сыңарында, ал солакайдың оң жақ ми сыңарында есту және қимыл-қозғалыс орталықтары, адам туылғаннан кейін қалыптасатын сөйлеу мен жазу орталықтары орналаскан. Оларда ауызша жене жазбаша сөзді қабылдау мен қалыптастыру өтеді. Бүған түсетін ақпарат талданады, қорытьшдыланады. Оң жак ми сыңары музыка және көркем шығармашылық, музыкалық дыбыс, т.б. жауапты бейнелі ойлау процестеріне қатысады. Десе де, ми біртұтас әрекет етеді. Онымен адамның санасы, ойлауы, акыл-есі, еңбек іс-әрекеті байланысты, бұл - тек адамға тән қасиеттер Жүйке жүйесінің гигиенасы. Адам өмір сүретін және еңбек ететін жағдай жүйке жүйесінід іс-әрекетімен тікелей байланысты.. Шамадан тыс дене, ақыл-ой еңбегі, Шүйде психикалық күйзеліс жүйке іс-әрекеті-нің бұзылуына апарып соғуы мүмкін. Бүл өз кезегінде әр түрлі жүйке ауру-ларын ғана емес, баска да ауруларға себеп болады. Адамның жүйке жүйесіне қысқа уакыт аралығында

ақпараттын көп көлемін талдау қажеттілігінен туатын акыл-ой және эмоциялык аскын жүктеме де қатты әсер етеді. Сондықтан педагогтер, физиологтер,

психологтер мен дәрігерлер оқу ж\е шығармашылық еңбекті тиімді ұйымдастыруды мақсат тұтады еңбегімен және белсенді демалыспен кезектестіру болып табылады. Окушылардың үзақ уакыт сабак. окитын орындары жылы, жарык және желдетілген болуы тиіс. Сабак кестесінде акыл-ой және дене еңбегі бағытындағы пәндерді кезектестіру, үзіліс кезінде қимыл-қозғалыс ойындарын ұйымдастыру талабы сақталуы керек.

Үлкен ми сынарының бөліктері

Маңдай төбе

шүйде

Самай

Адам өміріне бас сүйек-мидың закымдануы ете қауіпті. Алкогольдің жүйке жүйесіне әсері. Алкоголь асказанда сіңіріледі де, 2 минуттан кейін қанга түсіп, қанмен барлык, Жасушаларға тасымалданады. Алкогольге үлкен ми сыңарларының жасушалары сезімтал келеді. Алкогольдін әсерінен адамның шатты рефлекстік іс-әрекеті бұзылады, күрделі қимылдар жасауы баяулайды, орталық жүйке жүйесінде қозу және тежелу процестерінің арақатынасы өзгереді. Сонымен катар еркін қозғалу бұзылады. да, адам өзін баскару қабілетін жоғалтады. Әсіресе жас организм алкогольден қатты зардап етеді. Алкогольді жиі ішу жүйке жүйесінің бұзылуына, маскүнемдік (алькоголизм) ауруына апарып соғады. сау нейрондар дәнекер ұлпасына

ІІІ. 1.сәйкесін тап. Үлкен ми сыңарлары қыртысының сенсорлық аймақтарынын қызметі

Аймаң атаулары

Қызметі

1.Көру аймағы.

2. Есту аймағы.

3.Иіс сезу және дөм сезу орталығы.

4.Тері-бұлшық ет сезім аймағы.

5.Қимыл-ңозгалыс аймағы.

6. Ассоциациялық аймақ.

а) маңдай бөлігінің алдынғы орталың иірімі;

ә) төбе бөлігінін артңы орталык иірімі;

б) шүйде бөлігі;

в) төбе бөлігі;

г) самай бөлігі;

ғ) самай ж\е маңдай бөлігінің ішкі беті.

2. «Мидың құпиясы көп» қосымша материал

ІV. §17

V. 1. Үлкен ми сыңарлары қыртысының құрылысы қандай?

3. Үлкен ми сыңарлары қандай бөліктерден тұрады?

2. Үлкен ми сыңарлары қыртысы қандай қызмет атқарады?

4. Үлкен ми сыңәрпары қыртысында қандаи аймақтарды бөледі?

5.Алкоголь жүйке жүйесіне қандай әсерін тигізеді?

Ойланып, жауап беріңдер

Қыртыстың дөм сезу аймағы зақымданса не болады?

Миға операция жасау кезінде хирург орталық жүл-ге алдында орналаскан қыртыс бөлігіне тиіп кеткенде неліктен ауру адам аяғын немесе колын кимылдатады?

Биология. 8-сынып. 13.11.2009.

Сабақтың тақырыбы: Вегетативті жүйке жүйесінің құрылысымен қызметтері

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды вегетативті жүйке жүйесінің құрысы мен

қызметтерімен таныстыру.

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, вегетативті жүйке жүйесінің атқаратын қызметін білу.

3.Оқушыларды өзін ортада сыпайы ұстауға, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ұжымдық ойлау.

Сабақтың әдісі: слайдтармен жұмыстар, трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ.Вегетативті (автономды) ж. ж-ң іс-әрекеті еріксіз, санасыз

жүзеге асырылады және адам еркімен басқарыл майды.

адамның қалауы бойынша ас қорытуды жылдамдатуға,

жүрек жұмысын баяулатуға, тамырлар арнасын кеңейтуге

н\е тарылтуға, тер бөлуді тоқтатуға және т.б. болмайды.

вегетативті жүйке жүйесі тамырлар мен ішкі мүшелердін

бірыңғай салалы бүлшық ет ұлпасының қызметін қамтасыз етеді.

Вегетативті жүйке жүйесі симпатикалық және пара-симпатикалық бөшадерге бөлінеді. Олар мүшелерге қарамакарсы әрекет етеді. Мысалы, егер симпатикалык бөлім жүрек іс-әрекетін қоздырса, парасимпатикалық бөлім баяу-латады. Симпатикалык бөлім ішектің жұмысын тежейді, ал парасимпатикалык жүйе қоздырады. Симпатикалық және парасимпатикалық болімдерде орталық және шеткі бөліктер бар. Симпатикалық бөлімнің бірінші нейрондарының денесі жұлынның ұзына бойында орналасып, вегетативті ядролар түзеді. Ядролардан тарайтын талшықтар омыртқа жотасы бойында орталық жүйке жүйесінен тыс симпатикалыкқ жүйке түйіндерін түзеді. Осы түйіндерден талшықтар барлық ішкі мүшелерге, теріге, қан тамырларына, тер бездеріне, сезім мүшелеріне таралады. Мүшелерге қозу ұзын өткізгіш жол арқылы өтеді

Парасимпатикалық ядролар ортаңғы, сопакша ми бөлімдерінде және жұлыннын сегізкөз бөлімінде орналасады. Жүйке талшықтары сопакша ми ядроларынан кезбе жүйке құрамына кіреді. Парасимпатикалық ядролар орталык жүйке жүйесінен тыс, мүшелерге жақьін түзіледі және олардың талшықтары жүйке импульсін ішкі мүшелерге, теріге, қан тамырларына, тер бездеріне, сезім мүшелерге береді. симпатикалык бөлім:

А)қан тамырларын тарылтуға байланысты кан қысымын көтеруді

ә) кез қарашығының ұлғаюына әсер етеді;

б) жылу беруді жоғарылатады;

в) жүректің жиырылу мөлшерін арттырады;

г)ас қорыту мүшелерінің іс-әрекетін тежейді;

ғ) куыктың бірыңғай салалы бұлшык ет ұлпасын босңсытады.

Парасимпатикалык бөлім қарама-қарсы әрекет

Симпатикалық түйіндер

Кезбе жұйке

Парасимпа

тикалық

ядролар

Жүректің

вегетативті

түйіндері

Симпатикалық жүйке

ұштары

Мүшелердің ішкі қабырғасындағы вегетативті түйіндер

ІІІ.

Мүше немесе жүйке

парасимпатикалық

симпатикалық

Мидың тамыры

тарылады

кеңейеді

Көз қарашығы

тарылады

кеңейеді

Сілекей безі

Шеткі артерия тамырлары

тарылады

кеңейеді

Аша кеңірдек

тарылады

кеңейеді

Жүректің жиырлуы

баяулайды

жылдамдайды

күшейеді

Тердің бөлінуі

азяды

Көбейеді

Асқазан

Қазғалыс белсенділігі күшейеді

Қазғалыс белсенділігі

баяулайды

Бүйрек үсті безі

гормон бөліну азяды

Гормон бөліну күшейеді

Қуық

жырлады

босаңсиды

ІV. §18

V. Карточка 2, Кестенің сол жак бағанында келітірілген орталык жүйке жүйесінің әрбір бөліміне тән қызметті табындар

1. Жұлын.

2. Сопақша ми.

3.Мишық

4. Ортаңғы ми.

5. Аралық ми.

6. Үлкен ми сыңарының қыртысы.

а) жоғары жүйке әрекеті;

ә) дене қимылын үйлестіру, бұлшьщ ет тонусы;

б) тыныс алу, ас қорыту, жүрек-кан тамырлары жүйелерінің орталыңтары;

в) бағдарлау рефлекстері, бұлшық ет тонусын реттеуге қатысу;

г) зат алмасу, дене температурасью реггеу, нейрогуморальдық реттеуге қатысу;

ғ) қимыл-қозғалыс жөне вегетативті шартсыз рефлекстерді жүзеге асыру.

Биология. 8-сынып. 16.11.2009.

Сабақтың тақырыбы: СЕЗІМ МҮШЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды сезім мүшелері және олардың маңызымен таныстыру .

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, сезім мүшелерімен олардың маңызын білу.

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ақпараттық

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ АНАЛИЗАТОРЛАР - СЕЗІМ МҮШЕЛЕРІ§19.

Бізді коршаған дүние туралы барлық мәліметті арнайы сезімтал мүшелер - көру, есту, иіс сезу, сипап сезу және дәм сезу анализаторлары арқылы аламыз. Анализатор - рецепторлы мүше, жүйке жолдары мен үлкен ми сыңарлары кыртысын қоса ми орталықтарынан тұрады. Анализаторлардың әрқайсысының көмегімен адамда әр түрлі сезімдер: температура, ауыру, иіс, жарық, дыбыс және т.б. қалыптасады.

Анализаторларға байланысты бір мезгілде қоршағаң дүние құбылыстары мен заттарын егжей-тегжей талдау арқылы әр түрлі сезімнің үздіксіз синтезі жүреді. Сондықтан бізді қоршаған дүниені тұтас қабылдау жүзеге асырылады.

Адамның қабылданатын тітіркендіргіштердің жеке белгілерін ажырата білу қабілетін жаттыктыруға болады. Мысалы, парфюмерия өнеркәсібінде жұмыс істейтін иіс дегустаторлары бар. Солар ғана дәл аспап анықтай алмайтын әр түрлі иістін химиялық құрамындағы шамалы ғана айырмашылықты бағалай алады.

Анализаторлар жұмысына байланысты пайда болатын сезім қабылданатын тітіркендіргіш әрекетінің сипаты, белгісі бойынша бөлінеді:

а) арақашықтыққа (көру, есту, иіс сезу);

ә) жанасқанда (тері жене дәм сезу сезімталдығы);

б) химиялық (иіс сезу, дәм сезу);

в) механикалық (есту, сипап-сезу);

г) жарық (көру).

И.П. Павлов анықтағандай, кез келген анализатор негізгі үш: рецепторлар (қабылдаушы буын), жүйке жолдары (өткізгіш буын) және ми орталығы (орталық өндейтін буын) буынынан тұрады.

Адам денесінің әрбір бөлігіңде рецепторлардың бірнеіие түрі бар. Мысалы, ауыз қуысында дәм сезу рецепторларынан баска ыстық, суық және ауыруды сезу рецепторлары да орналасқан. Сондықтан кәдімгі жағдайда бізде жеке сезімдер емес, сезімдердің; тұтас үйлесімі пайда боладьі. Жеке анализаторлардан жүйке жолдары мидың қатаң түрде белгілі бір орталығына бағытталады.Мысалы, шүйде аймағында - көру анализаторының жоғарғы бөлімі, ал самай аймағында - есту, төбе аймағында тері бөлімі орналасады.

адам дыбысты естігенде, осы дыбыстың физикалық

белгілеріне аз мән беретіні белгілі. Мағыналық мазмұны,

дыбыс не туралы белгі, хабар, акпарат беретіні

маңызды болып саналады. Бұл сезімталдыктың барлық

түріне қатысты. Сонымен, анализаторлар акпаратты талдау ж\е өңдеу процестерін жүзеге асырады.

ІІІ.

1.Бізді қоршаған дүние туралы ақпәратты қалай аламыз?

2. Анализатор дегеніміз не?

Сәкестігін аныктаңдар.

1. Рецептор.

2. Сезімтал жүйкелер.

3. Үлкен ми сынарлары қыртысының аймактары.

ІV. §19

V.

1.Вегетативті жүйке жүиесінің симпатикапық бөлімінің алғашқы нейрондарының денелері қайда орналасқан?

2.. Олар жүйке түйіндерін қайда түзеді?

3. Жұлынның қандаи бөпімдерінде парасимпатикалық бөлімнің алғашқы нейрондарының денелері орналасқан?

4. Олар жүйке түйіндерін қайда түзеді?

Қосымша материалдар беру.

3. Анализатор қандай бөліктерден тұрады?

4. Қандай сезім түрперін білесіңдер?

5.Тітіркенуді қабылдау қалай іске асырылады?

а) импульсті жұмыс мүшесіне беру; ә) тітіркенуді қабылдау;

б) рецепторлардан қозуды О.Ж.Ж. беру;

в) сезімтал нейрондардан қимыл-қозғалыс нейрондарына қозуды тасымалдау;

г) ерекше сезім қалыптастыру.

Биология. 8-сынып. 19.11.2011

Сабақтың тақырыбы: КӨЗДІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды көз құрылыс мен атқаратын қызметіментаныстыру

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, сезім мүшелерімен олардың маңызын білу.

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ақпараттық

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау §20.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ .Көрудің маңызы. Адам көру анализаторы аркылы Қоршаған дүниеден 90%-дан көп ақпарат алады. Көру арқылы дар жазуға, оқуға үйренеді. Қоршаған табиғаттағы, сәулет өнері, мүсін өнері, кескіндеме, балет, кинодағы әдемілікті көре білу тәрбиелі адамды ерекше көрсетеді.

Көздің кұрылысы. Көз косымша мүшелерді: қас, қабақ, кірпік, көз жасы бездері, жас өзекшесі, көзді қимылдататын бұлшық еттер, көз шарасын қорғайды. Адам көз алмасын жас сұйықтығымен ылғалдау үшін қабағын ашып- жабады

Көзбұршақ

Нұрлы қабық

Көздін қасан қабығы

Көзбұршақ байламдары

Көру жүйкесі Бұлшық еттер

35-сурет. Көздің құрылысы

Сөйтіп, оны жылытады жөне көз алмасына түске. ауа қоспасын тазартады. Көз жасы безі жас сұйықтығын. шығарады. Жас сұйықтығының артық мәлшері жас өзегі арқылы мұрын қуысына ағады Көз алмасының пішіні шар тәрізді, 2/3 белігі бас сүйектегі көз шарасымен коршалады да, көз алмасының солға, онға, жоғары жөне төмен қозғалысын камтамасызі ететін көз алмасын кимылдататын бұлшык ет арқылы көз шарасына бекінеді . Көз алмасы ақ қабық (склера), тамырлы және тор қабықтан тұрады

Жас безі

Үстіңгі ңабақ

Жас қабы

Жас өзегі

Мұрыннынң жас ағатын өзегі

.

Ақ қабықтың алдыңғы белігі мөлдір қасаң қабыққа жалғасады. Ол кеөді сыртынан қоршайды, оған көзді

бұлшық еттер бекінеді. қабық жарықты өткізеді, Тамырлы қабықта кан тамырлары Қан тамырлары ақ қабық жағынан қара пигментпен жабылған. Сондықтан көз алмасының ішіне түскен жарықты өткізбейді.Тамырлы қабық көздің барлык қоректік заттармен және оттекен қамтамасыз етеді. Тамырлы қабыктың алдыңғы жағы орталығында қарашық

орналасқан нұрлы (түсті) қабыққа жалғасады. Көздін түсі нұрлы қабық түсіне байланысты. Қарашық жарқыраған жарықтан тарылып, көз ішіне жарық ағынын шектейді, ал қараңғыда ұлғайып, шашыраған жарықты ұстайды. Бұл бейімделу (адаптация) деп аталады. қарашықтын арткы бөлігінде екі жағы дөнес_линза тәрізді көзбұршақ (хрусталик) орналасады. Көзбұршак кірпік бұлшық етіне бекінеді және оның жиырылуына байланысты пішінін өзгертіп отырады (кисықтығын өзгертеді). Егер алысқа қарасақ, оның қисыктығы азаяды да, алыстағы заттарды жақсы көреміз, ал жақын орналаскан заттар айкын болмайды. Жакын орналаскан заттарды көргенде керісінше болады. Көзбұршақ өз қисықтығын ұлғайтады. Көзбұршақтың мүндай өзгерісі аккомодация деп аталады. Көз алмасының артқы қабырғасында көздің тор қабығы (сетчатка) орналасады Көздің тор қабығында жарыққа сезімтал рецепторлар: құтышалар (жарык пен түсті қабылдайтын рецепторлар) ж\е таяқшалар (қас қарайғандағы жарық рецепторлары) орналаскан. Көздің тор қабығында қарашыққа қарсы жиналған құтышалар сары дақ деп аталады. Ал көздің тор қабығындағы көру жүйкесі шығатын жерді соқыр дақ дейді., жарық тітіркендіргіштерін қабылдамайды.

Көздің ішкі бөліғі көздің пішінін сақтайтын мөлдір іркілдек затпен - шыны тәрізді денемен толтырылған

Көздін. тор қабығында басталған заттың түсі, пішіні, жарықтандыруының, оның бөлшектерінің анализі ми қыртысының көру аймағында аякталады (41-сурет).

Көрудің бұзылуы.. Шыны тәрізді денедегі су азаяды да, көз алмасы қыскарады. Жарык сәулесінің сынуы көздің тор қабығының шегінен шығады - алысты көргіштік - кырақтылық (дальнозоркость) дамиды.

Көру жүйкелерінің талшыктары

Таяқшалар

Құтышалар

Пигментті қабат

Көз алмасы

бұлшық етпен көз шарасына бекінеді

Ақ қабық

жарық өткізеді

Тамырлы қабық

оттекпен қамтиды

қарашық

Жарық ағынын реттейді

Нұрлы қабық

көзге түс береді.

көзбұршақ

аккомодация құбылысы болады.

жарықты сындырады

тор қабығы

құтышала

жарык пен түсті қабылдайды

таяқшалар

қараңқыда жарықты қабылдайды

шыны тәрізді дене

көз пішінін сақтайды

Көру анализаторының қызметі. Жарык көз алмасына қарашық аркылы түседі. Қарашык жарық сөулесін тоғыстау кызметін аткарады (фокустайды). Көзбұршақ жарық сәулесін сындырады да, оларды шыны тәрізді дене арқылы аударылған күйінде көздің тор қабығына бағыттайды

Кезді қимылдататын бұлшық ет заттың кескіні көздің тор қабығына, сары даққа дәл түсетіндей етіп көз алмасын қозғайды.

Көздің тор кабырының фоторецепторларында көру жүйкесі арқылы миға - үлкен ми сыңарлары қыртысын көру аймағына берілетін жарықтың жүйке импульстеріне Жарық

түрленуі жүреді: сол козден оң жак көру бөлігіне, ал оі көзден - сол жақ көру бөлігіне, ярни айқасып беріледі.

Көздің қасаң қабығы

Көзбұршақ Top қабыктағы бейне

ІІІ, зертханалық №3

ІV. §20

V.

ЕСТУ МҮШЕСІНІҢ ҚҮРЫЛЫСЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ

Сырткы

есту

жолы

43-сурет. Сырткы кұлак

70

Биология. 8-сынып. 23.11.2009.

Сабақтың тақырыбы: ЕСТУ МҮШЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ

Биология. 8-сынып. 20.11.2009

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды есту мүшесінің мен атқаратын қызметіментаныстыру

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, сезім мүшелерімен олардың маңызын білу.

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ақпараттық

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ .Көрудің маңызы. Адам көру анализаторы аркылы Қоршаған дүниеден 90%-дан көп ақпарат Есту анализаторының маңызы. Есту мен сөйлеу адамдар арасындағы қарым-катынастың маңызды құралы Есту мүшесінің кқұрылысы. Есту мүшесі сыртқы ортаңгы және ішкі құлақ болып бөлінеді. Сырткы құлақ қүлақ қалқаны мен сырткы есту жолы жатады .

Ортаңгы құлақ самай сүйегінде орналасқан және ол есту сүйекшелері бар тар қуыс болы табылады

Бұлшық еттер

Ішкі кұлақтың жартылай иірім өзектері

құлақ

қалқаны Сырткы есту жолы

Дабыл жарғағы

Ортаңғы құлақ қуысы жүткыншақка ашылатын есту түтігіне (евстахий) өтеді . Бүл дабыл жарғағы мен ортаңғы кұлақ қуысында қысымды атмосфералык кысыммен теңестіруге мүмкіндік береді. Осыған байланысты дабыл жарғағы дыбыс тербелістерін бұрмаламайды.

Есту сүйекшелері - балғашық, төстік, үзеңгі буын арқылы қозғалмалы байланысқан. Сондықтан дабыл жарғағында п.б. механикалық тербелістер ішкі құлаққа оңай беріледі.

Ішкі құлақ самай сүйегінде тереңірек орналасқан жіңішке иірім өзек (канал) жүйесі (шытырман) болып табылады. Сүйек шытырманының (лабиринт) ішінде оның пішінін қайталайтын жарғакты шытырман орналасқан. Ішкі құлақ есту иірімінен, жартылай иірім өзектен, сопақтау және домалак қапшық - вестибула аппаратынан тұрады. Иірім екі жарым орам құрайды, Иірімнін жарғақты бөлігінің қабырғаларынын бірі ұзындығы әр түрлі 24 мың талшықтан тұрады. Әрбір талшық өз дыбысына жауап береді. Талшыктарда үшындаітүкшелері бар жасушалар орналасады. Бұл - естуі рецепторлары. Рецепторлар бетінде жамылғы мембранасы болады. Әрбір рецепторға есту жүйкесінің ұшы келеді.

Есту мүшесінің қызметі. Құлақ қалканы дыбыс толқындарын қабылдап, есту жолына бағыттайды. Ол бойынша дыбыс толқындары дабыл жарғағына жетіп, механикалық тербеліске ұшырайды. Есту сүйекшелері жүйесі (балғашық - төстік - үзеңгі) арқылы тербеліс ішкі құлаққа жарғақты шытырманның сопакша кіреберісі арқылы беріледі, себебі оған үзенгі тіреледі, Бұл тербелістер иірімдегі сұйыктың жылжуына әсер етіп, ол түкшелерді тербетеді. Осы кезде рецептор жасушаларының түкшелері жамылғы мембранасына жанасады. Рецепторларда қозу п.б, есту жүйкесі арқылы есту анализаторының орталық бөлігіне - самай бөлігіне, үлкен ми сыңарларынын есту аймағына беріледі. Осы жерде дыбыстың әр түрлі, сипаты: оның үні, ырғағы, күші, жіңішкелігі, мағынасы талданады.

Есту гигиенасы. Есту мүшесі бас сүйектің самай сүйегіне терең орналасқан. оны зиянды өсерлердей және инфекция енуінен сақтау керек. Есту жолының түбінде кұлық бөлетін бездер бар. Құлықтын жабысқактығы сыртқы құлақтан түсетін шаң мен микробтарды жабыстыру жөне ұстау үшін керек. Жиналған құлык бөлініп, құлакты жуған кезде сыртқа шығарылады. Салдыр-салақ адамның құлағында құлық

тығын түзуі мүмкін. Ол естудін нашарлатады. Құлықты әр түрлі затпен (сірщке, түиреуіш, й ) алуға болмайды. Ортаңғы құлақ аурулары жұқпалы аурумен ауырған (скарлатина), баспа, тұмау, т.б.) мүрын-жұтқын шақтан микробтар мұрын шырышымен (сілемей) есту түтігі арқылы ортаңғы құлакка түскенде п.б.

Құлақ ауырған кезде дөрігерге керіну керек. Есту _мүщесіне адамға күнделікті эсер ететін қатты шу зор зиян келтіреді..

Вестибула аппараты (тепе-теңдік мүшесі). Адамда тепе-тендік мүшесі ішкі күлакта орналаскан. Ол екі капшьщ пен жартылай иірім өзектен түрады. Өзек өзара перпен­дикуляр үш куыста орналаскан. Жартылай иірім озек куысы сүйыкка толы. Жартылай иірім өзек қабырғасында рецепторлар мен көмір қышкылды кальцийдің (әк) ұсақ кристалдары орналаскан.

Дененід әр түрлі қалпында кристалдар кқысымы қандай да бір рецепторларда қозу тудырады. Пайда болтан жүйке импульстері миға (ортаңғы ми, мишык, үлкен ми сыңарының кыртысы) Мидан жауапты импульстер қаңка бұлшық еттерінің өр түрлі тобына түседі. Бұлшық еттер жиырылады, дене тепе-теңдігі бұзылса, қалпына келеді.

Вестибула аппараты орталық жүйке жүйесіне дене және оның бөліктерінің кеңістіктегі орны туралы үнемі аппарат беріп отырады.

өтеді.

Жартылай иірім өзек _________

Жүйке

талшык

тары

Бастын өр түрлі калпындагы тепе-тендік мүшесіндегі өзгеріс

ІІІ. 1. Есту анализаторының құрыпысы қандай?

2. Дыбыс тербелістері есту мүшелерінде қалай беріледі?

3. Ішкі құлақты топтыратын сұйықтық дыбыс тербелістерін беру кезінде қандай рөл атқарады?

Есту түтігі дегеніміз не? Есту түтігі дабыл қуысын қандай мүше қуысымен біріктіреді?

5. Есту сүйекшелері қандай рөл атқарады?

6. Ішкі қүлақ қүрыпысы қандай?

7. Құлақтың қандай бөлігінде тепе-теңдік мүшесі орналасқан?

8. Вестибупа аппаратының құрылысы қандай?

ІV. §21

V.

Д 4-зертханалық жұмыс. Кұлақтын есту қабілетін анықтау

Кұлақтың қалай еститінін тексеру үшін мектеп дәрі-герін шакыру керек.

Биология. 8-сынып. 27.11.2009.

Сабақтың тақырыбы: ТЕРІ ЖӘНЕ БҰЛШЫҚ ЕТ СЕЗІМІ, ИІС СЕЗУ ЖӘНЕ ДӘМ СЕЗУ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды тері бұлшық етсезімі,иіс сезу және дәм сезудің жүзеге асу

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, сезім мүшелерімен олардың маңызын білу.

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ақпараттық

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

. Тері сыртқы ортамен тікелей жанасады. Ол жанасу мен кқысымды, жылу мен суықты, ауыруды кабылдайды. Бұл сезімдерді тіл, мұрын, ауыздың сілемейлі қабықтары кабылдайды. Теріде ауырсыну рецепторлары көп, 1 см²-де, шамамен, 100 ауырсыну рецепторы бар.

Ауыру - бұл қорғаныш реакциясы, қауіппен күресуді жеделдетудің маңызды сигналы. Ауырсыну сезіміне адам үйренбейді. Ал температура өзгерістеріне жеңіл бейімделеді. Жылуды бір рецепторлар, ал суыкты басқа рецепторлар қабылдайды. мұндай рецепторлар бетте және ерінде көп орналаскан.

Сипап сезу - бұл тері сезімі және оны арнайы рецеп­торлар жасайды. Олар саусак, тіл ұшында, ерінде көп болады. Рецепторлар капсулаға немесе қабыққа оралған жүйке ұштары болып табылады. Теріге түсетін қысымға біз тез үйренеміз, сондыктан біраздан кейін киімнің тигенін сезінбей қаламыз. Көзді жұмып затты ұстағанда, біз оның пішінін, мөлшерін, бетінің сипатын, температурасын анықтай аламыз. Бұл сезім соқыр адамда өте жақсы дамыған Еңбек іс-әрекетінің дағдысы саусақ ұштарының сезім-талдығымен байланысты. Сезімтал жүйке бойынша тері рецепторларының сигналы жұлын мен мидағы бұлшық ет сезімі аймағына бағытталады.

Бұлшық ет сезімі. Қаңка бұлшық етінде бұлшык ет жиырылғанда және жазылғанда қозатын арнайы бұлшық ет рецепторлары болады. Адам бұлшық ет сезімінсіз бірде-бір үйлесімді қимыл жасай алмайды. Пианинода ойнаушы, скрипкашы, хирург, шофер жөне көптеген баска мамандық иелерінде бұлшық ет сезімі маңызды рел атқарады.

Адам көрмей қалғанда бүл сезім күшейеді.

Ғарышкерлер үшін ұзақ уақыт ұшу кезінде салмақсыздық күйінде бұлшық ет жүктеме алатын тренажер қарастырылған.

Дәм сезу мүшесі. Тамакты оның иісімен бірге қабылдаған кезде дәм сезімі пайда болады. Дәм сезу рецепторлары суда еріген заттын дәмін сезіп, қабылдай алады. Сілекеймен н\е дәм сезу сұйықтығымен араласпаған құрғақ тамақтың дәмі сезілмейді. Дәм сезу рецепторлары тілде орналасқан, бұл - тіл бүртіктері. Дәмді тілдің әр түрлі бөліктері әр түрлі сезеді.

ЖанасуТері рецепторлары және соған сәйкес түйсіну дәм сезу рецепторлары

қысым

Тіл ұшы - тәтті нәрсеге, орталық-артқы бөлігі - ащы,

алдыңғы және бүйір бөліктері тұзды нәрсеге сезімтал. Қышкыл дәмді қышқылды тілдің бүйір шеті сезеді. Тілдің әр түрлі

бөліктерінде орналасқан рецепторлардан жүйе талшыктары

қозуды мидың белгілі бір бөлігіне өткізеді

Дәм сезу рецепторлары дәм бүртіктері

48-сурет.

Жүйке талшыктары

Тамақ ішкенде тілдің барлың рецеп­торлары жүмыс істейді. Лимон, қарбыз, кұлпынай, т.б. жеген кезде, қышкыл, ащы, тәтті, түзды дәмнен күрделі дәм үйлесімі пайда болады.

Иіс сезу тамақ қабылдауға міндетті түрде қатысады. Мұрын бітіп, иіс сезбей қалған кезде тамақ дәмі қалай өзгереді.

Иіс сезу мүшесі. Адам үшін иіс маңызды рөл аткарады. Ол тұрмыстық газдың шығып жатқанын, ашып кеткен тамақ туралы хабар береді, Мұрын қуысының үстінгі мұрын қалқанында иіс сезу мүшесі орналасқан. Бұл - пішіні түйреуіш тәрізді және кірпікшелері бар иіс сезу рецепторларының шоғыры (жиналуы).

Осы кірпікшелер хош иісті заттардың молекулаларын газ төрізді күйінде қабылдайды. Иіс сезу рецепторлары ете сезімтал. ХоШ иісті заттың 1 грамының 10 млн-нан бір бөлігі адамның кабылдауына жеткілікті.

Кіршкшелер

Эпителий жасушалары

Иіс сезу жасушалары

Жүйке талшык­тары

Днализаторлардың өзара әрекеті. Біз анализатор-_ларға байланысты әлемді біртүтас кабылдаймыз. Жеке сезімдердіп өзара өрекеті барлык анализаторлардан сиг­нал тусетін ми кыртысында жүреді. Барлык анализатор-лардын өзара әрекеті - толыкканды тіршіліктің, еңбек Іс-әрекетінің міндетті шарты.

1. Сәйкестігін аныктаңдар:

1. Иіс сезу мүшесі.

2. Дәм сезу мүшесІ.

а) рецептор жасушаларынын тітіркендіргіштері - суда еритіл заттар;

ә) иіс сезуді қамтамаеыз етеді;

б)жасуша тітіркендіргіштері - кейбір заттардың газ күйіндегі бөлшектері;

в) рецепторлардан импульс жүйкелер бойынша үлкен ми сыңарлары қыртысының самай және төбе бөліктерінін ішкі бетінін нейрондарына түседі;

г) рецепторлары тіл бүртіктері эпителийінде болады;

ғ) рецепторлар мұрын қуысының жоғары бөлігінің сілемейлі қабығында болады.

ІV. §22.

V. . 1.Есту анализаторының құрыпысы қандай?

2. Дыбыс тербелістері есту мүшелерінде қалай беріледі?

3. Ішкі құлақты топтыратын сұйықтық дыбыс тербелістерін беру кезінде қандай рөл атқарады?

4.Есту түтігі дегеніміз не? Есту түтігі дабыл қуысын қандай мүше қуысымен біріктіреді?

5. Есту сүйекшелері қандай рөл атқарады?

6. Ішкі қүлақ қүрыпысы қандай?

7. Құлақтың қандай бөлігінде тепе-теңдік мүшесі орналасқан?

8. Вестибупа аппаратының құрылысы қандай?

Суретті караңдар. Дәм сезу мүшесінің құрылысын атандар.

ІІІ.

Биология. 8-сынып. 30.11.2009.

Сабақтың тақырыбы: Қаңқа. Сүйек құрылысы.Химиялық құрамы.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды қаңқа бөлімдері және сүйек құрамымен таныстыру.

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін, оқу материалдарын толық меңгерту қабілетін арттыру

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ұжымдық ойлау

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ.. Тірек-қимыл жүйесінің маңызы.Қаңқа сүйектерден жөне олардың байланысынан тұрады. Ол біздід денемізге тірек болып, пішінін сактайды, қорғаныштық және қан түзілу қызметін атқарады, зат алмасуга қатысады. Дене және аяқ-қол сүйектері иінтірек болып табылады. Ол арқылы дененің кеңістіктегі қимыл-қозғалысы жүзеге асырылады.

Түтікті сүйектің басы сүйектің кызыл кемігін, ал куысы сүйектің сары кемігін қорғайды.

Адам қаңкасы 200-ден астам сүйектен түрады. Әрбір сүйектің белгілі бір пішіні, мөлшері және каңкадағы белгілі бір орны болады.

Бас қаңқасы. Бас қаңқасы - бас сүйек екі: ми және бет бөлігінен түрады. Ми бас сүйегінің сүйектері - маңдай, шүйде, жұп самай және төбе сүйектері өзара берік байланысқан Олар миды қорғайды. Шүйде сүйегінің үлкен тесігі бар. Бұл жерде ми мен жұлын жалғасады. Сүйектегі көптеген майда тесіктер аркылы жүйкелер мен қан тамырлары өтеді.

Бас сүйектің бет белігін ірі сүйектер - қозғалмайтын үстіңгі ж\е қозеалмалы астыңгы жақ сүйектері құрайды. . Жақ сүйектерінде тістер орналаскан. тіс түбірі жақ сүйегіндегі ұяда терең орналаскан, сондықтан олар берік бекиді.

Дене қаңқасы. омыртқа жотасы мен кеуде куысы жатады . Омыртқа жотасы дене бөліктерін байланыстырып, жұлынның қорғаныш қызметін, бас, қол, бүкіл дененің тірек кызметін аткарады Омыртка жотасының жоғары бөлігі бас сүйекпен байланысады.

Омыртқа жотасы 33-34 омыртқадан түрады. Оні мойын (7 омыртқа), арқа (12 омыртқа), бел (5), сегізкөз (сегізкез түзетін косыла ескен 5 омыртка), күйымшақ (кұйымшак түзетін қосыла өскен 4-5 омыртка) бөлімде құрайды

Омыртқа жотасы иілім түзеді, оның екеуінің дөнесі жері - алға, ал екеуінікі артка бағытталған. Иілімнің болуы адамды баска омырткалы жануарлардан ерекшеі лейді және ол дененің тік бағытына және тік жүруге байланысты. Иілімдер еркін козғалуды, тепе-тендікті сактауды камтамасыз етеді. Омырткалар арасында серггімді омьгртқааралык дискілер орналаскан. Омыртка жотасыныН козғалғыштығы жаксы, оньщ козғалуы үш ось айналасында жүзеге асырылады. Ол өркайсысының денесі, омыртка тесігін түзетін арткьі доғасы бар омыртқалардан түрады. і Бірінің үстіне бірі орналасып, омыртка тесігі жүлый| орналасатын омыртка өзегін түзедІ. Доғадан есінділері таралады, оларға бұлшыкқеттер б

Кеуде куысы. Арқа омырткалары, қабырғалар мен төс кеуде қуысын түзеді (55-сурет). Адамда, әдетте, доға төрізді иілген жалпак 12 жұп қабырға болады. Олар артқы жағынан арқа омырткаларымен жалғасады, ал алдыңғыдағы (теменгі екі жүбынан баска) төспен байланысады. Қабырғалардың козғалуы адамның тыныс қозғалыстарына

Иың белдеуі екі жауырын мен екі бұғанадан тұрады, жауырын - кеуде қуысынын арткы-жағында орналаскан Үшбүрышты жалпак сүйек. БүғананыЙ" бір ұшы төстің жоғары ұшымен, екінші ұшы - жауырынмен қосылған.

Қолдың еркін қозғалатын қаңқасы үш бөлімнен: тоқпан жілік, көрі жілік, білек жөне қол басы сүйектерінен тұрады. Токпан жілік жауырынмен қозғалмалы байланысатын иық буынын түзіп, қолмен әр түрлі қимыл жасауға дік береді. Тоқпан жіліктің ішкі қуысы сүйек толы болады.

шынтақ сүйегімен білектің шынтак буынында айналмалы қозғалыс жасайтындай болып байланыскан.

Қол басы сүйектерінің үш бөлімін ажыратады: білезік сүйектері, алакан сүйектері және майда сүйектерден тұратын саусак сүйектері (56-сурет).

Аяқ қаңқасы (жамбас белдеуі) омыртқа жотасының сегізкөз бөлімінен және екі жамбас сүйегінен тұрады. Жамбас сүйектері мен сегізкөз омыртқа бағанасын, яғни бүкіл дене сүйенетін тірек түзеді. Жамбас белдеуіне аяқтың еркін қозғалатын сүйектері мен бұлшык еттер жалғасады. Жамбас белдеуі олар үшін тірек болып табылады және олардың қозғалуына қатысады. Жамбас белдеуі ішкі мүшелерді қорғайды және оларды ұстап тұрады.

Аяқтың еркін қозғалатын сүйектеріне ортан жілік, асықты жілік, шыбык сүйегі және майда 26 сүйектен тұратын толарсақ (тілерсек), табан ж\е бақай сүйектері жатады (57-сурет).

Тік жүруге байланысты адамның аяқ басы жұрісті қамтамасыз ететін күмбез тәрізді пішінге ие болды

Сүйек қабығы Сүйектің тығыз заты

Сүйек Сүйектердіи көбісі сырткы тығыз және ішкі кемік заттардан түрадьі Сүйектің ерекше беріктігі қажет жерде тығыз заі орналасады, ал кемік зат сүйек массасын азайтады. Барлық сүйектің беті сонымен тұтасып өскен, қанмен жақся камтамасыз етілетін жөне көптеген жүйке ұштары -1 рецепторлары бар созылғыш ұлпа - сүйек қабығымеі жабылған. Ол сүйектің қоректенуін және жуандап өсуіі қамтамасыз етеді (58-сурет).

Сүйек остеондардың күрделі қүрылымынан түратын сүйек ұлпасынан құралады. Остеондар сүйек жасушалары және кальций фосфаты мен карбонаттарының жасуша аралық заттарынан тұрады. Остеондарға сүйек үлпасыныі коректенуі мен тыныс алуын камтамасыз ететін тамырлары мен лимфа тамырлары келеді.

ІІІ. Зерттеу. Бөлімі №5.

ІV §23

V.

1. Сипап сезу дегеніміз не?

2.Қимылдаған кездегі бұлшық ет сезімінің рөлі қандай?

3. Адам үшін иіс сезу мен дәм сезудің маңызы қандай?

4. Барлық анализаторпардың өзара байланысты жұмысы не үшін қажет?

5. Неліктен көзді жұмып, мұрнымызға сұқ саусақты тигізе аламыз?

6. Неліктен біз тек суда еритін заттардың дәмін сезе аламыз?

7.Тамақ қабылдауға қандәй сезім мүшелері қатысады?

Кан тамырлары мен жүйкелер

Бейорганикалык заттар сүйекке қаттылык, беріктік қасиет береді.

Демек, органика лық заттар -сүйекке иілгіш, созылғыш қасиет береді.

Бас сүйек

сүйегі

Бұғана

Төс сүйек

Токпан жілік

Қабырғалар

Кәрі жілік

Жауырын

Алакан

Астынғы жак сүйегі

Саусақ суйектері

Ортан жілік Тізе қаңпағы

Асықты жілік Шыбык сүйек

Табан сүйектері

Жарты ай тәрізді еүйек

Омыртқалар

Шынтак сүйек

Жамбас сүйек

Табан сүйектері

Топайсүйек

51-сурет. Адамнын каңқа сүйектері

79Мандай сүйегі

Төбе сүйегі^-

Сүйек жігі

Мұрын сүиеп

Маңдай сүйегі

Шүйде сүйегі

Самай сүйегі

Бет сүйегі

Астынғы жак сүйегі і Үстінгі жак сүйегі

52-сурет. Вас

каңкасы

Самай сүйегі Мүрын сүйегі

Үстідгі жак сүйегі

і

80

Жауырын

Қабырғалар

- Жамбас

-SS6

53-сурет. Жамбас белдеуі және дене сүйектері

81Омыртка жотасының бөлімдері

1-мойын омырткасы

Қүйымшак

54-сурет. Омыртка [жотасының сұрылысы

Кабыр ғалар

Алдынғы жағынан

Омыртңа жотасынын кеуде бөлімі

55-сурет. Кеуде қуь

Білек кәрі жілік және шынтақ сүйектерінен тұрады. Кәрі жілік.

Кәрі жілік

Шынт; сүйек

Саусак сұйектеріОртан

Жіліншік

Асықты^И! жілік

57-сурет. Жамбас белдеуі және аяк сүйектері

СҮЙЕКТІҢ ҚҮРЫ-ЛЫСЫ МЕН ХИМИЯ-ЛЬЩ ҚҮРАМЫ

4. Омыртқа жотасының қандай иілімдері бар және олар қандай қызмет атқарады?

5. Қандай сүйектер кеуде қуысын қурайды?

Ойланып, жауап беріңдер

Қол жөне аяқ сүйектерінің кұрылысында кандай ерекшеліктер бар? Мұны калай түсіндіруге болады?

Қаңқа тірек-қимыл жүйесінің қандай бөлігіне жатады?

Дөптерлеріңе кестені толтырыңдар.

Қацқа бөлімдері

Бас сүйек Омыртқа жотасы

Кеуде куысы

Иык белдеуі

Қол сүйектері

Жамбас белдеуі

Аяк сүйектері

1. Сүйек улпасы қандай құрылым қүрайды?

2. Сүйек қандай заттәрдан түзіпген?

3. Сүйектің бейорганикалық заттарын атаңдар.

4. Олар сүйек улпасына қалай эсер етеді?

5. Органикалық заттар сүйекке қандай қасиет береді?

СҮЙЕК ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫЦ БАЙЛАНЫСУЫ

Ойланып, жауап беріңдер

Сүйектің жуандап өсуі жөне ауырсынуды сезгіштігі неге байланысты?

Суретке караңдар. (Түтік тәрізді сүйек.) Сүйектің күрылысын атаңдар.

5-зертханалық жүмыс

Кальцийсіздендірілген және күйдірілген сүйек қасиеттерін зерттеу

Керекті к%рал-жабдықтар: табиғи, кальцийсіздендірілгеш және күйдірілген сүйектер, буландырғыш ыдыс.

Жцмыс реті

1. Жануар сүйегін иіп, содан соң созып көріңдер. Сүйек j иіле ме? Сүйек созыла ма?

2. Қыздырылған сүйекті иіп көргенде не болады? Оған] кандай касиет төн?

3. Түз қышқылына батырылған сүйекті созуға бола ма?1 Бүл сүйекке кандай касиет тән? Кальцийсіздендірілген және қыздырылған сүйектердің ерекшелігі қандай? Қоры-1 тынды жасаңдар.

Биология. 8-сынып.

Сабақтың тақырыбы: СҮЙЕК ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ БАЙЛАНЫСУЫ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды сүйек типтерімен және олардың байланысын түсіндіру.

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін ғылыми тұрғыда дамыту.

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: зерттеу сабағы

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ.Адам қаңкасынын сүйектері қысқа, жалпақ және ұзын (түтік тәрізді, қуыс) болып жіктеледі. Қысқа сүйектерді омыртка, білезік, алақан сүйектері құрайды. Жалпақ сүйектерге жауырын, бас сүйектің ми және бет сүйектері, қабырғалар, жамбас сүйектері жатады. Ұзын, түтік тәрізді сүйектерге жіліктер жатады . Бұл сүйектердің қуысы сүйектің сары кемігіне толы. Жілік басы сүйекті нығайтатын кемік заттан және қан өндіру мүшесі - сүйектің кызыл кемігінен тұрады

Сүйектердің байланысуы. Сүйектер өзара қозғалмайтын, жартылай қозғалатын, козғалатын (буынды) болып байланысады. Сүйектердің қозғалмайтын болып қосылуы олардың қисып бітуі арқылы түзіледі. Осылай құйымшақ ж\е сегізкөз сүйектері өзара байланысқан. Жік арқылы қозғалмайтын болып байланысу бас сүйектеріне тән. Жік арқылы байланысу үлкен беріктікті қамтамасыз етеді, мысалы, миды қорғайды.

Көптеген сүйектер созылмалы және иілгіштігі жоғары, шеміршекті астармен омыртқа дискісін түзін байланыскан. Бұл - омыртқа жотасының иілгіштігін қамтамасыз ететін сүйектердің жартылай қозғалатын болып байланысуы. Буын - сүйектердің қозғалатын болып байланысуы (60-сурет). Буын тұтас сүйектерден тұрады. Олардың біреуінде басқа сүйектің буын басы кіретін буын ойысы болады. Басы мен ойысы иілгіш шеміршекпен қапталған және мөлшері мен пішіндері сәйкес келеді (61-сурет). Оларды дәнекер ұлпасынан тұратын буынішілік байлам байланыстырады.

Байланысқан сүйекті буын қабы жабады. Буын қабының ішкі беті үйкелісті азайтатын және байланыскан сүйектер арасындағы қозғалысты қамтамасыз ететін аз мөлшерде тұтқыр сұйықтық бөледі. Шеміршек сүйек

Шар тәрізді буын Шығыр тәрізді буын

Жалпақ жауырын, жамбас, қабырға сүйегі

жұка ұлпамен жабылған қамтамасыз етеді.

Дұрыс отырмаған кезде адамның омыртка жотасы қисайып, иығы бүкірейіп қалуы мүмкін (62-сурет). Ал ұзак уақыт аяққа күш түскенде, тар және өкшесі биік аяккиім кигенде - жалпақтабандылық. пайда болады (63-сурет).

Қаңқаның сүйектену процесі дене өсуі тоқтағанда 22-25 жасқа қарай аяқталады. Ересектерде сүйек заты баяу жаңарады.

Омыртқа - қысқа сүйек

ІІІ. Кесте толтыру.

Сүйектердің қандай байланысын білесіңдер?

Біздің организміміздің қай жерінде кездеседі?

V §25

V. Перфакарта тольтыру.

Қаңқа бөлімдері

Оны құрайтын сүйектер

Бас сүйек

Омыртқа жотасы

Кеуде қуысы

Иық белдеуі

Қол сүйегі

Жамбас сүйегі

Аяқ сүйегі

Сұрақтар : 1. Сүйек ұлпасы қандай құрылым құрайды?

2. Сүйек қандай заттардан түзілген?

3. Сүйектің бейорганикалық заттарын атаңдар.

4. Олар сүйек ұлпасына қалай әсер етеді?

5. Органикалық заттар сүйекке қандай қасиет береді?

Самай сүйегі

Шүйде сүйегі

Тебе сүйегі

Бет сүйегі

59-сурет. Сүйек типтері

1.

I 1. Дөптерлеріңе кестені толтырыңдар.

Сүйектердің байланысуы

Дұрыс

отырмағанда

омыртқа жотасыны:

қисаюі

Қалыпты табан Каңкасы мен ізі

2. Суретке караңдар. 1

Жалпактабандылык кезіндегі қанка және

Суретте бейнеленген сүйектерді жөне олардың байланысуын атаңдар.

63-сурет. Қалыпты

табан каңқасы жөн

онын жалпақтабан

дыльқ кезінде өзгеруі

Биология. 8-сынып. 11.2009.

Сабақтың тақырыбы: Сүйек сынғанда жәнебуын шыққанда көрсетілетін алғашқы жәрдем.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды сүйек сынғанда,буын шыққанда көрсетілетін жәрдем түрлерімен таныстыру.

2. Оқушылардың сарамандық икемдігін арттыру,

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: кездесу

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру. §26.

ІІ.Байламдардың созылуы. Оқыс қимылдаған кезде, буында сүйектердің ығысуы шекті шамадан асып кеткенде j байламдар закымдалады немесе созылады. Закымдалғаң буын айналасы ісіп, қатты ауырады. Байлам созылғанда тамырлар үзіліп, жарақаттанған жерге қан құйылады. Бұл кезде, алдымен, зақымданган жерге мұз, қар немесе салқын шүберек басу керек. 20 минуттан кейін қысып буатын таңғыш салып, зардап шеккен адамды медициналық мекемеге жеткізу керек.

Буынның шығуы. Буын басы буын ойысынан шығып кеткенде буын беттерінің жанасуы бұзылады. Сәл ғана қимыддан қатты ауыру байқалады. Мұндай жағдайда зақымданған жерге суық затты басып, зардап шеккен адамды қозғалтпай, жедел медициналық мекемеге жеткізу керек.

Сүйектің сынуы. Сүйектің механикалык беріктігі жоғары. Сүйек тұтастығының бұзылуы сыну деп аталады.Ашық сыну кезіндеі сүйек қана емес, тері, бұлшық ет және қан тамырлары да зақымданады. Мұндай жағдайда алдымен қан кетуді қысатын таңғыш көмегімен тоқтатып, жараны стерильді салфеткамен таңады. Содан кейін закымдалған жерді қозғалтпай шендеуіш (шина) салып немесе кез келген қолданбалы материалды (тегіс немесе мата оралған тақтай, қатты қатырмақағаз, т.б.) пайдаланып немесе зақымдалған аяқты сау аяққа қосып таңу керек (64, ө-сурет).

Кеуде қуысы сүйектерінің сынуы. Егер бұғана немесе жауырын закымданса, жарақаттанған қолды орамалмен мойынға таңып, қолтыққа мақта немесе кез келген матаны бүктеп қояды. Егер кабырга сынса, зардап шеккен адамды орындыққа отырғызып, терең дем шығартады да, кеуде куысын кысып дөкемен орап тастайды.

Бас сүйек пен омыртқа жотасының сынуы өте кауіпті.| Мұндай жағдайда зардап шеккен адамды қозғалтпай, тез ара да жедел жәрдем шакыру керек. Егер мүндай жағдай болмаса, омыртқа жотасы закымданғанда зардап шеккей адамды етпетінен тактайға (есік, жалпақ тақтай, фанер

Сан және балтыр сүйектері сынғанда шендеуіш салу

Салкындату

Танғыш салу

а)

қысатын таңғыш

ІІІ.Сарамандық бөлім. № 6-зертханалық жұмыс

V §26

V. 1.Адам қаңқасының қысқа сүйектерін атаңдар.

Олардың құрылысы қандай?

2.Қаңқаның жалпақ сүйектерін атаңдар.

Олардың құрылысы қандай?

3.Түтік тәрізді сүйектердің құрыпысының жалпақ

сүйек құрылысынан ерекшелігі неде?

4.Қаңқаның қандай бөлігі қозғалмайтын болып

байланысқан?

5. Жік арқылы байланысудың ерекшелігі неде?

6. Жартылай қозғапмалы байланыс қалай жүзеге асырылады?

7. Сүйектердің қозғалмалы байланысуының жартылай қозғалмалы баипаныстан ерекшепігІ неде?

1. Байпамдардың созылуын қандай белгілері бойынша анықтауға болады?

2. Сүйек шығу белгіпері қандаи?

3. Омыртқа жотасы, бас сүйегі, кеуде қуысы сұйектері сынған кезде қандай сақтық шараларын сақтау керек?

Сүйек сынғанда, буын шыққанда және байламдар созылғанда алгашқы көмек көрсету

Параграф мазмүнында алғашқы кемек көрсету сипат-^талған. Әрбір жарақатқа берілген нүскау бойынша кемек

^көрсетіледі.

Керектщурал-жабдъщтар: катты катырмака^аз, тақтай, ңдеуі_Ш орамал.

Жцмые мацсаты:

1- Сіңір созылғанда қысатын таңғыш сала білу. 2. Білек, иық, тізе, санға шендеуіш (шина) салу өрекетін ^тҮсіңді_ре білу.

_с 3. Бас сүйегі, омыртқа жотасы, кеуде қуысының Үйектері сынған кезде алғашкы көмек көрсету Рекщеліктерін түсіндіре білу. Окулык мазмүнындағы *^сНауларға сәйкес әрекеттерді орындай білу. Ңорытынды жасау.

91БҮЛШЫК ЕТТЕР, БҮЛШЫҚ ЕТ ТИГІ-

ТЕРІ, ОЛАРДЫН КҮРЫЛЫСЫ МЕН

млңызы

Бірыңгай салалы, көлденең жолақты ңаңк;а, көлденең жо-лаңты журек (мио­кард) бцлшық ет-тері болады.

Булшык еттерді ор-наласуына карай бас және мойын, дене жөие аяқ-ңол булшық епгтері деп бөледі

92

§27. БҮЛШЫҚ ЕТГЕР, БҮЛШЫҚ ЕТ ТИПТЕРІ, ОЛАРДЫҢ КҮРЫЛЫСЫ МЕН МАҢЫЗЫ

Бүлшық еттердің маңызы. Біздің организміміздің енжар бөлігі - каңқаны бүлшык еттер кимыл-козғалыска келтіреді. Бүлшык еттер тірек-кимыл жүйесінің белсенді бөлігін күрайды. Олар біздің денемізді тік бағытта ұстайды жөне денеміздщ өр түрлі калыпка келуіне мүмкіндік береді. Қүрсак бүлшық еттері ііпкі мүшелерді біркальшты үстайды және корғайды. Көкет (диафрагма) кеуде қуысын күрсақ куысынан бөледі. Колденең жолакты бұлшык еттер көз алмасының козғалуын, жүтуды; кабырғааралык бүлшық еттер тыныс козғалыстарын, т.б. камтамасыз етеді. Адамда 600-ден астам қанка бүлшық еттері бар жене олар көл-денең жолакты үлпадан түзілгең(65-сурет).

Бүлшық еттің қүрылысьі^Бірыңғай салалы, көлденең жолакты канка, көлденең жолакты жүрек (миокард) бүлшык еттері болады.

Бірыңгай салалы булшыц еттер көптеген ішкі мүшелер, тамырлар кабырғасын күрайды. Бірыңғай салалы бүлшық ет үлпасы бір ядролы, үршык төрізді жасушалардан түрады. Олар аркылы козу баяу, яғни адам еркінен тыс жүзеге асырылады.

Көлденең жолақты (каңқа) бұлшык еттер көлденең жолакты талшыктардан түрады. Талшыктар ішінде нәруыз жіпшелері өтеді, оларға байланысты бүлшық еттер жиырылады. Талшыктардан бүлшык ет шоғырлары, ал бүлшык ет шоғырларынан бүлшык ет түзілген. Бүлшык еттер сінірге аішалатын дөнекер үлпасымен жабылған. Олар сіңір аркылы сүйек ойысына, төмпешігіне бекиді және каңканы козғалыска келтіреді. Бүлшык еттерде коптеген кан тамырлары болады. Олар аркылы бүлшык еттер коректік заттармен және оттекпен камтамасыз етіледі. Сонымен катар осы тамырлар аркылы алмасу өнімдері - тіршілік әрекетішң зиянды заттары сыртка шығарылады.

Бұлшық еттердің негізгі топтары. Бүлшык еттерді орналасуына карай бас және.мойьщ, дене және аяк-кол бүлшык еттері деп бөледі. &^СШ- «иги*^

Бас булшыц еттеріне мимикалык және шайнау бүлшык еттері жатады. Шайнау бщшъщ еттері үстіңгі жәнеі астыңғы жақ сүйектері арасында орналасады. Олардың бір ' ұшы астыңғы жак сүйекке, екінші жағы бас сүйектеріне бекиді (66-сурет). Олардың жиырылуына байланыстЫ тамакты шайнағанда және сөйлегенде астыңғы жақ сүйек-тері козғалады.

Саусактар мен

Үлкен

кеуде ^ч бүлшың еті

/ Дельта төріаді / бүлшык ет

/ /

Колдьщ ек / басты

Трапеция у төрізді бұлшьгқ ет

Колдын ушбасты булшық

. Кұрсаң бул- еті шык еті

пак бұлшьгқ еті

Тшнші

бұлшың

ет

Терт басты булшык ет

Орган жіліктін алдыңғы бұлшык еті

Шынтақ пен саусаңтарды бугу булшьщ

еті

- 65-сурет. Дене және аяқ-ңол бұлшык еттері

93БҮЛШЫҚ ЕТТЕРДІҢ ЖҮМЫСЫ. БҮЛ-ШЫК ЕТ КОЗҒАЛЫ-СЫНЫҢ РЕТТЕЛУІ

Кез кслгвн буында цозгалуды царама-қарсы әрекет ететін екіден кем емес бул-шыц еттер іске асы-рады , оларды бугу және жазу булшык; еттері дейді.

68-сурет. Бұлшык еттердің жұмысы

96

§28. БҮЛШЫҚ ЕТТЕРДЩ ЖҮМЫСЫ. БҮЛШЫҚ ЕТ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ РЕТТЕЛУІ

Қаңқа бүлшық еттері өте тез жиырыла алуға кабілетті. Бұл ыстык затка тигенде колды тез тартып алудан, ауыр затты көтеруден, жүгіруден, жүруден жөне т.б. көрінеді. Бүліпык еттер динамикалық өрі статикалық жүмыс (түру, дене қалпын сактау, т.б.) орындай алады.

Бүлшык еттер жиырылғанда иінтірек сиякты өрекет етіп, сүйекті козғалысқа келтіреді. Кез келген буында козгалуды кдрама-карсы өрекет ететін екіден кем емес бүлгдык, еттер іске асырады, оларды бугу жөне жазу бүлшык еттері дейді. Мысалы, тізе буынында аяқты бүккенде бүгу рөлін санның екі басты бүлшык еті мен балтырдың үш басты бұлніық еті, ал жазу рөлін санның төрт басты бұлшык еті аткарады (68-сурет).

Бүлшык ет жұмысын жүйке жүйесі баскарады, олардың өрекеттерінің үйлесімділігін камтамасыз етеді (69-70-суреттер). Олардың жүмысьш шынайы жагдайға бейімдейді жөне рефлекстік сипатка ие. Шырылдаған телефон аппа-ратына еріксіз қозғалу, қолды тікенекті заттан тартып алу, металл жонушының, сағат механизмін жинаушының еңбеі

Кимылдайтын жүйке

Бүгу бұлшык еттерінің сіңірлері

Жазу бұлшык еттерінін сіңірі

Бүгу бұл-шык етініН сіңірлері

Жазу бұл-шык етінін сіңірлері

Бүлшық ет

Жүйке жасу-

шаларының

өсінлілері

Синапс

кимылдары - бүнын барлығы күрделілігі әр түрлі қимыл-козғалыс рефлекстері.

Дене еңбегі болмаса бүлшык еттер әлсіреп, даансызданып (семіп) калуы мүмкін. Бірак. бүлшық еттер узак уакыт дене еңбегін көп атқарса қажуы мүмкін. Қажу дегеніміз - бүлшык еттердің қалыпты физиологиялык күйі. Демалғаннан кейін бүлшық ет жүмысы калпына келеді. Жүмыска кабілеттілікке адамның көңіл күйі үлкен эсер етеді. Егер жүмысты күлшына кірісіп, шын ниетімен істесе бүлшық ет баяу кажиды. Бүлшық ет топтары алма-кезек жүмыс істесе де баяу кажиды. Белсенді демалыс әрдайым пайдалы. Ол үшін кажыған бүлшық етті демалдырып, белсенді жүмысқа бүлшық еттің басқа топтарын катыстыру керек. Жүмыска кабілеттілікті осылай белсенді қалыпка келтіруге болады. Еңбек физиологиясын орыс ғалымы И.М.Сеченов терең зерттеді.

Қажу орталық жүйке жүйесінде жүретін процестермен байланысты. Сонымен катар бұлщық етте жиналған зат алмасу енімдеріне Де тәуелді. Демалыс кезінде бүл заттарды қаді ^аЙьш әкетеді де орталык жүйке жүйесінің жасушаларының жүмысқа кабілетті-

ң қалпына келтіреді.

Қажу жылдамдьны жүмыс ырғагына, дене ^Үктемесі мөлшеріне, бүлшык етті жаттьщ-^ТьіРуға және жүйке жүйесінің күйіне байла-^Ыс. Мүмкіндігінше бұлшык. ет келемін , олардың жүмысқа кабілеттілігінің

69-сурет. Жүйке

бойынша сигналдың

бүлшьщ етке өтуі

Екі басты бүлшьщ ет

70-сурет.' Милан

электр сигналы

түскенде бұлшык

еттердің жиырылуы

97

66-сурет. Шайнау бұлшык еттері

67-сурет. Аяк (а) жөне кол (ө) бұлшык еттері

94

козғалыстарына, ішкі мүшелердің жұмысына катысады. Сонымен катар кұрсақ куысының мүшелерін корғайд^, Арқада бас, кеуде куысы мен колдың козғалуына каты-сатын арканың трапеция тәрізді, жалпак бүлшык еттері орналасады.

Аяқ-қол бұлшық еттері. Дельта тәрізді бүлшық еттер иык белдеуінде колды козғалысқа келтіреді. Бицепс (екі басты бүлшык ет) колды шынтақ буынында бүгеді, ал трицепс (үш басты бұлшык ет) колды жазады.

Сан аркылы тігінші бұлшык еті өтеді. Бүл - ен үзың бүлшық ет. Санныц алдыңғы жағында санның төрт баст бүлшык еті - тізе буынын жазатын бүлшык ет орнала сады. Ол сонымен катар санды жамбас-сан буынында б қатысады (67-сурет).

Түсініп, есте сақтандар! Бірыңгай салолы булшық еттер. Көлденең жолаңты бцлшық еттер. Шайнау булшыц еттері.

Мимикалық бцлшыц еттер. Қабыргааралық булшъщ еттер. Диафрагма. Трапеция тәрізді, жалпац арқа булшық еттері Бицепс. Трицепс. Төрт басты сан буілшық еті

Дельта төрізді бұлшык

^

Төрт

басты

бұлшык

Үш басты бұлпіык ет (трицепс)

71. Көлденең жопақты бұпшық еттің қурылысы қандай? 2. Булшық еттер сүйекке қалай бекиді?

3. Қаңқа булшық еттерін қандай топқа бөлуге болады?

4. Мимикалық бупшық еттердің анатомиялық ерекшепіктері неде? J. Дене бүлшық еттері қандай қызмет атқарады?

6. Қандай бұлшық еттер шынтақ буынында бұгу және жазу қызметін атқарады?

7. Біздің организміміздегі ең узын бұлшық ет?

8. Санның төрт басты бүлшық еті қандай қызмет атқарады?

Ойланып, жауап беріңдер

Тірек-қимыл аппаратының белсенді бөлігін не күрайды?

Бұлшық еттердің кандай топтарын білесіңдер? Бүлшық еттердің дамуына жаттығу қалай эсер етеді?

1. "Дене бүлшык еттері" және "Бүлшық еттің күрьі-лысы" деген суреттерді караңдар. Бүлшык еттердің негізгі бөліктерін атаңдар.

2. Сәйкестігін аныктандар.

1. ¥зын бұлшык еттер.

2. Жалпак бұлшык еттер.

3. Қыска бұлшьщ еттер.

а) трапеция төрізді бұлшык ет; ө) күрсактьщ тура бұлшьщ еті;

б) арткы кабырғааралык;

в) іштін көлденен жолаңты бұлшык еті;

г) иыктың екі басты бұлшык еті;

г) балтыр бұлшык еті;

д) ішкі қабырғааральщ бұлшык ет.

3. Дөптерлеріңе кестені толтырыңдар.

Вұлшық еттердің негізгі топтары

Бұлшық еттердің негізгі топтары

---__ ■*

Олардың қызметі

.

8-сынып.

Сабақтын тақырыбы: Қан жасушалары.

Сабақтың мақсаты

Білімділік. Жаңа білім беру. Қанның кұрамы, ағзаның ішкі

ортасы туралы ұғым қалыптастыру.

Дамытушылық. Оқытудын жаңа элементтерін пайдаланып, оқушы беленділігін арттыру. Оқушылардың іс-әрекетін басқару арқылы ой таласын туғызу, оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім-біліктігін дамыту.

Тәрбиелік. Оқушы бойына ұлттық рухты сіңіріп, өз ұлтының әдет-ғұрпын, салт-санасын құрметтеуге тәрбиелу.

Көрнекіліктер. Плакаттар, сандар тізімі,

микроскоп, компютер,телевизор.

Сабақтың түрі: Ізденіс

Сабақтың әдісі:СТО элем-н пайдалану.

Сабақтың пән аралық байланысы: Экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

Сабақта оқугаыларға өз бетінше іздшіп, әрекет жасауға дағдыландыру. Проблемалык сұрақтар койылады.

1. «Қан-дәнекер ұлпа». Қан-өмір сыйлаушы» дегенді: қалай түсінесіз?

2. «Адам денсаульғы қанның құрамын зертту арқылы анықталады» дегенді қалай түсінесіз?

3. Қан аркылы берілетін ауруларды білесіз бе?

4. Адам жүрексіз өмір сүре ала ма?

5. 0,9% КаСІ ерітіпдісін не үшін құяды?

6. Қазақ жеті атадан қыз алмаған, онын сыры неде? Жауаптары.

1. Қан болмаса тіршілік болмайды. Ол деяемізге қоректік затты, оттекті тасымалдайды, керексіз заттарды сыртқа шығарады.

2. Қанды тексергенде қан жасушаларының мөлшері анықталады. Мөлшері сәйкес келсе, адам денсаулығы жақсы екені байкалады. Мысалыі эритроцит көбейсе, эритроцитоз байқалады.

3. Қан арқылы таралатын аурулар: туберкулез, кант диабеті, психикалық аурулар, гемофилия,казіргі кезде байкалып отырған ЖИТС ауруы.

4. Адам жүрексіз өмір сүре алмайды. Себебі, жүрек кан айналымын реттейді.

5. Адам көп қан жоғалткан кезде, дәрігер еч тобына сәйкес қан қүюмен бІрге, 0,9% №С1 ерітіндісІн қүядьі. Себебі, жасушаньщ ішінде осмостык қысым ерітіндіиің осмостық қысымымен тен болғандыктан, кабыкша жарылмайды.

6. Қазақ халқында «жеті атадан» бері кыз алуға тиым салган, аталары туыс, кандары жакын адамдар үйлаісе олардан іуған ұрпақ әмірге аурушан, акыл есі кем, кемтар болып келеді.

Тірек-сызба нұсқалармеп жұмыс

Қанның құрамы

Плазма Қан жасушалары

эритроцит

Минералды тұз су орг. зат лейкоцит

тромбоцит

нәруыз май глюкоза

Альбумин-р

Улобулин

Жаңа сабақта:

1. Кан жасушалары, кұрылысы,кызметі. 2. Лейкоциттің түрлері.

3. Фагоцитоз құбылысы.4. Қанның ұюы.

Қан жасушаларына эритроциттер, лейкоцит, тромбоцит жатады. Эритроциггердің негізі қызметі- О₂ мен СО₂ тасымалдау. Алам қаиында 99%-эритроцит,1%- баска жасушалар,Лейкоцитгері түссіз, ядролы жасушалар.1мм³ қанда 4-9мын лейкоцит болады. Негізгі кызметі - қорғаныш қызметін, улы затгарды залалсызландырып ыдырату. Уақытша көбею лейкоцитоз, кандэғы ақ түйіршіктердің азаюы лейкомея дейді.

Түйірлі лейкоциттер-гранулоциттер, түйіршіксіз - агранулоциттер

Қан жасушалары

Эритроцит Лейкоцит Тромбоцит

Тромбоциттер-қанның ұйығыш. қамтамасыз ететін жасуша деп аталады. Түссіз, домалак пішшді. 2-5мкм келетін ядросыз жасуша. Қаның 1мм³ 250-400мың болады, тіршілігі-7-10 күндей,..

Ой козғау Биологиялык, диктаңт

Организмнің ішкі ортасы деп ... айтады. Қан организмдегі ... ұлпаға жатады. Қан жасушаларына .., .... , ... жатады. Эритроциттің қызметі ... тасымалдау. Лейкоциттер организмге түскен ... өзіне сіңіріп қорытады. Қан жасушалары ... жасалады. Көп нуктенің орнына қоятын создер: сүйек кемігінде, дәнекер. лейкоцит, эритроцит, тромбоцит,қан, лимфа,жасуша сұйыктығы, О₂, бөгде заттарды.

Ой толғаныс

1. Тақтаға ілінген сандарға анықтама беру:

І20/80мм, 75-76 рет, 5л, 4топ, 50есе, 100 мың км, 4-9мың.

Анықтама. Қая кысымы, 1 мин. жүректің соғысы, қан мөлшері, қан тобы, қылтамырдың шаштан 50 есе жіңішкелігі, қылтамырұзындығы, 1мм лейкоциттің саны.

Микроскоппең жұмыс

Оқушылар микроскоп арқылы қан жасушаларын анықтап көреді. Компыотердін мониторында дайын тест сұрағы шығарылып тұрады,

ІІІ. Тест

I.Қан кандай ұлпа? а) дәнекер; ә)бүлшықет; б) жабын; в) жүйке; г) май.

2. Қан дене салмағының неше % құрайды? а) 10%; ә) 7%; б) 15%; в)20%; г) 25%.

3. Плазмаиын кұрамьшда неше пайыз су болады? а) 10%; ә) 95-98%; б) 70-72%; в) 85%; г) 90-92%.

4. Эритрошттер түзелетін орны:

а) сұйек кемзгі; ә) бауыр; б) өкпе; в) жүрек; г) айыр безде.

5. Эритроииттер қызметі?

а) О₂ тасымалдаушы; ә) қанның ұюнаа қатысады;

б) бактерияны залалсыздандырады;в) антидене қалыптасуына қатысады.

6. Қанның қызыл түсті болуы ... байланысты:

а) эритроцитке; ә) лейкоиитке; б) қан сары суына; в) фибринге;

7. Оксигемоглабин дегш не?

а) СО₂ қосылған гемоглобин; ә) темірмен косылған гемоглобин;

6) 0₂ қосылған гемоглобин; в) Н₂О қосылған гемоглобин.

8. Қан ауруын зерттейтін ғылым:

а)кардиология; ә) миология; б)остеологюі; в)гемотология; г)маммалогия.

9. Қан айналу жүйесіне жататындар:

а) жүрек пен бүйрек; ә)өкпе мен жүрек; б) жүрек пеи өкпе

.в)жүрек пен қан тамыры;

10. Қанның ұюын қамтамасыз ететін зат:

а) эритроцит; ә)лейкоцит; б)фибрин; в)плазма; г)ақуыз.

Тест жауаптары:

1-а, 2-ә, 3-г, 4-а, 5-а, 6-а, 7-6, 8-в,9-в,10-б.

ІV. Үйге.§30оқу

8-сынып. 15.01.08ж

Сабақтын тақырыбы: Эритроциттер.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды эритроциттердің құрылысы және

атқаратын қызметтерімен таныстыру,қаназдық

туралы түсініктер беру.

2.Оқытудын жаңа элементтерін пайдаланып, оқушы

беленділігін арттыру. әрекетін басқару оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.- 3. Оқушы бойьша ұлттық рухты сіңіріп, өз ұлтының әдет-ғұрпын, салт-

санасын құрметтеуге тәрбиелу..

Сабақтың түрі: Кіріктірілген

Сабақтың әдісі:СТО элем-н пайдалану.

Сабақтың пән аралық байланысы: Экология.Химия, матем.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

Қан - организмдегі дәнекер ұлпаньщ бір түрі. Эрнтроциттер -ядросы жоқ вдызыл түсгі кан клеткәлары. Олардың орта диаметрі шамамен 7,2-7,5 мкм. қанньщ 1м³ көлемднде 4,5-5 млн эритроцит, ал оныңмөлшерінде 10-13 гемоглобин бар және олардың диаметрі адамның жасьша, іс-әрекетіне, өмір сүріп отырған климат жаедаіі-ларьша байланысты өзгереді. Олардың ортасы қысыңқы тегершік пішінд ібодады. Бул эритроциттердщ бегін 1,5 есе улкейтеді және газдардың мол көлевде алмасуьша бейімірек келеді.

Эритроциттердід құрамыңда белокты зат - гемоглобин бар. Гемоглобин - күрделі органикалыгс қоспа. Ол белок глобин мен кдннын, бояіыш заты гемнен тұрады. Ал. гемнің к^рамынатемір ионы кіреді. ТемІрдін, оттегімен крсылысы қанға к&ізыл түс береді. Кдн өкпеге келгенде, темір ионы оттегімен тұрақсыз қосылыс (ҒеО) түзеді, яғня гемоглобин оттегіге қанығады. . Оны кызылтамыр қаны деп атайды.

¥лпадарға келгенде гемоглобині өзіндегі оттегін ыдырау арқылы бөліп, клетквлардың тыныс алуына береді. Оттегіден босаған гемоглобин клеткалардың тіршілігінен п.б СО₂ газын өзіне тұрақсыз түрде қ осып алады. Сондықтан мүшелерден шыққан қан күрең Қызыл түсті болады. СО₂ -мен қаныққан көктамыр қаны деп атайды. гемоглобгш отгегін ұлпалар мен клеткаларра жеткізіп отырады, ал СО₂ газын олардан екпеге тасымалдайды. Гемо-глобиннен бөлінген СО₂газы тыныс шығарғанда ауаға бөлініп отырады.

Әрбір эритроцит тыныс алуға қатысуы шамамен 120 күнге созылады. Содан соң эритроцит бауыр мен көкбауырға келіп, ыдырауға түседі (2 миллионнан 10 млн эритроцитке дейін ыдырайды).

Эритроциттердін. кызметі:

- газдарды тасымалдау:

Нв + О_а = НвО₂ (оксигемоглобин),

Нв + СО₃ = НвСО₂ (карбоминогемоглобин);

- ортадағы қышкыл-сілтілік тепе-теңдігін реттеу;

- ұлпа изотониін қолдау;

- аминкышқылдар мен липидтерді тасымалдау және адсорбциялау.

Қаназдық (малокровие). Қанның құрамындағы эритроциттерд оттекті тасымалдау қызметінің жеткіліксіз болуынан адам . түрлі ауруға ұшырайды. Қаназдық деп эритроциттер санынь азайып, оның кұрамьгндағы гемоглобиннің төмендеуін айтады. Қаназдық ауруының пайда болуы бірнеше жағдайға байланыст: 1 - жілік майында эритроциттердің аз шығарылуы. Онын себебі эритроциттер түзілу үяіін ңажетті қоретік заттар, витаминдер, темір жетіспеуі және жілік майында түрі улы қосылыстардың әсер етуі. 2 - эритроцитті құрамында гемоглобиннің аз болуы.

ІV. Үйге.§30оқу

V. Үй тапсырмасын тексеру. Сұрақтары.

1. Қан құрамында қандай заттар бар?

2.Қан қандай қызметтер атқарады?

3. Қан қалай ұйыды?

8-сынып. 11.01.

Сабақтын тақырыбы: Лимфоциттер. Лимфа оның маңызы.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды лимфоциттердің құрылысы және

атқаратын қызметтерімен таныстыру.

2.Оқытудын жаңа элементтерін пайдаланып, оқушы

белсенділігін арттыру. әрекетін басқару оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.

3. Оқушыларды салауатты өмір сүруге тәрбиелу..

Сабақтың түрі: ұжымдық ойлау

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,сұрақ-жауап.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология,медицина.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

ІІ. Лимфа және онын, маңызы. Лимфа - ақшыл сары сұйықтық. Ол лимфа тамырларында жиналады, одан сон көктамыр қаны құятын оң жақ құлақшаға құйылады. Салмағы 60 кг ересек адамның организмінде 1200-1600 мл лимфа болады. Лимфа плазмасының құрамы қан плазмасына жақын. Қанға қарағанда лимфаға улы заттар тез өтеді. Лимфа жүйесінің қызметі қан тамыры жүйесіне ұқсас, яғни қоректік затты, энергиялық және құрылыс материалдарын клеткаларға, ұлпаларға тасымалдайды ж\е оларда зат алмасудан пайда болған керексіз және улы заттарды организмнен шығарады. Ол лимфаның бөгеттік, иммундық құнарландыру қызметтері. Вөгеттік қызметті лимфа түйіндері атқарады. Лимфа түйіндері лимфаның құрамына түскен улы заттарды, бактерияларды, вирустарды және т. б. сүзіп, ұстап, кейбіреулерін организмге зиянсыз түрге айналдырады. Лимфа түйіндерінің бұл бөгеттік қызметі кейде едәуір зиянын да тигізеді. Ондағы жиналған заттар лимфа түйіндерінің жұмысын бұзады. Мысалы, үнемі ісіп тұратын тамақ бездері және туберкулез, сарып (бруцеллез) ауруларында лимфа түйіндері жұқпа қоздыру орнына айналады. Сонымен қатар жұқпа лимфа түйіндерінде жасалынады. Бұл - лейкоциттердің бір түрі. Адамда не бары 460 лимфа түйіні бар. Лимфоциттер осы түйіндерде, көкбауырда, тимусте жөне жілік майында түзіледі. Кеуде куысындағы 1 мм³ лимфада 2000-ға дейін лимфоцит бар.

Тимус безінде Т-лимфоциттер түзіліп, дамиды.

Лимфоциттер антидене түзеді. Онда нәруыздар, майлар сіңіріледі және олар алмасады. Қан құрамын зерттейтін ғылым гематология. Дәрігер -гематолог.

ІІІ. Тапсырманы орындау. 115 бет.

Қан клеткалары

Клетка пішіні

Ярдосы бар

1мм³қандағы саны

Клетка маңызы.

ІV. Үйге§31оқу

V. Сұрақтар. 1. Лейкоциттердің қандай қызметтер атқарады ?

2. Фагоцитоз дегшеніміз не ?

3. Иммунитет түрлерін атаңыздар оның маңызы қандай?

4. Лейкоциттердің эритроциттерден айырмашылығын түсіндіру.

5. Антиденелер туралы не білеміз.

8-сынып. 15.01.

Сабақтын тақырыбы: Лейкоциттер.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды лейкоциттердің құрылысы және

атқаратын қызметтерімен таныстыру,иммунитет

туралы түсініктер беру.

2.Оқытудын жаңа элементтерін пайдаланып, оқушы

беленділігін арттыру. әрекетін басқару оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.- 3. Оқушыларды салауатты өмір сүруге тәрбиелу..

Сабақтың түрі: Шығармашылық

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,эссе жазу.есептер шығару.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология,.Химия, матем.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

ІІ. Лейкоциттер - эритроциттерге қарағанда ірі ядролы қан жасушасы. Қанның Імм³ мөлшерінде 4О00-Н000 лейкоцит

Лейкоциттер жіліктің кемігінде, көкбауырда, лимфа түйіндерінде түзілсді де қанға қосылады. Олар бірнеше күннен бірнеше жылдарға дейін тіршілік етеді. Лейкоциттер - түссіз жасушалар, сондықтан ақ қан түйіршіктері н-е ақ қан жасушалары деп аталады. пішіні тұрақты болмайды.Лейкоциттсрдің негізгі қызметі - организмді микробтардан, басқа түрлі нәруыздың әссрінен, суық пен ыстықтан, денеге зиянды заттар енуден сақтайды. Лейкоциттердің әр түрлі микроорганизмдерді сіңіріп және оны қорытып жіберуін И.И.Мечников фагоцитоз дсп, ал «обыр» жасушаларды фагоциттер деп атаған. Адам жұқпалы ауру туғызатын микробтын бір түрімен ғана ауырып, соған қарсы денеде антиген түзілсе, онда аурудың бүл түріне екінші рет қарсы түра алады. Денеде иммунитет, яғни жұқпалы ауру қоздыратын осы микробтан өзін қорғайтын қасиеті пайда болады. Иммунитеттің 2 түрі бар: 1. іштен пайда болады; 2. адамның өмірінде жүре пайда болады. Бұлар - табиғи иммунитет. Жасанды иммунитет пайда болу үшін адамға тіршілігі жойылған н\е әлсіретілген ауру коздырғыш-н егеді. адам көпке дсйін ауырмайды.

Түйірлі лейкоциттер-гранулоциттер, түйіршіксіз - агранулоциттер

Лейкоцит

Түйіршіксіз Түйіршікті

Нейтрофилдер 45-75%-лизосома ферм. Лимфодит 18-30%

Ээзинофилдер 1-5%-гепорин өяім коб. Моноцнттер 29% Базофилдер 0-1%.

ІІІ. Эссе жазу ұйымдастырылады «Лейкоциттердің маңызы»

ІV. §31оқу, Реферат жазу бір оқушы «ЖҚТБ қатерлі дерт»

V. Сұқрақтары:

1.Қанды не үшін құйады,қай топтағы адамның қанын бір-біріне құюға болады?

2.Қан кеткенде неше % NaCI ерітіндісін құяды?

3. Эритроциттердің гемоглобин құрылысы қандай ?

4. Қаназдық деген не ?Оның п.б себептері қандай?

5. Эритроциттер қай жерде түзіледі?

8-сынып. 18.01.

Сабақтын тақырыбы: ҚАН ТОПТАРЫ. ҚАН ҚҰЮ. РЕЗУС-ФАКТОР.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды қан топтарының түрлерімен ,ерекшеліктері және қан құю әдістері,резус фоктарлар туралы түсініктер беру.

2.Оқытудың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.

3. Оқушыларды салауатты өмір сүруге тәрбиелу.

Сабақтың түрі:дәріс

Сабақтың әдісі: баяндау, кестелер толтыру.

Сабақтың пән аралық байланысы:.Химия, математика.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І Амандасу, сабақ құралдарын тексеру,

ІІ. Жаракаттанғанда, зақымданғанда көп қан жоғалту адам өміріне кауіпті.

1901 жылы австриялык ғалым К. Ландштейнер қанның үйлеспеушілігін зерттеу кезінде кейбір жағдайда бір адамның канының плазмасының эритроциттерін баска адамньщ эритроциттерімен араластырған кезде олардың бірігіп калатынын байқады. төрт тобын ашты: I, II, III және IV топ Осы еңбегіне байланысты 1930 жылы К. Ландштейнер Нобель сыйлығын алды, Эритроциттердін бірігіп қалуын агглютинация дел атайды. Агглютинциядан қан ұйып, ұсақ тамырлар бітеліп қалады да, адам өліп кетуі мүмкін.

Қан қүю кезінде енгізілетін қан эритроциттерінің донор қаны құйылатын адам қанының эритропиттерімен бірігіп

қалмауын ескеру өте маңызды. Құюға арналған қанды донордан алады. Донор дегеніміз - өз еркімен кан беретін адам. Реципиент деп донордан қан алатын адамды айтады. I топты қанды қаны кез келген топтағы адамға кұюға болады. Сондыктан кан тобы I адамды әмбебап донор деп атайды. Қаны IV топ адамға барлық терт топтағы қанды кұюға болады, оларды әмбебап реципиент деп атайды. Шамамен, адамдардың 40%-ының қан тобы I, 40%-ы - II топ, 14%-ы - III топ, 6%-ы - IV топ. Қан тобы - тұқым қуалайтын белгі және адамның бүкіл өмірінде өзгермейді.

Донор дегеніміз - өз еркімен қан беретін адам. Реципиент деп донордан цан алатын адамды айтады.

Қан тобы

Мынадай топқа қан беруге болады

Мынадай топтағы қанды құюға болады

I

I ІІ ІІІ IV

1

ІІ

II IV

І ІІ

ІІІ

III IV

I III

IV

IV

I II III IV

Резус-фактор. Резус-фактор - ерекше нәруыздық зат. Оны ең алғаш 1940 жылы К. Ландштейнер макака-резус маймылының (атау осыдан алынған) қанынан аныктаған. Адамдардың 85%-ының канында резус-фактор бар, оларды оң-резус (Rh⁺) деп атайды. Ал адамдардың 15%-ында резус-фактор жок, оларды теріс-резус (Rh-) дейді. Егер құрамында резус-фактор бар канды резус-факторы жоқ адамға кұйса, онда бегде нөруызға ерекше антидене түзіледі. Резусы теріс адамға резусы оң канды кайталап кұйғанда, эритроциттер бірігіп калуы мүмкін (агглютинация). Осының салдарынан жүйке кызметі, қанайналым бұзылып, адам өліп кетеді. Сондықтан кан кұю кезінде канда резус-фактордың болу-болмауын ескеру керек. Әсіресе үйленетін жастар резус-факторын аныктауға кан тапсыруы кажет. Анасының резусы - теріс, әкесінікі - оң отбасында көп киындыктар болуы мүмкін.

ІІІ. 1. Қан топтары қандай болады?

2. Қандай белгілеріне байланысты қанды топқа бөпеді?

3. Қандай жағдайда адамға қан құяды?

4. Резус-фактор дегеніміз не?

5. Өз қаныңның тобы мен резус-факторын біпу не үшін қажет?

6. Агглютинация дегеніміз не?

7. Донор дегеніміз кім? Реципиент дегеніміз кім?

ІV. Үйге§34оқу

V. 1. Лимфа жүйесінің құрылысы қандай?

2. Лимфа құрамы қандай?

3. Лимфациттер қызметі қандай?

4.Лимфа түйіндері қалай тұзілген және қандай қызмет атқарады?

5. Ұлпа сұйықтығын заласыздандыру және сүзу қайда жүреді?

6. Фагоциттер қандай қызмет атқарады?

8-сынып. 21.01.

Сабақтын тақырыбы: ИММУНИТЕТ ТҮРЛЕРІ. ЖИТС (СПИД). ЖИТС-ТІҢ АЛДЫН АЛУ

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды иммунитет түрлерімен , ЖИТС-тің алдын алу туралы түсініктер беру.

2.Оқытудың беленділігін арттыру,оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.

3. Оқушыларды салауатты өмір сүруге тәрбиелу..

Сабақтың түрі: семинар

Сабақтың әдісі: баяндау, кестелер толтыру.

Сабақтың пән аралық байланысы:. медицина, математика

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І Амандасу, сабақ құралдарын тексеру,

Лейкоциттердің бір түрі - лимфоциттер осындай кабілетке ие. Антиденелер ауру тудыратын бактериялар мен вирустардын тіршілік әрекеттерінің өнімдерін зиянсыздандырады және бейтараптайды. Кейбір антиденелер қатаң белгілі бір коздырғыштарға, ал басқалары бірнеше ауру қоздырғыштарына әрекет етеді. Антидене организмнің жұкпалы ауруларды қабылдамауын, жалпы қарсы тұру дәрежесін арттырады.

Организмнің енген жүкпалы және бөгде денелер әрекетін кабылдамауы иммунитет деп аталады. Иммунитет табиги жөне жасанды болып бөлінеді.

Табиғи иммунитет туа бітеді ж/е жүрё пайда болады. Туа біткен иммунитет адам туылғаннан бастап болады. Ол балаға тұқым қуалау аркылы беріледі. Мысалы, адам тауық тырысқағымен (холера), ірі кара обасымен ауырмайды. Себебі туылғаннан бастап адам қанында осы ауру қоздырғыштарына карсы дайын антиденелер болады. Ал адам қандай да бір жұкпалы аурумен ауырғаннан кейін пайда болтан иммунитет журе пайда болган иммунитет деп аталады. Бала кезінде шешекпен немесе көкжөтелмен ауырған адам бұл аурулармен кайталап ауырмайды. Себебі олардың организмінде пайда болған антиденелер ұзақ уақыт сақталады. Осындай жүре пайда болған белсенді иммунитет ұзақ уақыт, кейде өмір бойы сақталады.

Кейбір жұқпалы ауруларға, мысалы, тұмау, жәншау (скарлатина), күл (дифтерия) ауруларынын жүре пайда

болган енжар иммунитетін бала ана сүті арқылы алады. 1-2 жастан кейін анадан алынған антиденелер бұзылады да, баланың аталған инфекцияны қабылдағыштығы артады. Мұндай жағдайда жұкпалы аурулардың алдын алу үшін жасанды жолмен иммунитет пайда болады. Ол үшін, өдетте, бала кезде сактандыратын екпе жасалады - әлсіретілген немесе тіршілігін жойған ауру коздырғыштарының вакциналарын егеді. Бүл кезде бала организмінде корғаныш антиденелер түзіледі де, ауру жеңіл түрде өтеді. Әрі карай бүл антиденелер адам организміне коздырғыштар түскен кезде аурудан сактандырады. Бүл - жасанды белсенді иммунитет. Біздің елімізде балаларға қызылша, көкжөтел, күл ауруы, туберкулез, полиомиелит, сіреспе, т.б. ауруларға карсы вакцинация жасалады. Бұл осы аурулармен ауыруды едөуір азайтады.

Енжар иммунитет, шамамен, 4-6 апта сакталады да, содан кейін антиденелер бүзылып, иммунитет жойылады. Кейбір жүкпалы аурулардан кейін иммунитет пайда болмайды. Мысалы, адам баспамен бірнеше рет ауыруы мүмкін.

ЖИТС (СПИД; жүре пайда болған иммундык тапшылық синдромы) - организмнің иммундык жүйелері зақымданатын ауыр ауру. ЖИТС коздырғышы - вирус. Ол ЖИТС вирусы жүкпалы ауруларға карсы антиденелер жасайтын кан лимфоциттерін талдап закымдайды. Бүл кезде организмнің микробтардан корғануы күрт төмендейді де, әр түрлі мүшелер мен жүйелердін кабыну процестеріне апарып соғады. ЖИТС-пен ауыратын адамда ісіктің пайда болуына карсылығы төмендейді. Ауыр қабыну аурулары мен қатерлі ісіктің дамуы ЖИТС-пен ауыратын адамның өліміне себеп болады. ЖИТС вирусын адамның иммундык тащдылык вирусы - АИВ (ВИЧ) деп белгілеу кабылданған. ЖИТС вирусы ауру адамнан cay адамға, ең алдымен,стерильденбеген медициналық инструменттер арқылы, қан күю кезінде, сондай-ак жыныс жолдары аркылы беріледі.

Аурудың ең алғашқы белгілері: дене температурасының ұзак уакыт көтерілуі, лимфа түйіндерінің ұлғаюы.

ІІІ.1. Адам организмінің корраныш қызметі мен иммуни­тет түрі арасындағы сәйкестікті анықтандар.

Қорғаныш қасиеттері

Иммунитет түрлері

1. Қан плазмасында тұкым қуалау арқылы алынған антиденелердің болуы.

а) белсенді;

ә) енжар;

б) туа біткен.

2. Антиденелерді емдік қан сарысуы арқылы алу.

3. Вакцинация нәтижесінде өанда антиденелердің түзілуі.

4. Аурудын әлсіретілген қоздырғыштарын ентізгеннен кейін антиденелердід түзілуі.

2. Иммунитеттід әрбір түріне дұрыс сипаттама беріңдер.

Иммунитет және оның тұрлері

1. Туа пайда болған иммунитет.

2. Жүре пайда болған иммунитет.

3. Белсенді жасанды иммунитет.

4. Енжар жасанды иммунитет.

а) организмге емдік сарысуды енгізгеннен кейін пайда болады;

ә) организмде антиденелер жұқпалы ауруме-ауырғаннан кейін түзіледі;

б) организмге вакцина енгізгеннен кейін түзіледі;

в) организмге ата-анадан тұқым қуалап беріледі.

ІV. §35

V. 1. Қан топтары қандай болады?

2. Қандай белгілеріне байланысты қанды топқа бөпеді?

3. Қандай жағдайда адамға қан құяды?

4. Резус-фактор дегеніміз не?

5. Өз қаныңның тобы мен резус-факторын біпу не үшін қажет?

6. Агглютинация дегеніміз не?

7. Донор дегеніміз кім? Реципиент дегеніміз кім?

1. Лимфа сұйықтығының қандай ерекшеліктері қандай ?

2. Лимфоциттер қандай қызмет атқаоады ?

3.Гемотолгия деген не? ЖҚТБ-қандай ауру ?

. ЖҚТБ ауруы туралы түсініктер беру.

8-сынып. 25.01.

Сабақтын тақырыбы: Қанайналым мүшелері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жүректің құрылысы және жұмысы

қанайналымның маңызды қызметтерімен таныстыру.

2.Оқушылардың белсенділігін арттыру. әрекетін басқару оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.

3. Оқушыларды салауатты өмір сүруге тәрбиелу..

Сабақтың түрі: аралас

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,сұрақ-жауап.СТО-элементі.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология,медицина.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба, жүрек моделі

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ. Жүрек және қан тамырларының құрылысы Адамның жүрегі оң жақ және сол жақ. бөліктен тұрады. Жүректін әр бөлігі құлақша мен қарыншадан кұралады. Құлақша мен қарыншалар қақпақшалар арқылы байланысады. Жүректің қақақшалары деп, кұлақша мен қарынша аралығында ашылып-жабылып тұратын арнайы бөлім.Қақпақшалар тек қарынша жаққа ғана ашылады да, қанның құлақшадан қарыншаға еркін өтуіне мүмкіндік жасайды, сондықтан ол кері қарай ақпайды, үнемі алға қарай ағады. Адамның жүрегі 4 бөлімнен тұрады: екі құлақша, екі қарынша.Қаиның тұйық жүрек-қан тамырлары жүйесі бойынша үздіксіз қозгалуы қан-айналым деп аталады.

Жүрек -пішіні конус тәрізді, кеуде куысыньщ сол жақ жартысына жақын, екінші - бесінші кабырға деңгейінде орналасқан куыс бұлшық ет мүшесі. Ересек адамның жүрегінің массасы 250-300 г. Жүрек сүйықтықтың аздаған мөлшері бар жүрек қабында орналаскан. Жүрекшелер мен қарыншалар жақтаулы қақпақшамен өзара байланысты болады. Оң жағы ұш жақтаулы қацпақша, ал сол жақ бөлікте қос жақтаулы қақпақша болады. Қарыншалар жиырылған кезде сіңір жіпшелері қақпақшалардың жүрекше жадқа ашылуына жол бермейді. Сол жақ Қарынша мен колка, оң жақ карынша мен өкпе артериясы шегінде айшық тәрізді қақпацшалар болады. Олардың пішіні - жартылай дөңгелек терең қалта тәрізді. Бүл кдқпакшалар қанды жүрек қарыншасьшан артерияға өткізеді, бірақ канның артериядан карыншаларға кері ағуьша кедергі келтіреді Жүрек қабырғасы үш қабаттан түрады. Сыртқы ка­бат - эпикард жүрек бетін қаптайды, ортаңғы бұлшык ет қабаты - миокард еріксіз жиырылатын ерекше көлденен жолақты бұлшық ет ұлпасынан түзілген. Ішкі кабат - эндокард жүректің ішкі қабатын жөне жүрек қакпақшаларын түзеді.Он жақ қарынша қабырғасы - жұқалау, ал жүрекше қабырғасы одан да жұқа болады.

Артериялар - қан жүректен барлық мүшелер мен ұлпаларға ағатын тамырлар . Олардын ішіндегі ең ірісі - қолқа (аорта). Ол сол жақ қарыншадан басталып, артерияларга тармақталады. Артерия қабырғасы қалың, иілгіш және серпімді. Олардың қүрамына арасынан созылгыш талшықтар өтетін бірыңғай салалы бұлшық еттер кіреді. Артерия жүректен қашықтаған сайын тармакталып, капиллярларга айналатын, арнасының диаметрі, шамамен, 100 мкм артериолага айналады.

Капиллярлар - ең жіңішке қан тамырлары. арнасы 4-20 мкм құрайды, ал қабырғасы жалпақ жасушалардың бір қабатынан тұрады Онда үлпанын 1 мм²-нде 200-ден көп капилляр бар. Адамда капиллярлардың жалпы саны 2 млрд. Капиллярға таралған артерия қаны біртіндеп вена қанына айналады да, венаға түседі.Капиллярдың вена үшы бірігіп венула түзеді, ол венаға айналады. 1- төменгі қуыс вена.

2- бұшықет. 3- май ұлпасы.

4- оң жақ қарынша.

5- өкпе артерисының айшықты қаңпақшасы

6- Он жақ жүрекше.

7- жоғарғы қуыс вена

8- қолқа. 9- Өкпе артериясының тармағы

10- сол жақ жүрекше

11- өкпе венасының тармақтары

12- қолқа қақпақшасы

13- қос жақтаулы қақпақша

14- Он жақ қарынша

15 -қалқа

16- Сіңір жіпшелері

18- үш жақтаулы қақпақша 17-

.

Веналар - қан лүтелер менұулпалардан жүрекке агатын ірі тамырлар. Вена кабырғасы артерия ағасынан жұка, сондай-ақ бұлшық ет және созылғыш талшыктар аз . Венаның ішкі қабырғасы қанының бағыты бойынша орналасқан қалта тәрізді

ІІІ. Толпен жумыс

Есептер шығару. Адам ағзасындағы қан мөлшерін анықтау. Қанның меншікті салмағы 1,06г/см³, қанның мөлшеріне дене салмағының 7% сай келеді. Адамның салмағы ~ 50-60-7Окг

Мысалы: 60_______100%

х____ 7%

Х= (60*7) /100 = 420 / 100 ^4,2*1,06=4,45 қаяның мөлшері - 4,45л

ІV. Үйге §36оқу.

V. 1. Иммунитет дегеніміз не?

2. Туа біткен иммунитетті сипаттаңдар.

3.Жүре пайда болған белсенді иммунитетке сипаттама беріңдер.

4.Жүре пайда болған енжар иммунитет қалай сипаттапады?

5. Емдік қан сарысуы дегеніміз не? Ол қандай жағдайда қолданылады?

6. ЖИТС-тен қалай сақтануға болады?

8-сынып. 29.01.

Сабақтын тақырыбы: Жүректің жұмысы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жүректің жұмысы мен оның реттелу жолдарымен таныстыру.

2.Оқушылардың белсенділігін арттыру. оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.

3. Оқушыларды салауатты өмір сүруге тәрбиелу..

Сабақтың түрі: Кездесу.

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,сұрақ-жауап.

Сабақтың пән аралық байланысы: химия,медицина.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба, электрокардиограмма құралы.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Жүректің жұмысы.. Жүректің негізгі қызметіне - оның қанды тамырлар бойымен жылжытып отыру үшін энергия қорын жасауы жатады.

Жүрек жүмысының үш кезендн ажыратады: бірінші - жүрекшелердің жиырылуьи екінші - қарыншалардың жиырылуы және үшінші - үзіліс, жүрекшелер мен қарыншалардың бір мезгілде босаңсуы. Үзіліс кезінде екі жүрекше де вена канымен толады да, қан карыншаларға еркін өтеді. Үзілістен кейін екі жүрекше де жиырылып, барлық кан қарыншаларға барады. Бүл кезең, шамамен, ОД с-ка созылады да, содан кейін жүрекшелер босаңсиды. Қарыншаға түскен кан жүрекше какпакдпаларын төменгі жағынан қысады да, олар жабылады.

Екінші кезеңде, екі қарынша да жиырылған кезде олардың қуысында қан қысымы артады да, қан колка мен өкпе артериясына барады. Кезең 0,3 с-қа созылады. Содан кейін қарыншалар босансып, жүректін барлык бүлшык еті босаңсиды, яғни жүрек жалпы босаңсиды - үзіліс 0,4 с-қа созылады.

Жүрекшелердіңбір жиырылуынан екінші жиырылу­ына дейінгі кезең журек циклі деп аталады. Бір жүрек циклінің үзактығында жүрекше 0,1 с жиырылады да, 0,7 с тынығады, карыншалар 0,3 с жиырылып, 0,5 с демалады. Әрбір жиырылудан кейін жүрекшелер мен карыншалар бүлшык еті аз уақыт демалады. Бүл жүрек бүлшык етінің күшін калпына келтіруге мүмкіндік береі.

Салыстырмалы тыныштық күйінде жүрек минутына 60-70 рет жиырылады. Бұл уакытта 4 л-ден көп, тәулігіне 10 мың л-ден артық кан айдайды. Жүректің мұндай жұмысқа қабілеттілігі канмен күшті қамтамасыз етумен және ондағы алмасу процестерінщ жоғары деңгейімен байланысты. Жүрек - бұлшық ет түрлеріне қарағанда, жүйке сияқты, оттекті көп мөлшерде кажет ететін мүше. Жүрек клеткаларында митохондриялар ете көп. Оларда АТФ молекуласы түзілу үшін оттек көп болуы керек. Егер митохондрияда оттек азайса, онда оның мембранасы ісініп, цитоплазмадағы оттекті өзінен өткізіп, АТФ-тың түзіле беруіне жағдай жасайды. Сөйтіп, оттектің азаюына митохондрия мембранасында тітіркендіру әсері пайда болып, оның өткізгіштік кызметін белсендіреді Мысалы, миокард инфарктісі ауруы (жүрек бүлшык етінің іруі) адамның кай жасында болса да кездесетіні белгілі. Жүрек бұлшық ет клеткаларының арасындағы байланыс әлсіз болып, қозу бір клеткадан екінші клеткаға дер кезінде өте алмаса, онда жүрек соғуының ырғақсыздығы байқалады. іс-қимылы жылдам, ойы жүйрік, белсенді өмір сүретін адамдардың жүрегінде митохондрия саны көп болады. Олардын организмінде энергия қоры мол, қанайналымы жоғары деңгейде болады. Кардиолог-жүректі зерттейтінЖүрек бұлшык етінің жұмысы мен жағдайын, журектің бүкіл өрекетін көрсететін алынған кисык сызық электрокардиограмма деп аталады.

Жүрек жұмысының реттелуі. Жүрекше мен карынша ішінде, сондай-ак кан тамырлары кабырғасында жүйке үштары - рецепторлар болады. Олар жүрек пен тамырлардағы кез келген өзгерістерді қабылдап, оларды орталык жүйке жүйесіне береді. Сонымен катар оған басқа мүшелерден қанмен камтамасыз ету кажеттілігі туралы акпарат түседі. Орталык жүйке жүиесі жауап ретінде жүрекке пара-симпатикалык және симпатикалык жүйкелер бойынша импульс жібереді.

Тыныштық жағдайында жүректің жиырылу жиілігі баяулайды, олардың күші парасимпатикалық жүйке әсерінен азаяды.

Дене жүмысы немесе спортпен айналысу кезінде, керісінше, симпатикалық жүйкелер жиілікті жылдамдатып, жүрек бүлшык етінін жиырылу күшін арттырады.

Нәтижесінде қанмен камтамасыз ету күшейіл, мүше-лерге коректік заттар, оттек, су кеп мелшерде түседі де, олардан жинакталған зат алмасу өнімдері тез шығарылады. Жүрек жұмысы, сондай-ақ гуморальдық реттелу әсерінде болады. Мысалы, гипофиз гормоны - вазопрессин, қалқанша без гормоны - тироксин және бүйрек үсті безінің гормоны - адреналин жүректің барлық қызметін күшейтеді. Бүйрек үсті безі белетін ацепшлхолин гормоны, керісінше, жүрек іс-әрекетін әлсіретеді. Кальций мөлшерінің артуы жүректің жиырылу жиілігін арттырып, сонымен бір мезгілде жүрек козғыштығы мен өткізгіштігін жоғарылатады. Калий бұл процестердің барлығын баяулата отырып, қарама-қарсы әрекет етеді.

ІІІ. Жүрек циклі. Дәрігермен

Жүрек циклінің кезеңдері

1 с-тағы кезең ұзақтыгы

2. Жүрек үздіксіз жүмыс істесе де қажымайтыны туралы қорытынды жасаңдар.

ІV. Үйге §37оқу.

V. 1. Канайналым мүшелеріне не жатады ? Канайналым дегеніміз не?

2. Жүретің құрылысы қандай ?

3. Қантамырлардың қандай түрлері бар,олардың құрылысымен атқаратын

қызметтеріне тоқтал?

8-сынып. 29.01.

Сабақтын тақырыбы: Қантамырлары.Қанайналым шеңбері.

Сабақтың мақсаты:

11. Жүрек автоматизмі деген не?

2. Жүрек құрылысындағы қандай бейімделу қанның бір бағытта қозғапуын қамтамасыз етеді?

3. Неліктен жүрек бүкіл өмір бойында қажусыз және үздіксіз жұмыс істей алады?

4. дене жүктемесі кезінде жүрек жиырылуының жиілігі мен күші қалай өзгереді?

5.Жүрек жүмысына жүйке жүиесі қалай әсер етеді? Олардың маңызы неде?

6. Гормондар жүрек жүмысына қапай әceр етеді? Оларды атандар.

I 1. Дәптерлеріңе кестені толтырыңдар.

.Оқушыларға қан тамырлары және үлкен кіші қанайналым

шеңберлері туралы түсініктер беру.

2.белсенділігін арттыру. әрекетін басқару оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.

3. Оқушыларды салауатты өмір сүруге тәрбиелу.

Сабақтың түрі: аралас

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,сұрақ-жауап.СТО-элементі.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология,медицина.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Қан тамырлары. Үлкен және кіші қанайналым шеңберлері

Жүрек бұлшық еттері жиырылғанда, оның қарынша ларындағы қанды қан тамырларына айдайды. Қан тамырлары: қызылтамыр (артерия), көктамыр (вена) және қылтамырлар (капилляр) болып бөлінеді. Қызылтамырлар арқылы оттекпен қаныққан ал қызыл түсті қан ағады. Ең үлкен қызылтамыр қолқа деп аталады. Ол жүректің сол жақ қарыншасынан басталады, оның бойымен қан жоғары қысыммен ағады. Сондықтан колқаның және ірі қызылтамырлардын қабырғасында дәнекер ұлпа көп болады. Бұл тамырларға мықтылык және серпімділік қасиет береді. Ірі қызылтамырлар жүректен алысқа таралған сайын тарамдальш, орташа қызылтамырларға айналады. Бұлардың қыз меті - қанды өткізу, тарату. Қан неғүрлым жүректен алыска кеткен сайын оны тамырлар бойымен айдауға жүректің күші жеткіліксіз болады. Сондықтан кіші қызылтамырлар мүшелерге қанның таралуын қамтамасыз етеді. Бұлар қылтамырлармен жал ғасады. Қылтамырлар өте ұсақ, олардың қабырғасы бір эндотелий клеткасынан құралады. Қылтамырларда зат және газдар алма сады. Қылтамырлар қызылтамырлармен және көктамырлармен жалғасқан жағында қанды ұлпалардан жинап, кіші көктамыр ларға жеткізеді. Майда көктамырлар (венула) жүрекке карай бағытталады, мүшелерден қанды жинап, жоғары және төменгі

Бас және қолдарға таралатын тамырлар кызылтамыры

Жоғары қуыс

көктамыр т

Жүрек

Қанайналымның сызбанұсқасы

Көктамыр

кақпакшвларының

жақта улары

Көктамырдың

. Көктамыр қанын он жақ құлакшаға әке-ліп құяды. Сөйтіп, қы-зылтамыр қанды өткіз-етін, қылтамыр зат ал-масуды жүргізетін, көк тамыр организмдегі қан-ды жинайтын қызмет атқарады. Қылтамыр деп шамамен адам шашынан 50 есе жіңішке та мырларды айтады. Қанайналым шеңберлері. Қан тамырлары үлкен және кіші қанайналым шеңберлерін құрайды. Қылтамырлар арқылы зат және газ алмасуы жүреді. Үлкен қанайналым. шеңбері дегеніміз - қанның сол жақ қарыншадан шығып, бүкіл мүшелерге таралып, оң жақ құлақшаға қайтып келу жолы.

Кіші қанайналым шеңбері дегеніміз - қаннын он жақ қарынша дан шығып, өкпе қызылтамырлары мен қылтамырлары арқылы өтіп, сол жақ құлакшаға келу жолы.

. Қанның көктамырмен ағуы Оның қысымы 120/80 мм

ызылтамырлар

қалта

тарізді

акпакшалар

сынап бағанасына тең болады. 120 - жүректін жұмысына, ал 80 - қан тамырларының жұмысына байланысты болатын қанның қысымы. Қанның бүл кысымдарына климат жағдайлары, эмоция, т.б. өсерін тигізеді. Қанның қысымының жоғарылауы гипертония, ал темендеуі гипотония деп аталатын ауру туғызады. Ал бұл аурулар адамның енбек етуіне кедергі келтіреді, кейде миға қан кұйылып, инсульт ауруына ұшыратуы мүмкін. Гипертония ауруы ішкі секреция бездерінің әсерінен болуы да мүмкін. Жоғары эмоциялық жағдайда (қатты ашуланғанда, т.б.) бүйрек безінен адреналин көп мелшерде қанға түседі. Адреналин қан тамырларын тарылтып, қанның кысымының жоғарылауына әсер етеді..

Тапсырма

ІІІ. Үлкен және кіші қанайналым шеңберлерінің мүшелеріндегі қанның өзгеруі

Қанайналым шенберлері

Қанайналым шеңберін күратын мұшелер

Қанның түсі (қызылтамыр, көктамыр)

ІV. Үйге§33оқу.

V. 1.Зертханалық жұмыс №3.

«Жүректің ырғақты жұмысын бақылау»

8-сынып. 2.02.08ж

Сабақтын тақырыбы: Жүрек және қан тамырларының

қызметінің реттелуі.

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларды жүрек және қан тамырларының жүйкелік ,гуморалдық жолмен реттелуі туралы түсініктер беру.

2. Организнің реттелуін ғылыми тұрғыда негіздей алу қабілетін дамыту.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелу..

Сабақтың түрі: ізденіс

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,сұрақ-жауап.СТО-элементі.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология,медицина,химия.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу. Т

Жүйкелік-гуморальдық реттелудің маңызы. Жүрек және қан тамырлары кызметнің жүйке жүйесі арқылы және гуморальдық түрде реттелуі - канайналымның қалыпты болуынын негізгі себептері. Симпатикалық жүйке жүйесі жүректің бұлшық етінің жиырылуынын жылдамдығын, күшін, жылу өткізгіштігін, қозуға түсуін жақсартып отырады. Ал парасимпатикалық жүйке жүрек бұлшық етінің бүл неіізгі торт касиетіне кері әсерін тигізеді. Мысалы, симлатикалық жүйке жүйесшің кебірек қозуынан жүректін соғу жылдамдығы (75 реттен артык, минутына 100 рет)

жоғарылайды, оның миокард жұмысына оттек мөлшерден артық пайдаланылады да, баска мүшелерге (өсіресе жүйке жүйесіне) оттек жеткіліксіздік зиянды. Рецепторлардың бұл химиялык, өзгерістерге сезімталдығьшан пайда болған акпарат сопақша мидағы канайналым-ның жүйкелік орталығьша жетіп, талданады. Мүндағы жүйке орталығында туған тітіркеніс парасимпатикалык жүйкенің қозуын жоғарылатып, жүректің соғу жылдамдығын қалыпты деңгейге тү-сіреді. Ал парасимпатикалык жүйке жүйесі өте қозып кетіп, жүрек-тің соғу жылдамдығы баяулап кетсе, онда ол туралы ақпарат жұлынның арқа бөлігіндегі симпатикалык жүйке жүйесінің жүйкелік орталығына келіп, жүректің жүмысын көтереді. Бұл екі жүйкенің әсері биік таулы өлке тұрғындарының қанайналымынан, жүрек жұмысының ерекшеліктерінен байқалады. Оттектің үлестік қысымы төмен тау биіктігінде парасимпатикалык. жүйкенің козуьі симпатикалык. жүйкеден жоғары болуынан оттекті тиімді пайдалануға организм бейімделеді. Жүректің соғуы жазық жердің тұрғындардан баяу, бірақ бір жиырылғанда, к.анды қолқаға молырақ айдап отырады. Бұл жүректің жұмысының өтмділігінің жоғары екенін көрсетеді.

Қанның құрамындағы гормондар (мысалы, адреналин), минерал-ды иондар жүректің жұмысына, қан тамырларына гуморальдық әсерін тигізеді. Кальций иондары жүректің симпатикалык, ал калий иондары парасимпатикалык жүйке жүйелері сиякты әсерін тигізеді. Адамның өмір ағымының қалыпты жағдайдан ауытқуы әр түрлі жүрек, қан тамырлары, қанайналым ауруларының пайда болуына әсер етеді.

Жүрек пен қан тамырларының қызметімен бүкіл организмнің қызметі байланысты болады. Ал жүрек пен қан тамырларының кызметі организмнің ішкі мүшелерінің қальшты жұмысына тікелей байланысты. . Қанайналым мүшелерінін қызметі қаңқа бұлшық еттерінің механикалық әсерінен жақсарып отырады. Бұл белсенді дене кимылы кезінде байкалады. Техниканың, көліктің дамуы дене қимылының жеткіліксіздігше, яғни гиподинамияға (грекше gypo - аз, dynamis - күш) себепші болдызеді.

ІІІ. Жүрек және қан тамырлары кызметнің жүйке жүйесі арқылы және

гуморальдық түрде реттелуінің маңызы қандай ?

V. 1. Үлкен қанайналым шеңбері дегеніміз не ?

2. Қызыл тамырмен көктамырдың айырмашылығы қандай ?

3. кіші қанайналым шеңбері қалай жүзеге асады ?

4. Гипертония, гипотония ауруы организмге қалай әсер етеді ?

ІV. Үйге§34 оқу.

8-сынып. 5.02.08ж

Сабақтын тақырыбы: Жүрек және қан тамырлары ауруының

гигиенасы. Алькоголь және наркотик әсерлері

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларды жүрек және қан тамырлары ауруларының пайда болу

себебімен, Алькоголь және наркотик әсерлерін түсіндіру.

2. Жүрек және қан тамырлары ауруының түрлері сипаттай алу

қабілетін дамыту.

3. Оқушыларды адамгершілікке, салауатты өмір сүруге тәрбиелу

Сабақтың түрі: семинар

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,рефераттарды қорғау, биологиялық

есептер шығару, тапсырмаларды орындау.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология,медицина,химия.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба,элетронды оқулық.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ өту.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ.Жүрек және қан тамырларының жұмысына темекі мен алкогольдің әсері. Темекі түтініндегі өте көп улы заттар организмге зиянды. Никотин қан тамырлар-ң қабырғасын жиырып, тарылтады. Никотин, ең алдымен, жүрек еттерінің қанмен қоректенуін нашарлатады, қозу құбылысына кедергі тудырады сөйтіп, жүректің жұмысын төмендетеді, түрлі жүрек аурулары пайда болады. Темекі тарткан жасөспірімдердің еске сақтау қабілеті төмендеп, ұмытшақтық пайда болады, бойы аласа, әлсіз болып өседі. Темекі организмдегі қанайналымды бұзады. Алкоголь организмге канайналым аркылы таралады. Алкоголь эритроциттердің мембранасын бұзады, саныны азаяды. сондықтан оттекті тасымалдау азаяды. Жүректің аурулары пайда болады.

қалыпты тал темекі тартқанан кеиін

1- оқушы «Гипертония аурының белгілері»

2-оқушы «Жүрек инфарктісі»

3-оқушы «артеросклероз»

1-тапсырма

1. Есеп. Қалыпты жағдайда жүрек 1 минут ішінде орта есеппен 6 л қанды тамырларға айдаса, 1 сағатта жөне 1 тәулікге қанша мөлшерде қан айдайды?

Жауап:

60 х 6 = 360 рет, яғни 1 сағатта 360 рет.

360 рет х 24 сағ. = 8640 литр, яғни 1 тәулікте 8640 литр қан айдайды.

2. Мына берілген жаттығуларды орындап көрсетіңіз.

Екі қодды темен түсіріп, екі аяқтың арасын ашып, 1-2 дегенде қолды жоғары көтеру (аяқ үшымен көтерілу) 3-4 дегеңде қалыпты жағдайға келу. 4-5 рет қайталау керек.

3. Көп нүктенің орнына төмендегі сәйкес келетін жауаптың нөмірін қойыңыздар.

1. Гипертония ауруының басты белгілері.......

2. Ревматизм ауруының белгілері.......

1. Ауру адамның ұйқысы қашады.

2. Журек қақпақшаларының кішіреюі немесе үлкеюі.

3. Бас пен көкжелкенің тартып ауруы.

4. Буындардың сырқырап ауруы.

2-тапсырма.

Қалыпты жағдайда жүрек орта есеппен 1 минута 70 рет жиырлатын болса, 1 тәулікте қанша рет соғады?

60∙70 ⁼ 4200 рет. 4200 ∙ 24 ⁼100800

1. Жүрек инфарктсінің белгілері

2 Перикардит ауру ;

1.Журек қабының кеңеюі?

2. Журек бұлшықетінің қаңсырауы.

3. Журек кабынын icmvi.

4ж үрек тамырларының ішкі қабатында қанның ұюы. 3-тапсырна.

1. 1 минут ішінде денедегі қан жүрек арқылы ек-і рет өтеді тәуліпне қанша рет өтеді?

Жауап.

60 мин х 2 = 120 рет, яғни 1 сағ. - 120 рет.

120 х 24 = 2880 рет, яғни 1 тәулікте - 2880 рет.

2. Мына берілген жаттығуларды орындап көрсетіңіз.

Екі қолды желкеге қою, аяқты бір үстап, он жакқа иілу, 2-3 жамбасқа иілу, осылай 4-5 per қайталау.

3. Көп нүктенің орнына төмендегі сәйкес келетін жауаптың қойыңыздар.

1. Қолқаның коарктациясының (тарылуы) белгілері.....

2. Ботали өзегі «артериялық ашық өзек» ауруы белгілері.......

һ Тарылган өзектен қанның өте алмауы.

2. Журектің тез тозуы.

3. Екі артерияның бір-бірімен қан алмасуы.

4. Өкпені қанның жуып кетуі.

Тапсырмалар орындалып, жауаптары тексерілгеннен кейін жеке оларға сурақтар қойылды.

1. Адамды іштен ұрғанда неге бірден жығылады?

2. Қанның құрамы қаншаға бөлінеді?

3. Жүректің сызбанүсқасын сызып, құлақшалар мен қарыншаны көрсетіңіз.

4. Сіздің басыңыз ауыра ма? Ол неліктен деп ойлайсыз?

8-сынып. 9 .02.08ж

Сабақтын тақырыбы: Тыныс алу мүшесінің құрылысы қызметі.

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларды тыныс алу мүшесінің құрылысы қызметімен таныстыру.

2. Ойлау,материалдарды меңгеру,есте сақтау қабілетін дамыту.

3. Оқушыларды адамгершілікке, салауатты өмір сүруге тәрбиелу.

Сабақтың түрі: дәріс

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,трек-сызбаиен талдау.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ өту.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Құрылысы: Мұрын қуысы Тыныс алу мүшесінің құрылысы қызметі. мұрын→ кеңсірік→ көмей →кеңірдек → ауатамырлары→ өкпе

мен аяқталады. Көпіршіктердің саны - 300 миллион.қабырғасы эпителий клеткаларынын жұқа бір қабатынан тұрады және оларды кан тамырларының торы шырмап жатады Оның негізгі қызметі - көпіршіктердің көлемін тұрақтандырып, қабысуьша жол бермеу. Сонымен қатар ауамен бірге өткен микроорганизмдерді залалсыздандырады. Он жақ өкпе үш, ал сол жақ екпе екі бөліктен тұрады. Әрбір өкпе сырты дәнекер ұлпадан тұратын жылтыр, тегіс - өкпе сірікауызы каптайды. Кеуде куысының ішкі қабырғасын сіріқауыз астарлап жатады. Олардың арасы жіңішке қуыс, онда ауа болмайды, өте аз көлемде сероз деп аталатын сұйыктық. бар. Бұл сүйыктык. өкпенщ үйкелісін женілдетеді.

Дені сау ересек адам минутына 16-18 рет тыныс алады. Өкпеде бұлшық еттер болмайды Қабырғааралык тыныс алу бұлшык еттерінің күшті жиырылуынан кеуде куысы кимылға келеді. Сырткы қабырғааралың бұлшык еттер және көкет жиырылғанда, кеуде қуысы кеңейіл, көлемі үлкейеді де, кеуде қуысындағы кысым атмосфера кысымынан төмендейдіЛ өкпенід созылып, оған ауаның енуіне әсер етеді. Тыныс шығарғанда - сыртқы қабырғааралык бұлшық еттер созылады, көкет (диафрагма) жоғары көтеріліп, дөңестенеді.

Тыныс алу Тыныс щығару Тыныс шығар

. Тыныс алу жене тыныс шығару кезіндегі өкпе және сіріқауыз ішінде: кысым

Кеуде куысы тарылады. Сіріқауыз қуысындағы қысым жоғары көтеріледі. Өкпе сығыльш, ондағы ауа сыртқа шығады.Сөйтіп, тыныс алу және тыныс шығару - біріне-бірі байланысты және олар сопакша мидағы ты­ныс жүйесінің орталығымен реттеледі. Жасөсні-рімдер ересек адамдар сияқты 1 минутта 16-18 рет тыныс алады.

ІІІ. Зертханалық жұмыс №5 ІV. Үйге§36 оқу.

. 8-сынып. 12 .02.08ж

Сабақтын тақырыбы: ӨКПЕДЕП ЖӘНЕ ҰЛПАДАҒЫ ГАЗДАРДЫҢ

АЛМАСУЫ.

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларды өкпедегі және ұлпадағы газдардың алмасуыдың биологиялық,физикалық процесстері туралы түсінік тер қалып тастыру.

2. Ойлау,материалдарды меңгеру,есте сақтау қабілетін дамыту.

3. Оқушыларды адамгершілікке, тыныс алу гигиенасын сақтауға баклу..

Сабақтың түрі: аралас

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,трек-сызбамен талдау.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ өту.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Сурфактант жүйесінің құрылысы. Газдардың алмасуы өкпенің көпіршіктеріндегі ауа мен кылтамырларындағы канның арасында өтеді. Көпіршіктің ішкі бетін сурфактант деген қабық астарлайды.Сурфактант ауа көтршіктерін тұрақтандырады және тіректік қасиет береді. Тыныс шығарғанда, ауа көпіршіктерінін жабысып қалуынан сақтайды. Сонымен бірге оттекті тасымалдауға әсерін тигізеді. Өкпеде сур­фактант жүйесінің климат жағдайларына бейімдейді. экстремальдык, жағдайларда сурфактант жүйесінің маңызы зор. Адамның екі өкпесінде 600-700 миллион ауа көпіршігі (альвеола) болады.Газдардың алмасуы. Ауа көпіршігі мен қанның арасында газдардың алмасуы үздіксіз жүреді.. Қалыпты жағдайда кан атмосфера ауасымен тікелей карым-катынаска түспейді. Ауа көпіршігінің ауасын "тыныстың орталығы" дейді. Ол "сақтау орнында тұрған газ" тыныстык құбылыстардың барлык кезеңінде тұрақты газдар алмасуын қамтамасыз етеді.Газ алмасу өкпе кылтамырлары үстімен жанасқан ауа көпіршіктері бетінде өтеді. Қылтамыр және ауа көпіршігі, яғни екі мембраналық бет біртұтас қызмет аткаратын құрылымды түзеді. Оны ауа көпіршігі қылтамыр мембранасы деп атай-ды. 300 миллиард кылтамьгрларда 60-90 мл қан болады, олардың жалпы беті - 65-75 м². қылтамырларда айдалған қан жұқа, қалындығы 0,01 мм жылжымалы перде тәрізді

леді. Сондықтан газдардын қысымының айырмашылығы аз болған жағдайда да мембрананын екі жағында газдардың теле-теңдігі камтамасыз етіледі. Ауа құрамында - 21% оттек, 0,03% көміркышкыл газы, 79% азот және аз мөлшерде су буы мен инертті газдар болады. Тыныс шығарғандағы ауа атмосфера ауасынан өзгеше. Мұнда - 16% оттек, 4% көміркышкыл газы бар. Су буының мөлшері жоғары.

Өкпедегі газ алмасу оттек пен көміркышкыл газдарының қанық-пасының айырмашылығына негізделеді. Оттектін қаныкпасы өкпедегі көпіршіктердін көктамыр қылтамырларындағы көмірқышкыл газына қарағанда едәуір жоғары. Сондықтан өкпе көпіршіктерінен оттек қылтамырлар қабырғасы арқылы қанның құрамына өтеді. Одан соң эритроцит құрамындағы гемоглобинмен қосылып, оның тұрақсыз оксидін, яғни оксигемоглобин түзеді. Ұлпада қызылтамыр қаны кызылтамырлар арқылы газ алмасуын жүргізеді, Ұлпада О₂ қызылтамыр қанына қарағанда едәуір төмен. Сондықтан оттек қызылтамыр қанынан ұлпаға етеді. СО₂ қанықпасы, қызылтамыр қанына қараганда ұлпада ↑, бКіші канайналым шенберімен өкпеге келген көктамыр қанында СО₂ каныкпасы өкпе көпіршіктеріндегі ауаның құрамына қарағанда жоғары. Бүұ СО₂ көктамыр қанынан ауа көпіршігіне өтуіне себепіні болады.

Газ алмасу дегеніміз - оттектің немесе көміркышкыл газының қысымы жоғары орталықтан қысымы темен орталыкка өтуі.

1. Кеңірдектің оң жақ және сол жақ бронхыга тармақ-талуы нешінші арқа омыртқаның тусынан басталады?

А)1 В)2 С) 3 D)4 Е) 5

2.Өкпе көпіршіктерінің (альвеола) қабырғалары неше қабат эпителий жасушаларынан түзілген:

А)1 В)2 C) 3 D) 4 Е)5

3. Тыныс алғанда кеуде қуысының көлемі: A) өзгермейді

B) кішірейеді C) ұлкейеді D) кусырылады E) ұзынынан созылады

4. Тыныс шыгарганда:

A) көкет тегістеледі B) өкпенің көлемі ұлғаяды C) көкет күмбезденеді

D) өкпе кепіршіктерінде қысым өзгермейді E) өкпе көпіршіктерінде қысым артады

5. Өкпедегі және ұлпалардагы газ алмасу неше кезеңнен түрады ? А)1 В)2 С) 3 D)4 Е)5

6. Ауа өтетін жолдар: А) өкпе В)аңка C) мүрьш қуысы

D) альвеолдар E) кеңірдек

ІV. Үйге§37 оқу.

V. Ашық. тест сұрақтары

1. Ауа өтетін жолдар қай жерден басталады, оған жата-тындарды атау.

2. Дыбыс саңылауы қай жерге орналасқан?

3. Дыбыс сінірлері кай жерге орналасқан, қандай мақызы бар?

4. Адам даусының жуан, жіңішке болуы неге байланысты?

5. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы дегеніміз не?

6. Плевра қуысында не бар, қызметІ кандай?

7. Ауа көмекейден кейін қай мүшеге барады?

8. Кеңірдектің, өңешпен жалғаскан артқы жағының құры-лысы қандай, ол неліктен, себебін түсіндІріңдер?

9. Бронхиола және өкпе көпіршіктерінін, айырмашылығын талдаңдар.

10. Мұрьш қуысы қандай қызмет атқарады?

11. Оң жақ өкпеге қарағанда сол жақ өкпе неге кішілеу?

12. Тыныштық қалъшта ересек адам минутына неше рет

тыныс алады?

13. Түшкірудің себебі?

14. Тұмаудан сақтанудын жолдары.

15. Көмекейдегі ең үлкен шеміршекті атау.

16. Тыныстық жүйеге жататындарды атаңдар.

17. Тыныс алуға қандай бұлшықеттер қатысады?

18. Тыныс алған ауа мен тыныс шығарған ауада мөлшері

өзгермейтін газ.

8сынып. 16 .02.08ж

Сабақтын тақырыбы: Өкпенің тіршілік сыйымдылығы.

Тыныс алудың жүйкелік гумаролдық ретттелуі

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларды өкпенің тіршілік сыйымдылығы,тыныс алудың жүйкелік гумаролдық ретттелуі туралы түсініктер беру.

2. Ойлау,материалдарды меңгеру,есте сақтау қабілетін дамыту.

3. Оқушыларды адамгершілікке, тыныс алу гигиенасын сақтауға баулу.

Сабақтың түрі: зерттеу

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,трек-сызбамен талдау.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология,физика

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ өту.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ.Өкпенің тіршілік сыйымдылығы. Ересек адам тыныш отырған жағдайда - жайлап тыныс алып, тыныс шығарғанда 500 см³ ауа жұтады. Бұл тыныс алу сыйымдылығы деп аталады. Егер тыныс алу сыйымдылыгын бір минуттағы тыныс алу санына көбейтсе (500 см³ х 18), онда 9000 см³ ауаға тең болады. Бұл - ауанынң1 мин. алмасуы. Адам барынша терең тыныс алғанда тағы 1500 см³ ауа жұтады, терең тыныс шығарғанда да 1500 см³ ауа шығарады. Ересек адамда өкпенің тірпіілік сыйымдылыгы - 3500 см³(500 + 1500 + 1500 см³). Оны өлшейтін күрал спирометр деп аталады.

Тыныс алудың жүйкелік және гуморальдық реттелуі. Тыныс алғанда және тыныс шығарғанда екі құбылыс үнемі кезек-тесіп отырады. Тыныс бұлшық еттерінің қызметі сопақша мидағы ты­ныс орталығымен реттеледі.Өкпенін тіршілік сыйымдылығын анықтау

Өкпенің, тыныс жолдарының, тыныс бұлшық еттерінің механо-рецепторларынан және хеморецепторларынан (СО₂ концентрациясы жоғарылағанда) қозу парасимпатикалық жүйке жүйесінен сопакша мидағы тыныс орталығына түседі. Тыныс - өздігінен реттеле алатын қүбылыс.

Мүрын куысындағы рецепторларға шырыш, шаң-тозаң, химия-лык тітіркендіргіштер, әр түрлі ұнтақтар әсер еткенде, қорғаныш рефлексі - түшкіру пайда болады. Кемей, кеңірдек және ауата-мырлардағы рецепторларға тітіркендіргіштер әсер еткенде, қорғаныш рефлексі - жөтел пайда болады. Түшкіру және жөтелу терең тыныс алудан басталады.

О.Ж.Ж тыныс алу және тыныс шығару кызметтері гуморальды реттеледі. Мысалы, миға ағып келген қанның құ рамында СО₂ көбейгенде, тыныс алу орталықтарында қозу пайда болады. Тыныс жиілейді, СО₂ тыныс сыртқа шығарылады.

ІІІ. Сарамандық жұмыс орындау.№6

ІV. Үйге§37 оқу.

V.1.Сурфактанттың құрылысы қандай? 2. Сурфактант қандай кызмет атқарады? 3. Ауа көпіршігінің маңызы неде?

4. Өкпеде газдар қалай алмаеады? 5. Ұлпадағы газдардың алмасуының ерекшелігі неде? 6. Өкпедегі және ұлпадағы газдардың алмасуының манызы кандай?

Тыныс алу. Тест.

1. Оттегі өкпеден ұлпа, мүшелерге не түрінде тасылады?

А) газ түрінде. В) Қанда еріген түрінде. С) Гемоглобинмен байланысып, оксигемоглобин түрінде. D) Ерімеген күйде.

2. Дыбысты сөз шығу үшін не қатысады?

А) Дыбыс сіңірі, көмейүсті, дыбыс саңылауы. В) Дыбыс сіңірі, кеңірірдек дыбыс саңылауы. С) Көмейүсті, көмей, жұтқыншақ, кеңірдек.

D) Дыбыс сіңірі, дыбыс саңылауы, өкпе.

3 Өкпе мен ұппадағы газ алмасу неге байланысты?

А) Диффузия заңына. В) СО₂ мен О₂ концентрациясы бірдей.

С) Қысым айырмасына D) Өздігінен.

4. Тыныс алу қозғалысына қатысатын бұлшық ет? A) Диафрагма.

В) Иык бұлшық еті. С) Үлкен кеуде бұлшық еті.D) Құрсақ бұлшық еті.

5. Тыныс алғандағы ауа кұрамының тыныс шығарғандағы ауа құрамынан айырмашылығы:

А) О₂ -көп, СО₂ - азырақ болуымен.B) О₂ - аз, СО₂ көбірек болуымен. С) Айырмашылығы жоқ. D) Тыныс алғандағы ауаның құрамында азоттың көбірек болуы

6. Ағза үшін тыныс алудың маңызы:

А) Оттегінің жасушаға тасымалдануы.

B) Органикалық қосылыстардың ыдырап, тотығуы үшін.

C) Органикалық қосылыстардың, ыдырап, қайта қалпына келу үшін. D) СО₂ шығуына.

7. Өкпенің газ алмасуына қатысатыны:

А) Өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. В) Бронхиолдар, өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. С) Веналық қылтамырлар.

. D) Бронхиолдар, веналық қылтамырлар.

8. Жүректен өкпеге бағытталған қан? А) веналык. В) Артериялық.

C) Аралас. D) Лимфа мен веналық.

9. Тыныс алу жүйесіне кіреді;

А). Ауатамыр, өкпе, тіл, кеңірдек, мұрын қуысы.В) Ауатамыр, аңқа, көмей, көмекей. С) Кеңсірік, асқазан. өкпе, кеңірдек, ауатамыр, өкпе. D) Мұрын қуысы, аңка, кеңірдек, ауатамыр, өкпе.

10. Тыныс алу орталығынық қызметі:

А) Гормон түзеді, тыныс алу процесін қоздырады, тежелу тудырады. В) Тыныс алу процесіне қатыспайды. С) Ауамен тьіныс aлy, тыныс шығаруды реттейді.D) Тыныс алу механизмін бақылайды.

11. Өкпе сыртынан немен қапталған?

А) Өкпе плеврасымен. В) Қабырғааралық плеврасымен. С) эпителий. D)Бірыңғай салалы бұлшык ет ұлпасы.

12. Газ алмасудың өтетін жері:

А) Көмекей. В) Ауатамыр. С) Өкпе көпіршігі. D) Кеңірдек.

13. Ауа кеңірдектен өтеді:

А) Өкпе. В) Көмекейге. С) Ауатамырға. д) Өкпе көпіршігіне.

14. Тыныс шығарғандағы ауаның құрамында 4% СО₂ бар. Окушы 1 минутта 18 рет тыныс алып, 500 см³ ауа өткізсе, 1 сабақта канша СО₂ шығарғаны? А) 16200 см³. В) 1620 см³. С) 810 см³. D) 32400 см³.

15. Егер адамның өкпесінің тіршілік сыйымдылығы қалыптағыдан

400 см³ темен болса, онда өкпедегі газ алмасу:

а) Төмендегені. В) Жоғарылағаны. С) Өзгермегені. D) Ауру тудырғаны.

16. Әрбір тыныс алғанда адам өкпесінен 500 см³ ауа өтеді. Егер минутга 18 peт тыныс алса, 1 тәулікте қанша ауа өткен? А) 12960000 см . В) [29600 см³. С) 12960 см³. D) 25920 см³.

17. Тыныс алу жүйесінін ауруына жатпайтыны:

а) Плеврит.. В) Пневмония. С) Туберкулез. D) Цистит.

18. Водолаз тез көтерілгенде, судағы еріген газ, қанға еріген күйінен газ күйіне көшеді, ол қайсысы?

А) Оттегі. В) Сутегі. С) Азот . D) Көміркышқыл газы.

19. Адам өкпесінің орташа тіршілік сыйымдылығы:

А) 1000 см³. В) 2000 см³. С) 3500 см³. D) 500 см³. Е) 5000 см³.

20. Тыныс алғанда ауаның микробтар мен шаң-тозаңнан тазаруы жылынуы:А) Мұрын қуысында. В) Ауатамырда.

С. Кеңірдекте. D) Өкпе көпіршігінде.

21. Қандағы адреналиннің концентрациясының азаюы, қанның қай мүшеге келуін баяулатады?

А) Өкпеге.. В) Бауырға. С) Миға. D) Жүрекке.

22. Темекі түтініндегі канцерогенді зат болып табылады:

а). Синиль қышқылы, В) Көк түтін. С) Бензопирен. D) Күкіртті сутек.

23 Вирусты ауруға жатқызуға болады;

А) Атеросклероз. В) Рахит. С) грипп. D) Сколиоз.

24. Тыныс алу мүшелерінің ауруына жататыны:

А) Атеросклероз. В) Рахит. С) Туберкулез. D) Сколиоз

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1

2

3

4

5

6

7

8

9

20

1

2

3

4

с

в

а

а

а

в

а

а

д

с

а

с

в

а

а

а

д

с

с

а

д

с

с

1. Оттегі өкпеден ұлпа, мүшелерге не түрінде тасылады?

А) газ түрінде. В) Қанда еріген түрінде. С) Гемоглобинмен байланысып, оксигемоглобин түрінде. D) Ерімеген күйде.

2. Дыбысты сөз шығу үшін не қатысады?

А) Дыбыс сіңірі, көмейүсті, дыбыс саңылауы. В) Дыбыс сіңірі, кеңірірдек дыбыс саңылауы. С) Көмейүсті, көмей, жұтқыншақ, кеңірдек. D) Дыбыс сіңірі, дыбыс саңылауы, өкпе.

3 Өкпе мен ұппадағы газ алмасу неге байланысты?

А) Диффузия заңына. В) СО₂ мен О₂ концентрациясы бірдей.

С) Қысым айырмасына D) Өздігінен.

4. Тыныс алу қозғалысына қатысатын бұлшық ет? A) Диафрагма.

В) Иык бұлшық еті. С) Үлкен кеуде бұлшық еті.D) Құрсақ бұлшық еті.

5. Тыныс алғандағы ауа кұрамының тыныс шығарғандағы ауа құрамынан айырмашылығы:

А) О₂ -көп, СО₂ - азырақ болуымен.B) О₂ - аз, СО₂ көбірек болуымен. С) Айырмашылығы жоқ. D) Тыныс алғандағы ауаның құрамында азоттың көбірек болуы

6. Ағза үшін тыныс алудың маңызы:

А) Оттегінің жасушаға тасымалдануы.

B) Органикалық қосылыстардың ыдырап, тотығуы үшін.

C) Органикалық қосылыстардың, ыдырап, қайта қалпына келу үшін. D) СО₂ шығуына.

7. Өкпенің газ алмасуына қатысатыны:

А) Өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. В) Бронхиолдар, өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. С) Веналық қылтамырлар.

. D) Бронхиолдар, веналық қылтамырлар.

8. Жүректен өкпеге бағытталған қан? А) веналык. В) Артериялық.

C) Аралас. D) Лимфа мен веналық.

9. Тыныс алу жүйесіне кіреді;

А). Ауатамыр, өкпе, тіл, кеңірдек, мұрын қуысы.В) Ауатамыр, аңқа, көмей, көмекей. С) Кеңсірік, асқазан. өкпе, кеңірдек, ауатамыр, өкпе. D) Мұрын қуысы, аңка, кеңірдек, ауатамыр, өкпе.

10. Тыныс алу орталығынық қызметі: А) Гормон түзеді, тыныс алу процесін коздырады, тежелу тудырады. В) Тыныс алу процесіне қатыспайды. С) Ауамен тьіныс aлy, тыныс шығаруды реттейді.D) Тыныс алу механизмін бақылайды.

А) іш сүзегін. В) Грипті. С) Рахитті. D) Холераны.

11. Өкпе сыртынан немен қапталған?

А) Өкпе плеврасымен. В) Қабырғааралық плеврасымен. С) эпителий. D)Бірыңғай салалы бұлшык ет ұлпасы.

12. Газ алмасудың өтетін жері:

А) Көмекей. В) Ауатамыр. С) Өкпе көпіршігі. D) Кеңірдек.

13. Ауа кеңірдектен өтеді:

А) Өкпе. В) Көмекейге. С) Ауатамырға. д) Өкпе копіршігіне.

14. Тыныс шығарғандағы ауаның құрамында 4% СО₂ бар. Окушы 1 минутта 18 рет тыныс алып, 500 см³ ауа өткізсе, 1 сабақта канша СО₂ шығарғаны? А) 16200 см³. В) 1620 см³. С) 810 см³. D) 32400 см³.

15. Егер адамның өкпесінің тіршілік сыйымдылығы қалыптағыдан

400 см³ темен болса, онда өкпедегі газ алмасу:

а) Төмендегені. В) Жоғарылағаны. С) Өзгермегені. D) Ауру тудырғаны.

16. Әрбір тыныс алғанда адам өкпесінен 500 см³ ауа өтеді. Егер минутга 18 peт тыныс алса, 1 тәулікте қанша ауа өткен? А) 12960000 см . В) [29600 см³. С) 12960 см³. D) 25920 см³..

17. Тыныс алу жүйесінін ауруына жатпайтыны:

а) Плеврит.. В) Пневмония. С) Туберкулез. D) Цистит.

18. Водолаз тез көтерілгенде, судағы еріген газ, қанға еріген күйінен газ күйіне көшеді, ол қайсысы?

А) Оттегі. В) Сутегі. С) Азот. D) Көміркышқыл газы.

19. Адам өкпесінің орташа тіршілік сыйымдылығы:

А) 1000 см³. В) 2000 см³. С) 3500 см³. D) 500 см³. Е) 5000 см³.

20. Тыныс алғанда ауаның микробтар мен шаң-тозаңнан тазаруы жылынуы:А) Мұрын қуысында. В) Ауатамырда.

С. Кеңірдекте. D) Өкпе көпіршігінде.

21. Қандағы адреналиннің концентрациясының азаюы, қанның қай мүшеге келуін баяулатады?

А) Өкпеге.. В) Бауырға. С) Миға. D) Жүрекке.

22. Темекі түтініндегі канцерогенді зат болып табылады:

а). Синиль қышқылы, В) Көк түтін. С) Бензопирен. D) Күкіртті сутек.

23 Вирусты ауруға жатқызуға болады;

А) іш сүзегін. В) Грипті. С) Рахитті. D) Холераны.

24. Тыныс алу мүшелерінің ауруьша жататыны:

А) Атеросклероз. В) Рахит. С) Туберкулез. D) Сколиоз

8сынып. 19.02.08ж

Сабақтын тақырыбы: Тыныс алу мұшелерінің аурулары және аурудың алдын алу.

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды тыныс алу мұшелерінің аурулары және аурудың алдын алу туралы түсініктер беру.

2. Ойлау,материалдарды меңгеру,есте сақтау қабілетін дамыту.

3. Оқушыларды адамгершілікке, тыныс алу гигиенасын сақтауға баулу.

Сабақтың түрі: жаңа сабақ.

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,трек-сызбамен талдау.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ өту.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Тыныс алу мүшелерінің ауруларына тұмаудан баска - ауатамыр мен өкпенін қабынуы, тыныс демікпесі, туберкулез және т.б. жатады.

Өкпенің қабынуы - аурудың кең тарағаң түрі. Организмге ауру, тудыратын микробтар түскенде және суық тигенде, өкпе кабынады. Өкпе кабынғанда дене қызуы 39,4-40 градуска дейін көтеріледі, жөтел пайда болады, бүйірі шаншиды. Адам жөтел-генде, түшкіргенде шаншу күшейеді, жиі-жиі тыныс алып, ентігеді. Мүндайда адамның екі беті қызарып, несептің түсі сарғыштанып, аз бөлінеді.

Ауатамырдың қабынуы баяу басталады, оның белгілері бірден сезіле қоймайды. Наукас сирек жөтеледі, қақырық көкшіл тартады, аздап дененің қызуы кетеріледі. Ауру өршіп, ұзақда созылуы да мүмкін.

Тыныс демкпесімен ауырған адамның тыныс алуы қиындайды. Бұл - булықтыратын ұстамалы ауру. Аурудың пайда болуына шаң-тозаң, малдың жүні, шөп, гүл және т.б. иісі және көңіл-күйдің езгеруі де әсер етеді. Негізінен, тыныс демікпесі тұқым қуалайды. Бұл ауруға шалдыққан балалар ашуланшақ келеді, денесіне есекжем, теміреткі, бертпе шығады. Ауру ұстағанда - өкпенін шырышты қабықшасы ісініп, ауатамырлардың түтікшелерін бітейді, тамырлары білеуленеді.. Демікпеден сақтану үшін организмді шынықтырып, ты­ныс тынысы тарылады, наукас булығып, сырылдап дем алады, беті көгеріп, күре алу жаттығуларымен шұғылданып, еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастыру құжет. 1-2 метрге дейін сілекейімен шашырап, микробы ауаны ластайды. Cay адам тыныс алганда, бұл микроб мұрын қуысына енеді де, сол арқылы өкпеге түсіп, оны зақымдайды. Науқас адам әуелі аздап жөтеледі де, одан соң қаны азайып, жүдейді, тамаққа тәбеті шаппай, ұйықтағанда терлей береді. Дене кызуы кешке карай 37-37,5 градусқа дейін көтеріледі. Туберкулез таяқшасы наукастың ас ішетін ыдысынан, сүлгісінен, тесек орнынан да жүғады. Таяқшаның ауру туғызуы сау адамның организміне байланысты. Егер микробқа қарсы күресетін күш, яғни имму­нитет пайда болса, онда оның әрекетінен денсаулық бүзылмайды. Науқас адам жөтелгенде, түшкіргенде аузын және мұрнын қол орамалмен жауып, микробтын ауаға таралуына жол бермеуі кажет. Ауруды дәрігер ғана емдей алады.

Мұрын арқылы демалудың маңызы ерекше. Мұрын қуыс-ында толып жатқан қалташықтар бар. Олар ауаны жылытады. Суық күндері салқын тиіп ауырудан сақтайды. Мұрынмен ты­ныс алу -- тісті бүзылудан сақтайды. Өндірістерде лас ауаны тазарту үшін желдеткіштер, шаң-тозаң ұстағыштар орнатылса, ал үйдегі шаң-тозанды сулы шүберекпен сүртіп отыру керек.Темекі тартудың тыныс алу мүшелеріне әсері. Темекінін түтінінде ете улы зат - никотин бар. Темекі түтшнің ішінде улы газ, шаң және күйе болады. Күніне 20 тал темекі тартатын адам 90 миллиграмм шамасында никотин жұтады. Алғашқы рет темекі тартканда - адам уланады: басы айналады, жүрегі кағады, құсады, қол-аяғы дірілдейді. Темекі тыныс алу мүшелерінін бәріне зиянды өсер етеді. Никотин тыныс алу жолдарының шырышты қабығын тітіркенді, қабындырады , қорғаныш қабілеті нашарлаған шырышты қабық аркылы ауру туғызатын микробтар еркін өтеді. Сондықтан темекі тартатын адамдар суық тию және т.б. аурулармен жиі ауырады. Никотин қан тамырларын тарылтады. Өкпе обырымен ауырғандардың 97%-ы темекі тартушылар. Себебі, темекіні ұзақ уакыт тарткандыктан, жара пайда болады.

ІІІ. Тест жұмысы.

ІV. Үйге §39 оқу.

5. Сұрақтарға жауап беру.

1. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы дегеніміз не ?

2. Спирометр деген не ?

3. Тыныс алу қызметі мидыдың қай бөлігінде реттеледі ?

4. Тыныс алу орталығына қозу қандай репцепторлырдың әсерінен түседі?

5.Түшкіру қай уақытта пайда болады?

6.О.Ж.Ж. тыныс алу қалай, қай заттың әсерінен жүзеге асады ?

7. Суға кеткен адамның белгісі қандай,ол адамға қандай көмек көрсетуге

болады?

8сынып. 21 .02.08ж

Cабақтытың тақырыбы: Ас қорытудың маңызы. Тістің

құрылысы.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларға ас қорыту, тағамдық

заттардың құрамы жайлы түсік қалыптастыру;

тістің құрылысы және олардың ас қөорыту

маңыздылығымен танысу.

Дамытушылық:Оқушыны өздігінен оқып, ой-өрісін

тереңдетуге баулу,ізденіске жетелеу.

Тәрбиелік: ауыз қуысының гигиеналық талабы, тіс

күтіміне көңіл бөлуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: ізденіс.

Сабақтың көрнекілігі: қанатты сөздер, тірек-сызба, стерженді моделі. Сызба, «Ас қорыту мүшелері»,

Үлестірме матер. «Тістің құрылысы» сурет сызбасы.

Сабақтың әдісі: СТОэлементі,бес шумақ өлең, шаршы.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. .Бекіту.

5. Үйге тапсырма беру

6. Қорытынды. Бағалау.

ІІ.Оқушылар шаршыда берілген тапсырмалар бойынша тыңдайды. Кубизмәдісі:

1. Атаңыз(мақал-мәтел ) 2.Шешіңіз(жұмбақ) 3. Ой-толғау(темекі зияны)

4. Талдау(тыныс алу мүшелерінің аурулары) 5.Салыстыру (алкоголдің зияны) Жұппен, топпен ой бөлісіп, бір оқушы жауап береді. Темекі, туберкулез, денсаулық сөздеріне бес жолды өлең жазу тапсырылады. Мыс: темекі улы, зиянды, уландырады, ауыртады. Не деген жағымсыз -никотин.

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.Хпалқымыздың «Тән ләззаты-саулығында, жанның ләзаты білімінде»деген нақыл сөз бар.Денсаулық-адам өмірінің негізі, ал білім ақыл-ойдың дамуы. Адам денесі сау болып қалыптасу үшін салауатты өмір сүруі қажет.

Мағананы ажырату: Адам организмнің қалыпты өсіп, дамуы мен тіршілік әрекеті үшін ең негізгі жағдай-дұрыс тамақтану.Қоректік заттар- клетканың өсіп дамуы үшін, тіршілікке қажетті энегияның көзі.

Мұғалім: Қоректік заттардың құрамына ақуыз, май. Көмірсулар,минералды заттар және витаминдер кіреді.

Тапсырма: Әр топ заттар бойынша тапсырма алады да, оқулықтан 2 мин. Ішінде өздеріне берілген бөліктерден

өз түсінгенін айтады. Дәнтермен жұмыс: Қоректік аттардың сызбасын сызады.

2.ас қорыту жүйесіне қандай мүшелер жатады?(тақтадағы сызбадан) . Ас қорыту деп қорктік заттардың күрделі түрінен жай түрге, суда еритін, қанның құрамына жеңіл өте алатын күйіне айналуы. Ас қорыту- өте күрделі процесс,ас қорыту жүйесі ас қорыту жолынан және бездерден тұрады.Тағам тіспен тіл арқылы ұнтақталады.

3.Тістің құрылысы. Сызба нұсқа арқылы танысу(дәп. сызу). 4. Адамның денсаулығы оның барлық мүшщелерінің бір қалыпты жұмыс істеуіне байналысты.Оқушылар жұмысы тыңдалады.

1. Саутіс- денсаулық кепілі. 3. Тіс ауруларын еидеу. 4. Тіс күтімі.

2. Кариес- тіс жегісі. 5. Қазақ ырымдары.

ІV. .Бекіту.

Топпен жұмыс «Сөздерді орналастыр» Әр топқөа тістің мүсініне жазылған үлестірме беріледі.

1. Тісті қатты заттардан қорғайды-----------------------------(креуке)

2. Тіс түбінде қантамырлар және және-----------------бар.( жүйке)

3.Тістің ақ бөлігі------------------ деп аталады. (креуке)

4. Креуке неден бұзылады? а.көп тәті жесе; б. сүйек кеміргенде; в. Ыссыдан салқын ішсе немесе керісінше.

5. Тістің құрылысы ? ( 1-кіреуке, 2-дентин, 3-мойын, 4-ұлпа, 5-жүйке тамырлар жолы).

б) Сен тісінді калай күтесің? Тісті күту ережелерін окып, өзің орындайтын ереженің тұсына косу белгісін, орындамайтын ереженің жанына алу белгісін қойып шық. Қосу мен алудың санын салыстыр. Нэтижесінде тісіңці күтуге өзіңе не істеу керегін шеш.

Топ басшысы тапсырманын орындалуына баға береді.

в) Жұмбақтарды шешу.

1. Бір таудын алпыс екі саласы бар, Он екі жанында қаласы бар.

Бау - бақша, түрлі өсімдіктер, Барлығыныңбилеп тұрған анасы бар. (адамның 62 тамыры, 12 мүшесі)

2. Жиырма баласы бар төртеуі ана, Біреуі ұзын, бірі - қыска, дара - дара Қандайық іске қоссаң ерінбейді,

Білімпаз мамандығы болған сара.(2 аяк, 2 кол, саусактар)

3. Қызыл түлкі ықпайды, Өз інінен шыкпайды.(тіл)

4. Көсеуім басы ақ күміс Тапшы кәне көрелік.(саусақ пен тырнак)

5. Сәуле артында жүз ине Десек сөзді жасырдым

Тапкыр болсаң тауып көр, Қылығымды асырдым(кірпік)

6. Күмбір - күмбір қарағым, Қартайғанша жарадың.

Осы айтқан жұмбакты, Дұрыс тапсаң жарадың.(құлак)

V. Қорытынды. Окушыларды бағалау.

ІV. Үйге §40 оқу.

8сынып. 26 .02.08ж

Cабақтытың тақырыбы: Мүшелерде астың қорытылуы

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларға ас қорыту мүшелерінде қоректік

затардың қорытылу туралы түсініктер беру.

Дамытушылық:Оқушыны өздігінен оқып, ой-өрісін

тереңдетуге баулу,ізденіске жетелеу.

Тәрбиелік: ауыз қуысының гигиеналық талабы, тіс

күтіміне көңіл бөлуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: проблемалық.

Сабақтың көрнекілігі: қанатты сөздер, тірек-сызба, стерженді моделі. Сызба, «Ас қорыту мүшелері»,

Үлестірме матер. «Тістің құрылысы» сурет сызбасы.

Сабақтың әдісі: СТОэлементі,бес шумақ өлең, шаршы.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. .Бекіту.

5. Үйге тапсырма беру

6. Қорытынды. Бағалау.

ІІ.Ауыз куысындағы астың қорытылуы. Ауыз куысы - төменгі жағынан - бұлшық етпен, алдыңғы жағынан - тіспен, иекпен көмкеріліп, үрт құрайды, үстіңгі жағы қатты және жұмсак таңдаймен қапталған. Жұмсақ таңдайдың артқы бөлімі томпайып, кішкене тілшікке (бөбешік) айналады. Жүмсак тандай ауыздың артында және екі жағында қалтарыстарға айналады. Тандай доғасы, олардың арасында көмей бездері бар. Бұл бездердің қатпарында тамакпен бірге ауызға түскен микробтар залалсызданады. Ол көлденең

жолақты бұлшық еттен тұрады. қабықшаның үстінде дәм сезу клеткалары бар.

Ауыз қуысында үпі жүп сілекей бездері сілекей сөлін бөледі Адам тәулігіне 1 литрге Сілекей бездері орналаскан орын-

сілекей безі; 3 - алкымдағы сілекей безі;

Сілекей безінің қызметін И.П. Павлов итке тәжірибе жасау аркылы зерттеп, аныктады. И.П. Павлов иттің бір сілекей безінің өзегін терінің сыртына шығарып тігіп, оған сілекей жинайтын шыны түтік орнатты). Итті тамактандырғанда, сілекей ауыздын ішінде бөлінбей, сілекей жинайтын шыны түтікке болінеді. Сөйтіп, жиналған сілекейдің құрамы зерттелді. Ауыз қуысында коректік заттар тіл және сілекейдің катысуымен, тіс аркылы шайналып, сілекей күрамындағы ферменттер әсерінен қорытыла бастайды. Егер нанды көбірек шайнасак, тәтті дөмі сезіледі. көмірсулардың сілекейдегі ферменттер әсерінен ыдырауына байланысты. Ас ауыз куысынан жұткыншақ арқылы өңешке өтеді, одан соң қарынға түседі. Жұткыншақ тыныс алу жолдарымен қатысады. Асты жұтқанда, бұл жолдар жабылады. Қарында ас 3-10 сағат аралығында, қарын сөлінің әсерінен корытылады. Онда, ең алдымен, нәруыз қорытылып, ыдырайды. Қарын сөлінде нәруызды корытатын, ферментті белсендіретін түз қышқылы бар.

Қарып жылашгалі

Үлкен кярын

Оқшауланған кішкене карынБауыр Ұйкы безі

Ұлтабар ұшы Бауыр, қарын жөне ұйкы безінін орналасуы

Нәруызды ыдырататын пеп­син ферменті үшін қышқылдан басқа карындағы қызу 38-39°С-ка тең болуы . Сондыктан тамактану гигиенасын сактамаса, астың қорытылуы өзгеріп, қарыннан қыжылдау сезіледі, Қарында ас қорытудың өзгеруі үнемі ыстық немесе өте салкын және құрғак тағам-дарды жиі ішуден болады. Қарындағы астың корытылу-ын зерттеу үшін И.П. Павлов иттің қарнының түбін кесіп, одан кішкентай қарынша жасады Ішкі шырышты қабыкшасы бүтін калпында сақталғандықтан, ас үлкен карында корытылған кезде кіші карьшшада ("Павлов карыншасы") сөл (астын сапасына байланысты) мөлдір таза қалпында иттің дене-іне жабыстырылған шыны түтікке тамшылап ағады.

Шала қорытылған қоймалжын ас боткасы ас қорыту жүйесінің ке-лесі белімі - аш ішекке біртіндеп, өткізеді. Аш ішектің үзындығы - 5-6 м. Оның басты бөлімі - ұтабар үшы немесе он екі елі ішек деп ата-лады.

ұтабар ұшының ұындығы 12 еліге тең.

Бауырдан бөлінетін өт - сарғыш жасыл түсті. Өттің әсерімен май ұсак тамшыларға ыдырап, тез корытылады. Бауыр - ас қорыту бездерінің ішіндегі ең үлкен без. Бауырда өттен басқа организмнің тіршілігі үшін қажетті көл зат түзіледі. Бауыр мүшелердің тіршілігінен пайда болған организмдегі улы заттарды залалсыздандырып отырады. Сондықтан бауырды "организм лабораториясы" деп те атайды. Зат алмасудын бұзылуынан өт қабында түрлі тастар, кұм пайда болып, өттін, түтікшеден ағуына кедергі жасайды .

Ұйкы безі мөлдір түсті сөл бөледі. Ұйқы безінің сөлі сілтілі орта болғандықтан, онын құрамындағы майды, нәруызды, көмірсуларды қорытатын ферменттердін әсер етуіне қолайлы жағдай туады.Ұлтабар ұшында астың негізгі қорытылуы аякталады. Қоймалжың ас ботқасы аш ішектің келесі бөліміне өтеді де, ең соңғы қорытылуға түседі. Бұл қорытылу аш ішектің бойында толып жатқан түтікше бездерден бөлінетін сөлдің әсерінен болады.Ішек сөлі қоректік заттарды - нәруызды, майларды, көмір-суларды ерігіш күйге айнал-дырады.Астыц сіңуі. Аш ішектің астары кедір-бұдырлы бүр-тіктермен қапталған. Бүртіктердің астында қылтамырлар мен лимфа тамырлары орналасады. Бүртіктердің аш ішектегі асты сіңіріп (сорып) алатын көлемі 4-5 м^а-ден 400-500 м²-ге дейін болады. Аш ішектегі қорытылған коректік заттардың ерітіндісі қылтамырлар арқылы қанға өтіп, майдьң ерітінділері негізінен лимфаға сіңеді. Астың тоқ ішекте қоры­тылуы. Аш ішекте қорытыл-маған заттар ток ішекке өтіп, жиналады. Ол заттардағы су ішек қабырғасындағы қан та­мырлары арқылы қанға өтеді. Сөйтіп, қорытылмаған қалдық заттар тығыздалып, тік ішекке түседі. Одан соң нәжіс болып организмнен сыртка шығарылады. Тоқ ішектегі су

ІІІ. Тест.

ІV. Үйге §41 оқу.

V. 1. Қоректік заттардың маңызы қандай ?

2. Тістің құрылысы қандай

3. Тіс ауруы қалай пайда болады ?

4.Қоректік заттардың түрлеріне тоқталу?

8сынып. 1 .03.08ж

Cабақтытың тақырыбы: Тамақтану гигиенасы.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларға тамақтану гигиенасы туралы

терең түсініктер беру.

Дамытушылық:Оқушының салауатты өмір дағдыларын қалыптастыру

қабілетін дамыту.

Тәрбиелік: гигиена сақтауға, өз күтіміне көңіл бөлуге тәрбиелеу . Сабақтың түрі: семинар.

Сабақтың көрнекілігі: қанатты сөздер, тірек-сызба,

Сабақтың әдісі: СТОэлементі,.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі .

. ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үй тапсырмасын тексеру

V.Үйге тапсырма беру

VІ. Бағалау

ІІ. Сондыктан ас қарынға және ішекке түсісімен ыдырап, корытыла береді.

Күніне төрт мезгіл тамактанған жөн. Күніне төрт рет тамак-танатын асты былай мөлшерлеген дұрыс: ертенгі ас - 25%, түскі ас - 40%, сәскелік ас - 15%, кешкі ас - 20%.. Есітеріңде болсын

Тамақты өте кеш ішу және құрғақ тағамдарды жиі пайдалану асқазанның ауруы п.б.. Кешкілік тамақты ұйықтаудан 2 сағат бұрын ішу керек. Асты ішуден бұрын колды мұкият сабындап жуады. Асты асықпай, жақсылап шайнау керек. Тамак ішіп отырғанда кітап, газет окьіп, радио тыңдап, теледидар көруге, сөйлесуге болмайды. Астың тым ыстық та, өте салқын да бол-мағаны жөн. Ac ішкеннен кейін ауызды сумен шайып, тістерді астың калдығынан тазартып отырукерек.

Ac кенеулі ж\е әр түрлі болуы керек. Тамактану мерзімі ас қорыту мүшелерінің қалыпты жұмысын қамтамасыз етеді.

Ішек-қарын ауруларының алдын алу. Ішек-қарын аурулары ауру қоздыратын микробтар арқылы пайда болады. Бұл микробтар қайнатылмаған су ішкенде, жуылып, тазартылмаган көкөніс пен жемістер жегенде, лас ыдыстар мен кір қолдан жұғады. Микробтар ішекте көбейіп, у бөледі, сөйтіп, организмді уландырады. Әсіресе қантышқақ (дизентерия), іш сүзегі, тырыскақ өте қауіпті ішек-қарын аурулары болып табылады. Бұл аурулармен ауырғанда - ішектін жұмысы бұзылып, дененін қызуы көтеріледі. Бұл қауіпті ауруларды шыбындар мен тарақандар таратады. Олар тамақ үстінде жорғалап жүріп, түрлі микробтар мен ішек құрттарының жұмырткаларын жұқтырады. Бұл бунакденелілер өте жылдам көбейеді де, жан-жаққа таралады. Сондықтан үйдін маңайын, кораны үнемі таза үстау керек. Азык-түліктің артығын арнаулы жәшіктерге, жабылатын шыны ыдыска немесе жылтыр қағаздарға салып сақтаған жөн. Тамақтанған сон тамактың қалдықтарын үстел үстінен жинап, ыдыс-аяқты тазалап жуып, шкафта сақтайды. Ac қалдығын сактайтын шелектің бетін жаксылап жауып, күнделікті тазартып, жуып отыруды үмытпау керек.

Ішекқұрттардан (глисты) пайда болатын аурудың алдын алу. Адамның ішқұрты (гельминт) дайын қоректік заттармен корек-тенеді де, улы заттарды өзінен бөліп шығарып, адамды уландырады. Ішкұрт ауруымен ауырған адам тез шаршайды, ұмытшақ болады. Басы ауырады, жүрегі айнып, құсады, қаны азаяды. Ішкүрттар кір қолдан, жуылмаған жеміс пен көкөністен жұғады. Кейбір ішқұрттар шала піскен ет пен балық арқылы да адам организміне өтеді.

Адамға кебірек жұғатыны - ішексорғы (аскарида), таспақұрт (цепень). Мысалы, ішексорғының аналығы бір жылда ондаған миллион жұмыртқа салады. Аурудың таралуына шыбындар себеп болады. Ішекқүртымен ауырған адам өз ауруын басқа адамдарға жұқтырады. Естеріңде болсын!

Ac ішер алдында және тамақ пісірерде, дәретханадан соң қолдарыңды сабынмен жақсылап жуып, төсек-орындарынды және киім-кешектеріңді үнемі таза ұстаңдар. Жеміс-жидек-терді жуып жеп, суды қайнатып ішкен жөн. Шала піскен немесе шала қуырылған ет пен балықты жемеңдер. Өздерін түратын бөлмені таза үстандар.

Астан уланудың алдын алу. Сапасы төмен тамақпен тамактанғаннан кейін, көп кешікпей аурудың пайда болуын тамақтан улану дейді. Уланудын алғашкы белгілері: адамның іші ауырады, жүрегі айниды, құсады, іші өтеді, адам әлсізденеді, қуаты кетеді. Уланған адамнын дене қызуы көтерілуі де мүмкін. Уланған адамды жаткызып, тез арада дәрігер шақыртып, алғашкы кемек керсетеді. Ондайда адамның қарнын жуу кажет. Наукасқа екі-үш рет жылы су (жарты шай касык ас содасын бір стақан жылы суға қосып) ішкізіп, әбден құстыру керек. Қарын тазарған соң, ыстык шай береді.

Алкоголь мен никотиннің ас қорытуға әсері. Темекінің түтіні дәм сезуді жөне адамның тамақда тәбетін нашарлатады. Темекі тартудан тістің кіреукесі бұзылып, тіс сарғайып кетеді. Темекінің түтіні сілекеймен қанға түседі. Темекінін. уы қарынның қабырғасын тітіркендіріп, оны қабындырады. Қарында, ұлтабарда жара пайда болады. Темекі түтініндегі улы заттар ас қорыту жүйесінің мүшелерін обыр (рак) ауруына шалдықтырады. Темекі тарту ас қорыту жүйесінің жұмысын бұзады.

Алкоголь - ете жылдам әсер ететін улы зат. Алкоголь қарынның шырышты қабыкшасын және басқа ас қорыту мүшелерін тітіркендіреді. Үнемі тітіркенуден ас қорыту мүшелері қабынады да, жара обыр ауруына шалдықтырады.

ІІІ. Бекіту.Тамақтан уланған адамның белгілері қандай?

ІV. Үйге §42 оқу.

V.Тест,

8сынып. 4 .03.08ж

Cабақтытың тақырыбы: Зат алмасу және энергия алмасу.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларға ас қорыту мүшелерінде қоректік

затардың қорытылу туралы түсініктер беру.

Дамытушылық:Оқушыны өздігінен оқып, ой-өрісін

тереңдетуге баулу,ізденіске жетелеу.

Тәрбиелік: Дұрыс тамақтануға көңіл бөлуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: проблемалық.

Сабақтың көрнекілігі: қанатты сөздер, тірек-сызба,

Сабақтың әдісі: СТОэлементі,бес шумақ өлең, шаршы.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ. 1-ші заттын сыртқы ортадан организмге түсуі. 2- тізбегі - қоректік заттардың ас қорыту жүйесінде ыдырап, организмнің іпікі ортасына - қан мен лимфаға өтуі. 3-тізбегі - клеткалар мен ұлпалардың тіршілігінен пайда болған зиянды жөне керексіз заттарды сыртқа шығару.Зат алмасу өзара тығыз байланысты екі кұбылыстан тұра-ды: қоректік заттардың сіндрілуі - ассимиляция және заттардың ыдырауы - диссимиляция. Заттардың сіңіріліп, одан клетка кұ-рылуын пластикалық алмасу дейді. Пластикалық алмасуда клеткалар кұрамы жанарады және энергия қорға түседі. Бұған карама-қарсы құбылыс - диссимиляцияда заттардын ыдырауынан энергия бөлінеді. Белінген энергия организмнің тіршілігін сактап, ой және дене енбектерін орындауға жұмсалады. Заттардың ыдырауында оттек пайдаланылады, сондықтан бұл тотығумен байланысты, ал бөлінетін энергия пластикалык алмасуға қажет. Сөйтіп, ассимиляция мен диссимиляция бір-біріне қарама-кдрсы ғана емес, бірі-бірімен тығыз, біртұтас кұбылыс - зат алмасу. і. Бүл коректік заттар энергиясының мөлшерін анықтағанда, нәруыз, май және кемірсулардың мөлшерден артық болмауын есте ұстау қажеттігін көрсетеді.

Нәруыз. Астың қүрамындагы нәруыз организмдегі үлпаларды кайтадан калпына келтіруге негіз болып табылады. Нәруыздардың пластикалык маңызы - кейбір гормондар түзіледі. Нәруыздардың орнына басқа заттар (майлар, көмірсулар) қолданылмайды. Нәруыздар ас қорыту мүшелері жүйесінде аминқышқылдарына дейін ыдырайды ж\е ол аш ішектен канға өтеді. Осы әр түрлі аминкышкылдарынан клеткалар мен ұлпалар адам организміне тән нәруыздарды түзеді. Мысалы, бұлшык. ет клеткаларында миозин, ал сүт бездерінде - казеин деген нәруыздар түзіледі. 1 г зат ыдырағанда 17,6 кДж энергия бөлінеді және нәруыздың ыдырау заттары - су, көміртек диоксиді, аммиак, несепнәр (мочевина) және т.б. пайда болады.Бір тәу.қажетті нәруыз мөлшері - 100-118 г.

Майлар - организмде, негізінен, энергия ж\е пластикалык материал. Май клеткалар мен ұлпалар кұрамына кіреді. Клеткалар қабықшасындағы нәруыз молекулаларын қоршап, олардың козғалысына жеңілдік туғызады. Бұл клеткалардың козу, тежелу, өткізгіштік касиеттеріне әсер етеді. Май ас корыту мүшелерінің жүйесінде глицерин мен май қышкылдарына ыдырайды. аш ішекте сіңірілу алдында адам организміне тән майға айналады. Аш ішектен лимфаға отеді, лимфадан қанға түседі де, организмге таралады. Май - маңызды энергия коры. Май тотықканда олардан көміртек диоксиді, су және энергия бөлінеді. 1 г май ыдыраганда - 38,9 кДж энергия бөлінеді. Май адам организмінде көмірсулардан түзіледі. Бір тәуліктегі ересек адамга кажетті май мөлшері - 100 г. Балалар мен жасөспірімдердің өсуі, олардың жүйкелерінін кұрылуы нәруыздарға ғана емес, әсіресе майға (оның ішінде, жануарлар майына) да байланысты болады. Нәруыздар, майлар, кәмірсулар алмасуы өзара тығыз байла­нысты. Көмірсулардың алмасуы бүзылса, онда нәруыздар мен майдың алмасуы да бүзылады. Көмірсулар - негізгі энергия коры. Көмірсулар глюкозаға дейін ыдырайды. Глюкоза аш ішекте қанға сіңіп, бүкіл организмге таралады. Гликоген клетка цитоплазмасының құрамына кіреді. Глюкоза қанда бір мөлшерде болады, ярни тұракты, ол - 0,08-0,12%. Егер глюкоза канға көп түссе, онда ол бауырга гликоген болып, энергия коры ретінде жиналады. 1 г көмірсу ыдырағанда ~ 17,6 кДж энергия бөлінеді. Энергиянын жүмсалуы адамньщ дене кимылына тікелей.Көмірсулар организмге көп түссе, ол онда майға айналады. Бір тәуліктегі бір адамға қажетті көмірсулар - 450-500 г. Көмірсуларға кант, нан, әр түрлі жарма, картой және құрамында көмірсулар бар тағы басқа өнімдер жатады.

Минералды заттар организмге тағаммен және сумен бірге енеді. Олар түздар түзіп, организмге жинакталады және клеткалар мен ұлпалардың құрамына кіреді. Мысалы, темір атомы эритроциттердегі гемоглобин кұрамына кіреді және оттек пен көміркышкыл газын тасымалдайды. Йод - қалқанша безінің гормондарына, күкірт пен мырыш ұйқы безі гормонының қүрамына кіреді. Қан түзу мүшелерінің қызметіне темір, кобальт, мыс ете кажет. Сүйектің кұрамына кальций және фосфор кіреді. Хлор қарын сөліндегі түз кышқылының құрамына кіреді. Калий мен натрий клетка күрамына кіреді және оның мембранасында козу мен тежелудің пайда болуына катысады. Калий жетіспегенде - жүрек жүмысы өзгеріп, ауру пайда болады. Адам организмінде минералды заттардын жалпы көлемі, шамамен - 4,5%.

ІІІ.

ІV.1Глюкозаны сіңіру қай жерде өтеді? Қарында. В) Бауырда. С) Тоқ ішекте. D) Ішектіи барлық. Е) Ұлтабар ұшында жэне ащы ішекте.

2.- Суды негізгі сіңіру кайжерде өтеді? А) Қарында. В) Бауырда. С)Тоқ ішекте. D) ішектің барлык бөлімдерінде. Е) 12-елі ішекте.

3- Жасупық ас қорыту мүшслерінің кай бөлімінде ыдырайды? А. Қарында. В) Бауырда. С) Тоқ ішекте. D) Ішектің барлык жерлерінде е. ащы іңшекте 4..Ақуызды кай фермент ыдыратады?

А) амилаза В) Липаза. С) Инсулин. D) Пепсин. Е) Птиалин. 5.Қосылыстардың кайсысы ас қорыту ферменті бопып саналмайды?

А) Амилаза, В) Липаза. С) Инсулин. О) Пепсин. Е) Птиалин.

6. Көмірсулардың алмасуына қатысатьн гормонның атын ата?

А) Птиалин. В) Инсулин. С) Липаза. В) Адреналин. Е) Лизоцим.

7. Не себептен ет жоқ жерде липазаның әрекетшілдігі темендейді?

А) Өт қышкылдары майды жұмсартуға қажет заттар. В) рН сай келмеушілігінен. С) Олар өтсіз тотығады. О) Оған ыдырату кажет емес Е) Дұрые жауабы жоқ.

7. Өт қай жерде түзіледі? А) Ұйкы безінде. В)Бауырда. С) Қарында. О) Ұлтабарда. Б)Ащыішекте.

8. Қандағы глюкозаның тұрақтылығын реттейтін заттар:

А) Адреналин. В) Көмірсулар. С) Майлар. Б) Инсулин. Е) Тироксин.

1186. Ас қорыту дегеніміз: А) Астың физикалык өзгеріске ұшырауы. В) Химиялык өзгеріске ұшырауы. С) Асты сіңіру. Д) Асты еріту. Е) Асты ас қорыту сөлімен араластыру.

9. Ас қорыту жолынын, 3 түрлі ұлпасын белгіле.

А) Шеміршекті, сілемейлі, эпителиальды. В) Дәнекер ұлпалы, бұлшыкетті, сілемейлі. С) Бұдшыкетгі, жұйкелі, эпителиальды. д) Майлы, бұлшықетті, жүйкелі. Е) Сүйекті,бұлшыкетті, сілемейлі.

10. Тістін ең мықты берік заты: А) Цемент. В) Дентин. С) ұлпа (пульпа).

Д) Кіреуке (эмаль). Е) Кальций.

12. Адамда болатын күрек тістің саны қанша? А) 4. В) 6. С) 8. д)2. Е) 12.

11. Ас қорыту орталығы: А) Жұлында орншіасқан. В) Бас миында орналаскаи. С) Мишыкта орналаскан. О) Орталық мида орналаскан. Е) Сопакша мида оркаласқан.

13. Тамакты асығып ішудің зияны қандай?

А) Ас қорытылып үлгермейді. В) Ас дұрыс шайналып үлгермейді. С) Ас қорыту сөлі нашар сіңіріледі. О) Артық ішіп қою кауыпы бар. Е) Қакқлып қалу қауыпы бар.

14. Қоректік заттардың сіңірілуі:

А) Таза физикалык процесс. В) Сүзілу ж\е еріту. С) Диффузия ж\е химиялык процесс. Б) Физиологиялык процесс, Е) Сүзілу, диффузия жэне үздіксіз өтуі арқылы жүзеге асатын физиологиялык процесс.

15. Ағзадағы зат алмасу дегеніміз:

А) Оттегін сіңіріп, көміркышкыл газын бөліп шығару. В) Ағзаға қорек заттың түсуі жэне керексіз заттың шығарылуы. С) Ыдырау өнімдерій сіңіру, сіңірілмей қалған қалдықтарды шығару. д) Қоректік заттарды сіңіру. Е) Заттың сыртқы ортадан түскенінен бастап ыдырау өнімдерін шығарғанға дейін жүретін күрделі процесс.

16. Ағзадағы көмірсудын. кызметі: А) Құрылыс материалы.

В) Ферментативтік. С) Энергетикалық қуат көзі.д) Қозғалшштық. Е) Қорғапыштық.

17. Май адаммен жануарлар ағзасында төменде берілген заттардың қайсысына айналады? а) Акуыздар мен көмірсуларға. В) Көмірсуларға.

С) аминкышкылдарына. д) Витаминдерге. Е) Ферменттерге.

18. Неліктен өсіп келе жатқан жас ағза акуызды көбірек қабылдау керек? А) Ақуыз - ең нсгізгі қуат. В) Акуыз тез көмірсуға айналады.С) Акуыз есу қабілетін арттырады. Д) Акуыз жасушаның негізгі құрылыс

материалы болып есептеледі. Е) Ақуыз зат алмасуды бәсеңдетеді.

19. Тәулігіне ересек адамға грамм өлшемімен алғанда қанша акуыз, май, көмірсулар қажет? А) Акуыз = 40. май = 20, көмірсулар = 500.

В) Акуыз =-140, май =- 40, көмірсулар = 200. С) Ақуыз = 85, май = 100, көмірсулар - 380. Д) Акуыз = 200, май 200, көмірсулар - 200. Е) Ақуыз = 160, май = 50, көмірсулар = 100.

20. Өсу және қараңғыда жақсы көруге қажетті витамин:

А) А. В) В,. С) С. Д). Е)В₁₂.

21. Ас қорыту жүйесінің қай бөлігінде фермент пепсин белсенді қызмет аткарады? А) Қарында. В) Бауырда. С) Токішекте.Д) Ішектің барлық бөліктерінде. Е) Өңеште.

22. Майларды қай фермент ыдыратады?

А) Амилаза. В) Липаза. С) Инсулин. О) Пепсин. Е) Птиалин.

23. Қарынды ас қорыту сөлінін әсерінен қорытылып кетпеуінен не қорғайды?

А) Кілегейдің болуы. В) Үнемі қозғалыста болуы. С) Көп мөлшердесуды қабылдауы. В) Элителийдің тозып калуы. Е) Қышкыл орта.

24. Ас қорыту процесін зерттеген үшін орыс физиологтарының қайсысы Нобель атындағы сыйлықты иеленді? А) Н.И.Вавилов.В) И.П.Павлов. С) И.И.Мечников. О) И.М,Сеченов. Е) К.И.Скрябин.

25. Ауызда ферменттер әсерінен ыдырайтындар:

А) Ақуыздар. В) Майлар. С) Көмірсулар. О) Су. Е) Минерал тү_здар.

25. Қарыннан соң ас қорыту жүйесінің қай бөлімі келеді?

А) Соқыр ішек. В) Бауыр. С) Ұлтабар (он екі елі ішек). В) Ток ішек.Е) Ащы ішек.

26, Ас қорыту системасының қай бөлігінде фермент пепсин белсенді қызмет аткарады? А) Ауыз қуысында. В) жұтқыншақта. С) Өңеште.д) Ішекте. Е) Қарында.

'27. Адам клеткасының (жасуша) тіршілігі немен сипатталады?

О₂-ні сіңіріп, СО₂-ні бөліп шығарумен. В) Энергия бөліп шығаратындығымен. С) Қоректік заттар келіп тұруымен.

Д) Органикалык заттардың түзілуімен. Е) Органикалык заттардың тотығуы және ыдырауымен.

28.Қандай мүшелерде жылудың пайда болуы қаркынды жүреді? А) Қан тамырларында. В) Өкпеде. С) Бауырда, бұлшық еттерде.

Д) жүректе е)теріде.

8сынып. 11 .03.08ж

Cабақтытың тақырыбы: Витам индер.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды витаминдердің түрлерімен және олардың жетіспеуінен организмде болатын өзгерістерімен таныстыру.

Дамытушылық:Оқушыны өздігінен оқып, ой-өрісін тереңдетуге

баулу,ізденіске жетелеу.

Тәрбиелік: денсаулық сақтауға.

Сабақтың түрі: се м инар

Сабақтың көрнекілігі: кес те,

Сабақтың әдісі: өздігінен меңгерту.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

Азық-түліктерде болатын витаминдер және олардың маңызы

Витаминдердін латынша белгісі жөне аттары

Негізгі қоры

Витаминдердін физиологияльщ әсері

С (аскорбин қыш.)

Бұрыш, аскөк, көк-жуа, кызан, қырық-кабат, картоп, лимон, күлпынай, итмұрын

Организмде тотығу-тотсыз-у реакциясының өтуіне қатьтса-ды. Бұл реакция жүрмесе, ас-тын сіңімділігі төмендейді. Қан тамырларының жұмысын нашарлатып, құрыққұлақ, ауруына ұшыратады, тіс түбі қанайды

В (тиамин)

Бидай, бүршақ, ба-уыр, бүйрек, жүрек

j

Көмірсу, нәруыз, май, зат алмасуға қатысады. Ас қорыту мүшелерінің сөл бөлуін арттырады, жүректін жұмысын жақсартады. Жетіспесе бери-бери ауруына ұшыратады, соның әсерінен жүрек, асказан жұмысы бұзылады

В., (рибофлавин)

бидай, бұршак, ба-уыр, бүйрек, жүрек, ет, сүт, жұмыртқа

ұрықтың ж\е баланың өсіп, дамуына әсерін тигізеді. Жетіспегенде ересектерде көздін мөлдір қабықшасы қабынып, катаракта ауруына ұшырайды. Ауызда сілекейдің бөлінуін баяулатады

В₅ (пантотен)

Бидай, бұршақ, кар­топ, бауыр, жұмыртқа, теңіз ж\е мұхит балықтары

Май қышқылдарын, бүйрек безінің гормондарын, ацетил-холинді түзу үшін керек. Жеті-пегенде адам елсізденіп, тез шаршайды, басы айналып, терісі жарылады. Ауыздың шырышты қабықшасы бұзылып, жүйке ауруына ұшырайды

В₆ (пиридоксин)

Бидай, бұршақ, сыр, сиыр еті, бауыр, кой еті, теңіз балыктары

Нәруыз алмасуына, ферменттердің түзілуіне қатысады. Аминкышкылдарының алмасуын реттейді. Жеткіліксіз жағдайда қояншық, селкілдеу, қаназдық. пайда болады

В_с (фолий кышкылы)

Салат, қырыққабат, асжапырақ, қызан, сәбіз, бидай, қараби-дай, бауыр, бүйрек, сиыр еті, жұмыртқа. ішектегі микроорга-низмдер тузедд

Нуклеин қышкылдары мен аминқыш. түзуге әсер етеді Хромосомаларда клеткалардың көбеюіне де негізгі жағдай жасайды. Қанның түзілуін жақ сартып, реттейщ. Жет1спегенде - каназдык ауруы пайда болады

В₁₂ (цианкобаламин)

Балықта, сиыр бауырында ж\е бүйре гінде болады. ішектегi микроорганизмдер тузеді

Карын сөліндегі нәруызбен қосы-лады. Кан жасауға әсер етеді. Жетіспегенде - қаназдық ауруына ұшырайды

Р (никотин қышқылы)

Сиыр еті, бауыр, бүй-рек, жүрек, албырт балығы, майшабақ

Клетканың тыныс алуына, зат алмасуға, ас қорыту мүшелер. жұмысына, бауырдың қызметне тигізеді

А (ретинол)

Мал майлары, ет, ба­лық, жұмыртқа, сүт

Көзге ж\е көбеюге есер етеді. Жетпегенде - көз ауырады ж\е бойдың өcyi баяулайды

D (кальцийферол)

Балықтың уылдырығы, теңіз балығы, сүтқоректілердің бауыры, құс еті,

Кальций мен фосфор тұздарының алмасуын реттейді. Жетіспегенде - бұл түздар азайып, сүйектің құрамы бұзылып, мешел ауруы пайда болады жұмыртқа

E (токоферол)

Өсімдік майы, көк-өністің жасыл жапы-рақтары, жұмыртқа

Эритроцттер қабықшасының бұзылуынан сақтайды. Жетіспегенде - қаңқа бұлшық етінің бұзылуына, жыныс безінін әлсізденуіне себепші болады

К (филлохинон)

Асжапырақ, ңырық қабат, қызан, бауыр

Қанның дұрыс ұюына әсер етеді

Н (биотин)

Асбұршақ, түсті қы-рыққабат, саңырауқұлақ, бидай, жұмыртқаның сарысы, бауыр, бүйрек, жүрек

Тері қабатын түзеді, жетіспегенде - ақтаңдақ пайда болып, биотин авитаминозы пайда болады. Дерматит ауруына ұшырайды

Тамақта витаминдердің сақталуы. Тамақты сақтағанда және өңдегенде витаминдер бұзылады. С витамині бұзылмай 'сақталуы үшін - жемістер мен көкөністердің қабығын өте жұқа етіп аршу керек. Көкөністерді пісіру және пайдалану алдында ғана қабығынан тазартып, кеседі. Қабығы аршылған картопты қарайып кетпеу үшін суға салып кояды. Тамақты эмаль немесе іші тефлонмен жабылған ыдыста дайындайды. Көкөністі қайнап жатқан суға немесе сорпаға салып пісіреді. Бұл кезде судың көлемінің аз болтаны жөн.

Піскен тамақта витаминдердің бұзылмай сакталуы қажет.

ІІІ. Трек-сызба құрау.

ІV. Үйге §44 оқу.

V. Тест оздыру.

1. Витаминдердің маңызы қандай? 2. А, В, С, D витаминдері кандай азық-түліктерде болады? 3. Витаминдерді шамадан артьщ пайдаланудан орга-низмде қандай өзгерістер болады?

ХП тарау. СЫРТҚА

ШЫҒАРУ ЖҮЙЕСІ

§45. БҮЙРЕКТЩ ҚҮРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ. БҮЙРЕК АУРУЛАРЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ

Сыртқа шыгару жүйесінің маңызы. Адамның тіршілік етуінде қоректік заттар мен оттектін маңызы өте зор. Олардың катысуы-мен мүшелердің кызметін бүзатын, уландыратын заттар түзіледі. Бүл заттар адам организмінен үнемі сыртка шығарылып отырады.

Организмге керексіз зиянды заттарды шыгаруға белгілі мүшелер катысады. Мысалы, өкпе арқылы организмнен кеміркышқыл газы, су буы бөлінеді. Теріден тер бөлішп, артық су мен минералды түздар, ал бүйрек пен ішектер арқылы соңғы керексіз калдьщ - нәжіс пен зәр бөлініп, сыртқа шыгарылады.

Адам организмінде клеткалар мен үлпаларда заттар үнемі алмасып түрады, ал бүйрек организмдегі суды және түрлі улы косылыстарды бөліп шығаруға катысады.

Бүйректің қүрылысы. Адамның кос бүйрегі қошқыл коңыр түсті, бүршак пішінді болып келеді. Бүйрек бел омыртқаның екі жағына бір деңгейде орналасады. Бүйректің сыртын жылтыр, жүка кабықціа каптайды. Бұл оның ішкі мүшелермен үйкеліс кедергісін азайтуға мүмкіндік береді.

Бүйректің кызметімен анығырак танысу үшін, оның ішкі күры-лысын қарастырайық. Бүйректі үзынынан екіге бөліп қараса, одан сыртқы кабықшаны, коңыр кыртысты кабатты, үсак түйіршікті борпылдак (без тәрізді) бозгылт денені және бүйрек астаушасын көруге болады. Бүйректің негізгі күрылымдык және функциялык бөлімі нефрон болып саналады. Нефрон - бүйректід денешігі мен түтікшелері. Өр бүйректе 1 млн-нан астам нефрон бар. Нефрондар кан тамырларымен тығыз байланыста болады.

Сырттай Караганда - бүйректің бүрілген түсынан ірі кан тамырларын керуге болады. Бүлардың бірі - организмнің баска мүшелерінен ағып келген қаннын коктамыры болса, екіншісі - бүйректе сүзіліп шыккан канның кызылтамыры. Бұлармен катар бүйректің осы түсынан шығып, куьщпен жалғаскан кос несеп түтігін байкауға болады (102-сурет).

Бүйректе заттардың түзілуі. Бүйрек тек сыртка шығару және бөлу функциясымен сипатталып кана коймайды, ол ерекше ішкі секреция безі болып саналады. Бүйрек шумактарында кан әкелетін және кан шығаратын кызылтамырлардьщ аральц'ында түтікше-лердің қабырғасында түйіршіктерге бай ерекше клеткалар болады. Бүл клеткалар ренин нәруызын түзеді. Ренин канның кысымынрет қылтамырлар торын күрады. Осындай ерекшеліктерге байла-нысты шумактардағы кылтамырларда фильтрация өте жоғары қысымның нәтижесінде өтеді (ол 60-70 мм сынап бағанасына тең, ал басқа үлпалардың қылтамырларында кысым шамамен 30 мм сынап бағанасына тең). Фильтрация нәтижесінде пайда болған алғашқы зәрдің күрамында кан плазмасының нәруыздары жок, ал калган заттары зәрге өтеді. Бір тәуліктің ішінде 150- 180 л алғашқы зәр пайда болады. Сонымен, алгашқы зәр деп күрамында нәруыз жок плазманы айтады.

Соңғы зәрдің пайда болуы. Алгашкы зәр шумактан бүйрек түтікшелеріне өтеді. Бүл түтікшелерден өту кезінде реабсорбция қүбылысы болады: глюкоза, аминкышкылдары, витаминдер, көп мөлшерде су мен түздар кері қанға өтеді. Осыдан 150 л алғашқы зәрден 1,5 л сощы зәр пайда болады. Бір минуттың ішінде бүйректен 1200 м л қан өте ді, а л бір тәу лікте организм дегі барлык кан бүйрек аркылы 200 рет етеді. Сорылу - өте күрделі қүбылыс. Ол түтікшелердің эпителий клеткаларының химиялық энергиясының әсерінен өтеді. Сонымен катар бүйректің кызметіне оттек көп жүмсалады, бүл зат алмасудың онда жоғары екенін керсетеді. Бүйректің пайдаланатын оттек мөлшері - 1:1, яғни бүкіл дененің пайдаланатын оттек катынасымен тең, бірақ дененің салмағына Караганда бүйректін не бары 1/112 бөлігіндей ғана. Сонымен, зәр пайда болуы үшін - өте көп энергия жүмсалады.

Бүйрек түтікшелерінің эпителийі кез келген заттарды өткізбейді, ол іріктеп өткізу касиетімен сипатталады. Мысалы, канның күра-мында глюкоза көбейсе (кантты көп жегенде), онда оның артык мөлшері зәрмен сыртқа шығарылып отырады. Тамактың күрамында ас түзы жетіспегенде, ол зәрмен сыртка шығарылмайды, организмнің қажетіне пайдаланылады. Бүйрек канның күрамын-дағы организмнің тірніілігіне кажетті, маңызы зор заттарды сақтау-ға үлкен әсерін тигізеді.

Зат алмасудың соңгы күрамы - креатин, сульфаттар түтікше-лердің эпителийлерінен сорылмайды, аздап несепнәр сорылады.

Түтікпіелердің эпителийіне сору қызметінен басқа экскреторлык қызмет те тон. Экскреторлык кызметіне байланысты бүйрек фильтрі аркылы (шумактарда) өтпейтін заттар, мысалы, кейбір бояулар, кеп дәрілер организмнен сыртка шығарылады.

Бүйректе заттардың түзілуі. Бүйрек тек экскреция (сыртка шығару) функциясымен сипатталып кана коймайды, ол ерекше ішкі секреция безі болып саналады. Шумактың кан әкелетін және кан шығаратын қызылтамырларының аралығында түтікшелердің кабырғасында түйіршіктерге бай ерекше клеткалар болады. Олар иондардың, судың мелшерін, еріген түздардың осмостык кысымын реттейді.

160

Бүйректе эритроциттердін түзілуін жылдамдататын факторлар түзіледі. Бүйректің бүл инкреторлык (ішкі) функциясының ма-нызы ерекше. Бүйректе бірнеше физиологиялық активті заттардың түзілуі онын маңызды инкреторлык мүше екенін сипаттайды. Бүйректін клеткалары канның плазмасынан бауырда түзілетін Р₃ витаминін өзіне тартып алып, оны физиологиялык оте активті гормонға айналдырады. Бүл ішекте кальцийді байланыстырып алатын нәруызды түзуді тездетеді. Организмдегі және бүйректегі канайналымды реттейтін простагландин А₂ деген затты және т.б. активті заттарды бөледі.

Бүйрек зат алмасуға катысады. Бүйрек шумактарында нөруыз-дар түзіледі, организмдегі аминкьішкьілдарынын қорын калпына келтіруге мүмкіндік жасайды. Бүйрек ауруға шалдыкканда, оның бүл функциясы бүзылады. Үзак уакыт аштык кезінде жалпы глюкозаның жартысын бүйрек түзеді, бүл глюкоза қанға түседі. Бүйрек май алмасуына да катысады.

Қатты ауырсыну кезінде шартты-шартсыз рефлекторлык түрде зәрдің бәлінуі токтайды.

Сонымен, бүйректің атқаратын кьізметтері коп. Оның негізгі функциясы - зәрдің пайда болуы мен зәрді сыртка шығару, мүны диурез дейді. Диурез бүйректе жаксы жетілген рецепторлар аркылы реттеледі. Олардың біреуі суда еріген түздардың концентрациясын, екіншілері - иондардың мелгдерін, үініншілері - судың көлемінід өзгеруін реттейді.

? 1. Зәр пайда болуының механизмі кандай? 2. Алгаыщы зәр дегеніміз не?

3. Соңғы зәр қалай пайда болады? Оныи қүрамына қандай заттар кіреді?

4. Фильтрация мен реабсорбцияның маңызы неде? 5. Бүйрек түтік-шелерінің эпителийінін қызметі қандай? 6. Бүйректе ңандай заттар түзі-леді жәяе оның маңызы неде?

8сынып. 2 .04.08ж

Cабақтытың тақырыбы: .Тері оның құрылысы.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды терінің құрылысымен таныстыру.

Дамытушылық:Оқушыны өздігінен оқып, ой-өрісін тереңдетуге

баулу,ізденіске жетелеу.

Тәрбиелік: Жеке бас гегиенгасын сақтауға баулу.

Сабақтың түрі:

Сабақтың көрнекілігі: кес те,Сызба нұсқа

Сабақтың әдісі: өздігінен меңгерту.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ.Терінің маңызы. Тері - біздің денеміздің сыртқы жабыны. Ол мықты, серпімді болады. Бұл адамның жеңіл және еркін қозғалуына мүмкіндік береді. Тері адамның ішкі мүшелерін сыртқы соққыдан қорғайды ж\е судың мөлшерін белгілі бір келемде сақтайды. Таза ж\е ауруға шалдықпаған тері организмге әр түрлі микробтардың енуіне жол бермейді.

Тері жүйке талшықтарының ұштарымен торланған. Сондықтан біз ыстықтың, суыктың әсерін, сипау жене ауру сезімдерін қабылдап, өзімізді күюден, үсуден, жарақаттанудан қорғай аламыз. Тері организмнің ысып немесе суып кетуіне және дененің қызуын сактауға кқтысады. Организмдегі зиянды заттар, мөлшерден артық түздар тері арқылы (термен) бөлініп отырады. Тері газдардың алмасуына қатысады, оттекті сіңіріп, көмірқышкыл газын бөледі. Тері - сезім мүшесі.

Терінің құрылысы. Тері үш кабаттан: сырткы, ішкі және шел қабатынан тұрады. Терінің сыртқы қабаты эпителий ұлпасынан кұралады. Үстіңгі қабат өлі клеткалардан тұрады. Олар теріні қатты бөлшектердің, газдардың, сүйықтықтардың әсерінен сақтайды. Ескірген, өлі клетка орнына жаңа клеткалар ауысып келіп отырады. Бүл жана жас клеткаларда бояғыш заттар болады. Олар терінің түсін және организмді күн сәулесінен қорғайды. Адам организміндегі бояғыш заттар күн сәулесінің әсерінен пайда болады.

. Терінің күрылысы: 1 - жанасқы денешік, 2 - жүйкенің бос ұшы, 3 - тақташалы денешік, 4 - тері түгі, 5 - терінін үстінгі қабаты, эпидермис, 6 - нағыз тері қабаты, 7 - май безі, 8 - түк ұясы, 9 - терідегі тамырлар, 10 - дәнекер ұлпасы, 11 - тер безі, 12 - шелдегі май ұлпасы

Терінің ішкі қабаты дәнекер ұлпасынан тұрады. Ол үстіңгі қабаттан әлдекайда қалыңырақ болады ж\е теріге серпімділік қасиет береді. Терінің бұл қабаты қан тамырларымен және жүйке талшықтарының таралған ұштарымен торланған. Мұнда май және тер шығаратын бездер шаштың түбінде болады.

Тер бездері тер бөледі. Денеден тер бөлінгенде - адам салқынды сезеді. Бұл денені ысьп кетуден сақтайды. Терідегі май бездері май бөледі. Тері майы шашты және терінің үстін майлайды, теріге жұмсаңтық және серпімділік қасиет береді.

Шаш жөне тырнақ -бұлар терінің мүйізделген кұрамы. Теріде шаштың түбі болады. Онын. түбіне қан тамырлары, жүйке талшықтарының ұшы мен бұлшық ет талшықтары ұштасып жатады. Шаштың түсі ондағы бояғыш заттарға байланысты. Бояғыш заттардын ыдырауынан шаш ағарады.

Тырнақ. саусақ басын закымданудан қорғайды.

Терінің астында май торлары бар. Ол - терінің ен терең жатқан қабаты. Май торлары ішкі мүшелерді жауып тұрады ж\е оларды әр түрлі зақымданудан және организмді салкындаудан сақтайды, сондай-ақ энергия қоры болып табылады.Шаш және оның гигиенасы. Адам денесінің алақан, саусак, ерін ж\е табаннан баска жерлерін түк басып тұрады. Денеге үш түрлі түк өседі: ұзын түк - шаш басты күннен және суыктан сақтайды, қайратты түк - мұрт, сақал ж\е танауда, құлақтың сырткы дыбыс еткізу жолында, ал жұмсак түктер дененің қалған жерлерінде өседі. Шаштың түбі тері кабатындағы шаш ұясында болады. Адамның басында шамамен 100 мыңнан (сары адамда 80 мың) астам шаш түбі кездеседі.Шаш - нәруызды заттан, кератиннен, күкірт және азоттан кұралады. Шаштын түсі оның түбіндегі бояғыш кератинге байланысты. Күніне 100 шашқа дейін түсіп, онын орнына 100 шаш өседі. Бастағы шаш 2-4 жылда, кірпік 4-5 айда ауысып отырады. адамнын шашы айына 1 см өседі. Шаштың өсуі, сақталуы, онъщ түсуі организмнің күйіне, зат, алмасуға, жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездерінің қызметіне тікелей байланысты. Шаштын жылтырлығы мен майықақтығы май безшен бөлінетін химиялык құрамға сәйкес езгереді.Шаштын гигиеналык жағдайы организмнін жалпы күтіміне байланысты. Ол үшін еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастырьш, қуатты тамақтанып, дене шьшықтырумен шұғылданудың маңызы өте зор. Шашты уакытында май жене шаң-тозаңнан, қайызғақтан тазартып, жуып-күту қажет.

Оны аптасына бір рет жуып, тазартады. Шашты дер кезінде шаштаразға алдырып немесе сәнді қиғызып жүру сыпайылыктың, мәдениеттіліктід белгісі болып саналады.Шашты жаңбыр және қар суымен жууға болмайды, себебі олардың құрамында ауаның ластануына байланысты шан-тозаң, түрлі кышқылдар болады.

8сынып. 2 .04.08ж

Cабақтытың тақырыбы: . ЖЫЛУ РЕТТЕУДЕГІ ТЕРІНІҢ МАҢЫЗЫ. КИІМ

МЕН АЯҚ КИІМ ГИГИЕНАСЫ.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды жылу реттеу үшін терінің маңызымен

және аяқ киім гегиенасымен таныстыру.

Дамытушылық: Оқушынылардың материалды оқып, ой-өрісін тереңдетуге

баулу,ізденіске жетелеу.

Тәрбиелік: Жеке бас гигиенгасын сақтауға баулу.

Сабақтың түрі: кездесу.

Сабақтың көрнекілігі: кес те,Сызьа нұсқа

Сабақтың әдісі: өздігінен меңгерту.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ. Дәрігермен кездесу. Қойылатын сұрақтар.

1. Теріде болатын аурулардың қандай түрлері бар?

2. Күбіртке қандай ауру оның п.б. себебі ?

3. Күйіктің қандай түрлері бар. Ол кезде қандай алғашқы жәрдем көрсетіледі?

4.Үсіктің белгілері, ол кезде қандай алғашқы жәрдем көрсетіледі?

Жылу реттеудегі терінің маңызы. Тері - жылу реттейтін мүше.Адам организмінде жылу үнемі өндіріледі, ал оның артық мөлшері тері аркылы жөне адам тыныс шығарғанда сыртқы ортаға белінш отырады.Жылудын бөлінуі адамның тіршілік ету жағдайына байланысты.

Ауаның температурасы жоғарылағанда - қан тамырларынын қабырғасы кеңейеді, соның нәтижесінде организмнің шеткі аймақтарына канның ағымы көбейеді де, өзіндегі жылудың артық сыртқа бөледі. Егер ауаның ылғалдылығы жоғарыласа, онда жылудың бөлінуіне кедергі туады. Мысалы, мұндай жағдай адамның ыстық, құрғак климат жағдайынан ылғалдылығы жоғары (өне бойы нөсерлеп жаңбыр жауатын тропикалық аймақ) климат жағдайына барғанда байқалады.

Суық ауа райы күндері қан тамырлары тарылып, жылуды ішкі мүшелер қызметіне сақтайды. Тер өте аз мөлшерде ғана бөлінеді. Өте ыстык климат жағдайында бір тәулікте организмнен 12 литрге дейін тер бөлінуі мүмкін. Көп терлегенде жүрек және қан тамырларына күні түседі. Сонымен бірге тердің құрамымен организмдегі маңызды түздар көп бөлініл, онын қызметіне теріс әсерін тигізуі мүмкін.

Теріде болатын аурулар. Күбіртке - саусақтағы тырнақ көбесінің іріндеп қабынуы. Бүл Жұмыс үстінде жараланған саусаққа (тырнақ кәбесіне) микроб түсіп, оны іріндетеді, ірің солқылдатып, қатты ауырады. Адам тырнақ алғанда етін жарақаттап алуы мүмкін.Саусақ іріні асқынғанда - тамыр қуалайды, қолтық безі шошиды. жұмыс істегенде, қауіпсіздік ережелерін сақтап, қолдың терісі сыдырылғанда, пышақ кескенде, дереу, йод, бриллиант көгін жағып, таза дәкемен байлайдыКуйік ыстықтан, кайнаған су мен кызған темірден, оттан және химиялык заттардан (кышкыл, сілті, улы заттар және т.б.) болады. Тері кызарып күйеді, қол тигізбей ауырады, қызарған тері күлдіреп, ішіне су толады.

Алғашңы жәрдем: химиялық заттар күйдірсе, күйген жерді салқын сумен жуу керек. Егер денені кышқыл күйдірсе, ас содасы ерітіндісімен, ал сілті күидірсе, онда сірке қышқылынын ерітіндісімен жуады.

165

. Терідегі рецепторлар

.

Үсу - терінің аяздан, үскірік суык желден үсікке шалдығуы. Тері ауруларын зерттейтін ғылым дерма­тология.

Терінің әр қабатында орналаскан рецепторлар суықты, ыстықты, қысым-ды, т.б. сезеді. Жанасқы денешік қолдың саусақтарында, алаканда, табанда, ерінде, тілде бо­лады. . Тақташалы денешік дененін терісінің тереңінде орналаскан. Негізінен сіңірде, шажырқайда (брыжейка) болады. Ол дірілдеуді, теңселуді және қысымды сезетін рецептор. Жүйкенің бос жатқан тармақтарының үшы да өте сезімтал. Негізінен сипап сезуді, жылуды, суыкты жөне ауырсынуды сезетін терт рецептор терінің рецепторлары

Саусақтың ұшындағы және алақандағы сезгіш нүктелерді меха-никалык өсермен тітіркендіру (козу басталысымен кыл нейрон майысады)

ІІІ. 1. Жылу реттеудегі терініц маңызы кандай? 2. Қандай тері ауруларын білесіңдер және олардың себебі неде? 3. Адам күйіп қалғанда ңандай жедел көмек көрсету қажет? 4. Суыктан үсіп қалғанда кандай өзгеріс болады? Зардап шеккен адамға ңандаіі алғашқы жедел көмек кажет? 5. Тері рецепторларының қандай түрлерін білесіңдер? в. Адам өмірінде тері рецепторларының манызы қандай? 7. Жылы кезде кысқы аяқ киіммен ұзақ жүруге болмайтын себебі неде?

ІV. Үйге §48 оқу.

V.Нефрон шумақтары бүйректің қай бөлімінде орналасқан ? А) Астаушасында.

В) Қыртысты кабатындд. С) Боз затында. Д) Несепағарда. Е) Бүйрек үсті безінде.

1294. Ағзадағы күрделі биологиялык сүзгіштер: А)Бүйрек. В)Өкпе. С)Бауыр. Б)Асказан. Е) Ішек.

1295. Тері қорғаныш қызметін атқарады, себебі теріде:

А) Рецепторлар бар. В) Меланин пигменті бар. С) Май безі бар. О) Тер безі бар. Е) Эпидермис, меланин пигменті бар.

1296. Дерма кандай жасушалардан тұрады?

А) Мүйізденген, ылғи дөрекеленетін. В) Теріге түс беретін пигмент түзетін. С) Көп майы бар. Д) Созылмалы талшықтары бар дәнекер ұлпасынан. Е) Эпителий жасушаларынан.

1297. Ненің әсерінен тер бөліну реттеледі?

А) Жылу әсерінен. В) Түскен ауыртпалықтан. С) Тек эмоциональды жағдайда (суық тер). Д) Жүйке қозу толқыны мен гуморальды реттелуден. Е) Тек гуморальды реттелу эсерінен.

1298. Суығанда:

А) Қан тамырлары рефлекторлы түрде тарыладьг. В) Қан тамырлары рефлекторлы түрде кеңиді. С) Тамыр өзгермейді. Д) Тамыр кеңиді, тарыла да алады. Е) Тамырдың тарылуынан баска да факторлар бар.

1299. Ультракүлгін сәуленің әсерінен адам ағзасында түзіледі:

А) Д дәрумені. В) Тері асты май жасунығы. С) Көп мөлшерде тер.

Е) Қоректенуге қажетті органикалық заттар. Е) Тіршілік өнімдері түзіледі.

1300. Май безінің қызметі:

А) Денені салқындатуға. В) Теріні майлайды. С) Бактерияларды құртады. Д) Анда-санда бүйрек қызметін аткарады. Е) Меланині бар.

1301. Терідегі бактерия тудыратын ірііңі аурудьң себепшісі:

А) Механикалық тітіркендіргіш. В) Күюден. С) Стрептококкалар мен стафилококкалар. О) Химиялық тітіркендіргіштермен. Е) Үсуден.

1302. Эпидермис қабаты түзілген:

А) Беткі қабаты өлі жасушалардан тұратын көп қабатты эпителийден. В) Тері асты майлы жасунығынан. С) Тірі бөлінетін жасушалардан. Д) Онда түк ұяшықтары орналасқан. Е) Көп рецепторлар бар.

1303. Тері бездері шоғырланған терінің қабатын ата;

А) Эпидермис. В) Дерма. С) Тері асты майлы жасунык. Д) Эпидермис, дерма. Е) Дерма, тері асты майлы жасунық.

1304. Тернің сыртқы қабаты неден тұрады:

А) Бір қабатты эпителий. В) Көп қабатты эпителий. С) Кірпікшелі эпителий. Д) Шаршылы эпителий. Е) Безді эпителий.

1305. Терінің ішкі қабаты неден тұрады?А) Дәнекер ұлпасынан. В) Бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпасынан. С) Эпителий ұлпасынан. Д) Май ұлпасынан. Е)Жүйке ұлпасынан.

1306. Жылу берілудің реттелуі қай қабатта өтеді? А) Эпидермис.В) Дерма. С) Тері асты жасунык. О) Тері үсті. Е) Қан тамырлары.

1307. Қай мүшеде қаннаң судың артық мөлшері, дәрі, минералдық тұз сүзіліп, несепке айналады?д) Бауыр. В) Бүйрек. С) Тік ішек. 0) Асказан. Е) Ауыз қуысы.

1308. Адам температурасы кетерілгенде, жылу берілуде қай мүше қатысады? А) Өкпе. В) Бүйрек. С) Тері. Д) Бұлшық ет. Е) ішек.

1309. Тері қорғаныш қызметін атқарады, себебі онда; А) Рецептор бар.В) Меланин пигменті, Д дэрумені бар. С) Эпидермис, меланин пигменті бар- Д) май бездері бар. Е) Тері бездері бар.

1310. Қандай ұлпа адамның жүйке жүйесін кұрайды?А) Қан. В) Жүйке ұлпасы. С) Май ұлпасы. Д) Эпителий ұлпасы. Е) Дәнекер ұлпасы.

1311. Қандай жзсушалар жұйке ұлпасының кұрамына кіреді?

А) Лимфоциттер. В) Эритроциттер. С) Глиальды (серік жасушалары). В) Тромбоциггер. Е) Фагоциттер.

1312. Жүйке жүйесі қандай ұрық жапырақшасынан қалыптасады?

А) Эктодермадан. В) Энтодермадан. С) Мезодермадан.

д) Барлық жапырақшалардан. Е) Мезодермадан ж\е энтодермадан.

1313. Орталық жүйке жүйесінің құрымына кіретіндер:А) Ганглиялар.

В) Жұлын. С) Шеткі жүйке жүйесі. Д) Кезбе жүйкесі. Е) Жүйке түйіндері.

1314. Орталық жүйке жүйесінің. құрамына не кіреді? А) Ганглиялар.

В) Вегетативті жүйке жүйесі. С) Шеткі жүйке жүйесі. Д) Бас миы. Е) Жүйке түйіндері.

1315. Дене жүйке жүйесі (соматикалық жүйке жүйесі) қандай мүшелердің қызметін қамтамасыз етеді? А) Бауырдың. В) Қарынның. С) Дене бұлшық еттерінің. Д) Буйректің. Е) Жүректің.

1316. Ми бағанасына қандай бөліктер кіреді?

А) Сопақша ми. В) Шеткі жүйке жүйесі. С) Үлкен ми сыңарлары.Д) Соматикалық жүйкелер. Е) Мишық.

1317. Қазіргі замандагы физиологиялық теорияға академик И.П.Павловтың қосқан үлесі қандай?

А) Тұқымкуалаушылық пен өзгергіштік құбылыстарын ашты.

в) Барлык өсімдіктер мен жануарлардың біртұтастығын дәлелдеді.

С) Ағза онтогенезінде олардың тарихи дамуының филогенездің жаңа жолдары салынатынын көрсетті. Д) Қарын сөлі бөлінуінің нейрогуморальдық жолмен реттелуін көрсетті. Е) Жеке және тарихи

дамудың бір тұтастылығын қайталайтындығын дәлелдеді.

1318. Ағзаның арнаулы қызмет атқару жүйесі туралы теория жасаушысы ағзаның өзін-өзі реттеу идеясын дамытушы академик: А) И.П.Павлов. В) И.И.Мечников, С) П.К.Анохин. Д) И.М.Сеченов.

1319. 1862 жылы И.М.Сеченов қандай ірі жаңапық ашты?

А) жануарлар мен өсімдіктердің шығу тегінің бір екендігі.

В) Қарындағы сөлдің бөлінуіндегі нейрогумароалдық реттеудің маңызы. С) Вирустың ашылуы. Д) О.Ж.Ж. қозу мен тежеуді ашты.Е) Ж.Д.ж.ж. қызметінің жалпы теориясының негізін қалады.

8сынып. 8 .04.08ж

Cабақтытың тақырыбы:КӨБЕЮДЩ МАҢЫЗЫ. ЖЫНЫСТЫҚ ДАМУДЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МЕХАНИЗМІ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды көбеюдің маңызымен,жыныстық дамудың каезеңдерімен таныстыру. елік: жыныстық тәрбие,адамгершілік,гигиенгасын сақтауға баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология,математика Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба,

Сабақтың әдісі: пікіңр алмасу.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ.Көбеюдің маңызы. Көбею - түрдің жалғасуын қамтамасыз ететін биологиялык құбылыс.

Жыныстык көбеюдің функциялык негізінде аталық ж\е аналық клеткалар қосылып ұрықтанады, ұрық анасының организмінде дамиды.Адамның көбеюі ұрыктанудан басталып, бірнеше даму кезеңдерінен өтеді, оны онтогенез (грекше оп (оггіоз) - заты, мөні және §епез (із) - шығу тегі) дейді. Онтогенез деп тірі организмнің жүмыртка клеткасының ұрыктануынан бастап адамның өмірінің соңына дейінгі кезеңдерді айтады. Онтогенез екі үлкен кезеңнен түрады: біріншісі - анасының жатырында даму, екіншісі - анасынан туып, бөлек өмір сүру кезеңі. Екінші кез-е организмде үлкен сапалы жөне сандык езгерістер өтуінен оның денесінің және мүшелерінің салмағы мен көлемі артады, бала өседі. Сапалы өзгерістерге физиологиялык жүйелер мен бүтін организмнің дамуы жатады.. клеткаларында клетканың кобеюін реттеуші химиялык зат пайда болады. Адам организмінің даму барысында ішкі секреция бездернің қызметі ж.жкызметіне бағынышты қалыптасады. Жыныс бездерінде ішкі секрециялык және сыртқы секрециялык кызмет қатар болады.

Жыныс жүйесінің дамып жетілуі нақты генетикалық бағдарлама бойынша етеді. Дегенмен бүған әлеуметтік, климаттық, экологиялык факторлар әсерін тигізеді.Жыныс жүйесінің жетілуінде оның екі жеке функциясын еске алу кажет: екінші жыныстық белгілер функциясы мен көбеюдің жыныс мүіігелерінің функциясы.Жыныс бездерінің және бүйрек үсті бездерінің функциясының үдемелі болуынан соңғы жыныстык белгілер пайда болады. Олардың барльқ жыныстықбелгілері ересек адамдардың типіне сәйкестенеді. Мысалы, баланың алғашкы 10 жас өмірінде гипоталамустың (аралық ми) қызметі эпифиз безінің тежелтуші әсерінде болады. Эпифиз семген соң гипоталамустың қызметіне тежелту әсер болмағандықтан, ол жыныс жүйесі жетілуінің механизмін іске қосады.Балалық шақта жүйке және эндокриндік жүйелер белгілі мерзімге дейін ішкі фактор (эпифиз) әсерінен тежелуде болады. Эпифиз ми аральпында орналасқан. Ол адамның 7-8 жасына дейін ғана кызмет етеді Эпифиздін бөлетін гормондары ерлердің жыныс бездерінің дамуын баяулатады. Эпифиз. ішкі секреторлык қызметі нашарлағанда - жыныс бездері мерзімсіз өсіп, жетіледі және мұрт шығады. Эпифиздің жұмысы жоғарылағанда адам семіреді.Тимус немесе кеуде ішкі безі адамның 13-15 жасына дейін, яғни жыныс бездерінің дамып жетілуіне дейін қызмет етеді. Тимус организмнің өсуіне әсер етеді. Тимус тимозин деп аталатын гормон боледі. Тимозиннің әсерінен тимуста Т-лимфоциттер дамып, иммундык реакция жүргізу қабілетін меңгереді. Тимус безі жетілмей туған баланың канынын кұрамында ак қан түйіршіктері (лейкоциттер) аз болады.

Гаммаглобулиндер және онымен байланысты антиденелер де болмайды.Сондьщтан мүндай балалар жүкдалы ауруларға карсы түра алмайды да, 2-5 жасында өледі.

Тимустың дұрыс дамуына калқанша безі маңындағы бездер әсер етеді. Бүйрек үсті бездер. глюкокортикоид деп аталатын гормонда­ры оған теріс әсерін тигізеді. Адамның стресс реакциясы (күйзелуі, жүйке қажуы, күш түсу) ұзаққа созылса, жұқпалы аурулардың әсерінен немесе ауыр дене еңбегінен қажығанда иммундык реакциясы тежеледі.

Жыныс бездерінщ гормондары адамньщ жыныс мүшелерінін әсіп, дамуына жэне олардьщ кызметін реттеуге әсерін тигізеді. Ер және әйел адамдардьщ жыныстык белгілерінін пайда болуына эсер етеді. Жыныс белгілері екі түрлі болады: алғашкы және сонғы белгілер. Алғашкьі белгілер ХҮ (ұлда) немесе XX (қызда) хромосомалар болуына байланысты. Жыныс бездерінщ соңғы белгісі кезінде баланьщ дауысы езгеріп, дене бүлшык еттері дамиды, денесінде түктер пайда болады, мұрт, сақал еседі. Жыныс гормоны - тестостерон орга­низм. есуіне және дамуына жауапты, соңғы жыныс белгілерінің (без,) калыптасуына себепші болады. Жыныс гормоны қыз балаларда организмнің есіп дамуына, олардьщ жыныс белгілерінің пайда болуына - дауысының жінішкеруіне, денесінің дөнгеленіп, бәксе бөлігінің иыктан үлкен болуына және төс бездерінің дамуына, жыныс мүшесінің циклдік жүмысын реттеуге жауапты. Әйел адамньщ организмінде жыныс гормоны - фолликул ұрықтанудың, ұрықтың жетілуін жөне баланың тууын қамтамасыз етеді. Жыныс бездерінщ өсіп дамуы қыз балаларда - 8-10 жаста, ер балаларда 10-13 жаста жыныс бездерінің алғашқы даму кезеңі басталады. 2- кезеңі қыз балаларда - 9-12 жаста, ал ер балаларда - 12-14 жаста болады. Бұл кезеңде жыныс гормондары бөлінеді де, 3- кезең қыз балаларда - 10-13 жаста, ер балаларда - 13-16 жаста етеді. Бұл кезеңде жыныс бездерінің және бүйрек үсті бездерінің жұмысы↑. Жыныс без. толык дамып жетілуі қыз балаларда 11-14 жастан басталып, 15-17 жаста аяқталады. Біздің халқымыз қызды бойжеткен, ал ұлды бозбала деп бекер айтпаған.

ІІІ. Боз баламен бой жеткен кезеңде адам өзін қалай ұстау керек.

ІV. Үйге §49 оқу.

V. Сұрақтарға жауап беру. 1. Терінің атқөаратын қызметтері қандай?

2.Тері ауруларын атау.

3.Терінің құрылысы қандай?

4. Терінің қандай гигиеналары бар? Шаш күтімі.

8сынып. 12 .04.08ж

Cабақтытың тақырыбы: Адам ұрығы және оның дамуы.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды көбеюдің маңызымен,жыныстық дамудың каезеңдерімен таныстыру.

Дамытушылық: Оқушынылардың материалды оқып, ой-өрісін тереңдету.

Тәрбиелік: жыныстық тәрбие,адамгершілік,гигиенгасын сақтауға баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

Сабақтың әдісі: интерактивті.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ.Көбею мүшелерінін. құрылысы. Көбею мүшелеріне ♂ және ♀жыныстық мүшелер жатады. Аталық жыныс бездері - жұп мүше, екі қызмет аткарады: а) клеткаларда спермийлер пайда болады (сырткы секреция кызметі); ә) клеткаларда

гормон пайда болады ( ішкі секреция кызметі). Ер адамда спермий клетка лары үнемі түзіліп отырады. Спермийдің басы, мойны, жіпше құйрығы болады. Спермийдің басында ядро, тұқым қуалайтын (♂) материал бар. Бас жағында Гольджи аппараты орналаскан, онда ферменттер болады. Ферменттердің маңызы ерекше. Жұмыртқа клеткасы ұрықтанғанда, оның тығыз қабыкшасы арқылы спермийдің етуіне жағдай жасайды. Құйрык бөліміндегі митохондриялар спермийді жылжуына энергия береді.

Аналық жыныс мушелері ішкі және сыртқы мүшелер болып бөлінеді. Ішкі мүшелерге жұмыртка клеткасы, жатыр түтігі, жатыр жатады. Аналық жыныс бездері - қос мүше, екі қызмет аткарады: а) жүмыртқа клеткасын түзеді ( сырткы секреция кызметі); ә) аналык жыныс гормонын түзеді ( ішкі секреция қызметі). Жұмыртка клеткасын түзетін без сопақша пішінді, жатырдың екі жағына орналаскан. Аналық бездер жатырға бекіген. Жұмыртка клеткалары аналык бездерде түзіліп, сонда жетіледі. Әр жүмыртқа клеткасы эпителиймен жене фолликул клеткаларымен қоршалған. Аналык безде, негізінен, жалғыз жұмыртка клеткасы дамып жетіледі.

Дамып жетілген жұмыртка клеткасында ана организмінің бар-лық тұқым қуалайтын ақпараттары болады.

Ұрықтану. - спермий мен жұмыртка клеткасының косылып, зиготаның пайда болуы. Плазмолеммалар бірігіп, жұмыртка клеткасы ұрықтанады да, - зигота пайда болады Зигота жатырда дами бастайды. Алғашкы кезде ұрық жатыр безінен бөлетін құраммен, одан кейін қағанактың тамырлары арқылы келетін анасынын қанының құрамындағы заттармен қореқтенеді. Үрыктанбаған баска клеткалардан коректенуге ж\е қорғанышқа қажетті ұрық қабығы құрылады. Эмбрионның жатырда дамуы бірнеше кезеннен өтеді . Эмбрионның ішкі бетінде кіндікбау (пуповина) деп аталатын түтік пайда болады.

Сперматолоидтың жұмыртқа клеткасына енуі

Жұмыртка түтігі Жатыр

2Ядросы бар жұмыртка

клеткасы

қосылған ядролар

Кіндікбауда ірі кан тамырлары болады, олар арқылы жатырдың қабыршсынан коректік заттар сініріледі.өсінділер жатыр ұлпасымен бірге ұрпақжолдас (плацента) түзеді. ұрпақжолдас арқылы эмбрион қоректенеді, о₂ ж\е СО₂ газы мен зат алмасудан п.б. керексіз заттарды шығарып отырады. Зат алмасуда анасының қаны мен ұрыктың қаны араласпайды. ұрықтың 4-5 айында ғана ұрпақ жолдас ішкі секреция бездерінің қызметін атқарып, ұрыққа керекті гормондар бөледі. Осының нәтижесінде іште ұрық өседі. Жатырдың ішіндегі нәресте аяқтары мен қолдарын айқастырып, шынтақ, жам-бас және тізе буындарын бүгіп отырады, омыртка жотасы доғаланып келеді. тууылар кезде нәрестенін басы темен карал орналасады. Жатырдың мойны арқылы сәби дүниеге келеді Кіндікбауды кескенге дейін жатырдың жиырылуы ұрнақ жолдастағы қанды ұрықтық денесіне қайта ығыстьірады. Қағанактың құрылысы және ұрықтын жатырдағы қалпы Жаңа туған нөрестені қабылдайтын дәрігерді акушер дейді.

Анасының сүтімен сәби 10-12 ай бойы қоректенеді. Ананың сүті ете құнарлы, онда нәруылдар, майлар, кемірсулар және т.б. болады. Бірақ сүттін құрамында С және Б витаминдері жеткіліксіз. Сондықтан 6 айдан бастап балаға .

ІV. Үйге §50 оқу.

V. 1.Кбеюдің маңызы неде ?

2.Адамның жыныстық дамуы кезеңдері кезіндегі ерекшеліктер.

3. Онтегенез дегеніміз не?

4. гормондардың жыныстық дамуға әсері қандай?

8сынып. 16 .04.08ж

Cабақтытың тақырыбы: ОНТОГЕНЕЗДІҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды онтогенездің негізгі каезеңдерімен таныстыру.

Дамытушылық: Оқушынылардың материалды оқып, ой-өрісін тереңдету.

Тәрбиелік: жыныстық тәрбие,адамгершілік,гигиенгасын сақтауға баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

Сабақтың әдісі: интерактивті.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

Бала организмінщ өсуі және дамуы. 3-4 апта сәбидің

жаңа туған кезеңінен соң сыртқы орта жағдайларына бейімделеді. Бірақ физиологиялык жүйелер мен мүшелер дамуынын жетілмеуі, әсіресе ми және оның қьгртысы, сәбидің организміне қажетті бейімделу деңгейін қамтамасыз ете алмайды. Сондыктан сырткы ортаның жағдайлары сәбидің организміне сай б.к. 1-1,5 жасқа дейін дене салмағы жылдам жоғарылайды, бойы өседі. О.ж.ж дамиды, аяқ-қол қимылдары үйлесімді болады, сәби отырады, еңбектейді, тұрады, жүреді және сөйлей бастайды . бөбек тамакты көп қажет етеді. оның ас қорыту жүйесі әлі жақсы жетілмегендіктен, анасының сүтімен қоректенеді.

Нересте5-6 аптадан соң 6 ай 1 жаска толған

Бір жаска дейінгі сөбидің тірек жүйесі мен кимылының дамуы

1 жастан 6-7 жас баланын сәби кезеңі. Ол екіге бөлінеді: 1 жастан 3 жасқа дейін - балабақша кезеңі; 4 жастан 7 жаска дейін - мектепке дайындык кезеңі. Мектепке дайындық кезеңі ас қорыту жүйесінің, кимыл жасау дағдылары үйлесімділігінің, сөйлеу және жан сезімінің дамуымен сипатталады. Баланын 1 және 7 жас аралығы - оның рухани дамуындағы өте маңызды кезеңдер. Рухани даму ойындарға негізделеді. Бұл кезендерде бала әлеуметтік жағдайларға сай калып-тасады, баска балалармен, ересек адамдармен қарым-қатынас жасай-ды, мінез-кұлкы, сезімталдыгы, ой өрісі, жігері, еркі, кайраттылық касиеттері қалыптасады. Үлкен ми сынарларының кқртысы толық дамып бітпегендіктен, сәбидін (әсіресе 1-2 жаста) кевдлі көтеріңкі болуы керек. Кішкентай бала жылы сезімді, мейірімділікті, назар аударуды кажет етеді. Мұндай жағымды эмоция баланың бойына сіңсе, ер жеткенде өзін жақсы адам қалпында көрсете алады. Баланың рухани баяу жөне кеш дамуы оның анатомиялык-физ-қ құбылыстарына ғана байланысты емес. Ол отбасы мүшелері арасында жағымды эмоциялык қарым-қатынастың болмауына байла­нысты. 4-7 жас аралығында организмі, бұлшык еттері дамып, денесі шынығады, әр нәрсені білуге ынтасы артады. Бастауыш сынып жасындағы (7-12 жас) оқуш-ң организмінде құрылымдык және функциялык, жүйкелік даму жалғаса береді. Тірек-қимыл жүйесінің дамып, нығаюы нәтижесінде оның еңбекке икемделуі жылдамдай түседі. Сүт тістері тұракты тістермен алмасады. Физиологиялык жүйелерінің толық жетілуі окушы-ң таным қабілетін және белсенділігін жоғарылатады. Рухани қажеттіліктің өрісі кеңейіп, организмнін сырткы ортамен қарым-қатынасы күрделенеді.

Жоғары сынып окушыларының (13-16 жас) ішкі секреция бездері қалыптасып, дамиды.. Баланың бойының өсуі жылдамдайды және оның ақыл-ойының өрісі айқындала бастайды.

Адамның үзақ өмірі. Б\д денсаулыкқсақтау ұйымының жіктемесі бойынша: адам 44 жасына дейін жастық 45-59 - орта жас, 60-74 - мосқал тартқан, 75-89 - царттық кезең, ал 90-100 және одан жоғары - ұзаң өмір суретін адамдар.Адамның ұзак өмір сүруінің механизмін зерттейтін ғылымды геронтология деп атайды. Бұл ғылым қартаюдың биологиялык механизмінің маңызды зандылыктарын зерттейді. Гериатрия москал және қарт адамдардың ауруын зерттейтін және емдеумен айналысатын ғылым саласы.

ІІІ. Тест. 1. Баланың өсуініи және дамуының ерекшеліктері неде? 2. Адам қаидай жастық кезеңдерден өтеді және олардың сипаттамасы қандай? 3. Баста-уыш жөне жоғары сынып оқушыларыньщ жас ерекшелІктеріне байла-нысты дамуын түсіндіріцдер. 4. Бала рухани жагынан дамып, мейірімді болуы үшін не істеу керек? 5. Сәбилерге, бөбектерге қамкорлық жасау жолдарын айтьщдар. 6. Геронтология және гериатрия гылымдары нені зерттейді? 7. Үзак өмір сүру неге байланысты? 8. Қазақстанда үзақ өмір сүрген адамдарды білесіндер ме? Олар туралы әнгімелеп, айтып беріңдер

ІV. Үйге§51 оқу.

V. 1. Атальщ және аналық жыныс бездерінің ерекшеліктері мен гормоіщары ңандай?

2. Ұрықтану қалай өтеді? 3. Эмбрион мен зигота аралығындағы айырмашылық неге байланысты? 4. Жаңа босанған ана гигиенасы кандай болуы керек? ? 1. Көбеюліц маңызы неде? 2. Адамның жыныстық ламуы қанлай қүбылысқа негізделген? 3. Онтогенез дегеніміз не? Онын кандай маңызы бар? 4. Жыныетық дамудын кандай кезендері бар? 5. Жыныстық дамудың механизмін түсіндіріңдер. 6. Алғашқы жыныстық белгілер қандай хромосомалар болуымен анықталады? 7. Соңғы жыныстық белгілердің ңалыптасуында қандай ерекшеліктер байқалады? 8. Жыныетық бездер меы бұйрек үсті бездерінін әсерін түсіндіріндер. 9. Әпнфнз гипоталамуска қандай өсерін тигізелі және оның мөні неде? 10. Тимустыи маңызы қандай?

11. Жыныстық бездердің өсіп дамуының қандай кезендері бар?

8сынып. 19 .04.08ж

Cабақтытың тақырыбы: АДАМ ОРГАНИЗМНІҢ БЕШМДЕЛУШЩ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды онтогенездің негізгі каезеңдерімен таныстыру.

Дамытушылық: Оқушынылардың материалды оқып, ой-өрісін тереңдету.

Тәрбиелік: Адамгершілік,гигиенгасын сақтауға баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

Сабақтың әдісі: интерактивті.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

.Адамның өмір сүруіне, белсенді іс-әрекетіне қолайлы және колайсыз жағдайлар әр түрлі әсерін тигізеді. Қолайлы жағдайларды сәйкестік деп атайды. Бұл - организмнег тыс ортанын факторы.. Ал қолайсыз жағдайларды сәйкес емес деп атайды. Бұлар организмнің негізгі фенотиптік-генотиптік қасиет-теріне сай емес және онын физиологиялык қызметтерінің оңтайлы орындалуын қамтамасыз етпейді. Физиологиялық белгілері бойынша бейімделу деп сәйкес емес сырткы орта жағдайларында сақталуын, дамуын, өмірінің ұзактылығын қамтамасыз ететін жүйелер мен біртұтас организм қызметі.

Организмнің тіршілігін сырткы ортаға бейімделу 1) физиологиялық кұбылыстар; 2) организмнің қызметінің зорлану калпы; 3) физиологиялык қалыптан тыс ауытқу (аурудың пайда болуы, патология)

Адамдар сырткы ортаның белгілі бір жағдайларына біркелкі жылдам және толық бейімделе алмайды. Себебі адамның жынысы, жасы, жүйке жүйесінің кызметі, денсаулығы, генетикалык қасиеттері, денесінің шынығуы, сезімге берілуі, айналысатын еңбек түрі, т.б. организмнің бейімделу құбылысына әсерін тигізеді.

Оқушылардың білім алуы, тәрбиеленуі, олардың келеіпекте еңбек етіп, өмір сүруі - қоғамның алдына қойған негізгі міндеті болып саналады. Осыған байланысты білім алу мен тәрбиеленуді біртүтас мәселе деп санап, оларды мақсатты түрде жүзеге асыру қажет. Қоғамның өзекті мәселелеріне - білім сапасын арттыру, енегелі тәлім-тәрбиені жакқарту, жасөспірімдердің денесін шынықтыру мәселелерін ұйымдастырып, жүзеге асыру жатады.Организмнің клеткалары мен ұлпаларының түзілуіне қажет материалдардың, физиологиялык құбылыстардың өтуіне кқжет энергия мен сезім жүйелері арқылы хабарлардың үздіксіз түсіп отыруы - адамның өмір сүруінің негізі болып саналады. Жасөспірімдер организмінің функциялық жағдайын физиологиялык, гигиеналык, психологиялык көрсеткіштер сипат­тайды. Адамның ерекшеліктеріне оның белсенділігі жатады. Адамның белсенділігін анықтау үшін, оның кайсарлық, өжеттілік, өмірлік максаты, жігерлілік, қайраттылық, сияқты басқа да сипат-арын ескеру қажет.

пайда болуын анықтап, зерттеп, адамнын табиғи жағдайын (физиологиялык) қалпына келтіру үшін - емдеу шараларын қолданады.

ІІІ.Берілген кестемен танысып, бос торкөзді толтырыңдар.

Еейімделу түрлері

Организм не үшін күреседі?

Физио-қ реакция лардын белгілері

Организмнін өтем (компенсация лық) реакциясы

Таулы климат жағдайында

оттек үшін

ентігу

гемоглобиннің оттекті кажетсінуі артады, кор жинактайтын мү-шелерінен кан кетеді

Экстремальды ыстык климат жардайында

қызып кетумен жөне суды жо-ғалтумен

қанның артерия-лык, диастола-лык кысымы артады

реабсорбция және клеткаларда, үлпа-ларда судыц жинал-уы күшейеді

Экстремальды ыстык емес кли­мат жағдайында

қызып кетумен және суды жо-ғалтумен

канның артерия-лык, диастола-лык кысымы төмендейді

тер белу аркылы орга-низмнің температура-ны сактауы

Суың климат жағ-дайында

тоңып калумен

жүрек қағысы жиілейді

қанайналым күшейе-ді, зат алмасу артады

Дене енбегін ат-кару кезінде

?

1

?

Гиподинамия ке-зінде

?

?

?

Акыл-ой еңбегі-мен белсенді ай-налысқанда

?

?

?

ІV. Үйге §52.

V. 1. Баланың өсуінін және дамуының ерекшеліктері неде? 2. Адам қандан жастык кезендерден өтеді және олардын сипаттамасы кандай? 3. Баста-уыш және жоғары сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне байла-нысты дамуын түсіндіріндер. 4. Бала рухани жағынан дамып, мейірімді болуы ұшін не істеу керек? 5. Сәбилерге, бөбектерге камкорлық жасау жолдарын айтыңдар. 6. Геронтология жене гериатрия гылымлары нені зерттейді? 7. Үзак өмір сүру неге байланысты? 8. Казакстанда ұаақ өмір сүрген адамдарды білесіндер ме? Олар туралы әнгімелеп, айтып беріңдер.

1. Сәйкеегік және сәйкее емее жағдайлар деген не? 2. Бейімделу қандай күбылыс, кандай құрамбөліктерден тұрады? 3. Адамньщ биологиялык түр ретіндегі және физиологиялык белгілері бойынша бейімделуін аныктаудын қандай әдістері бар? 4. Қалыпты жағдай, бейімделу дәрежелерінің сипаттары кандай? 5. Не себепті барлык адамдар сырткы орта жағдайына біркелкі бейімделе алмайды? 6. Мектеп окушылары бейімделуінің қандай түрлері бар? 7. Органнзмнің тіршілік етуіне кандай жағдайлар қажет? 8. Жаеөсиірімдер организмінің функциялың жағдайын сипаттайтын кан.іаіі көрсеткіштерді білесіндер? 9. Адамның белсенділігін кандай касиеттер арқылы аньщтауга болады? 10. Сырткы орта әсеріне бейімделудегі психологиялық-физиологиялық жауаптар қалай сипат-талады? 11. Климаттың әр түріие (тау, ыстық, суық, т.б.) бейімделу ерекшеліктерін естеріңе түсіріңдер. Физиологиялык құбылыстардың манызына талдау жасап, ңорытындылаңдар.

Тапсырма

8сынып. 6 .05.08ж

Cабақтытың тақырыбы: Салауатты өмір және оның ғылыми негіздері.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды салауатты өмірдің ғылыми негіздерімен таныстыру.

Дамытушылық: ойлау және адамгершілік қабілетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Салауатты өмір ұстанымына баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

Сабақтың әдісі: реферат жазып,оны қорғау..

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ. 1. Салауатты өмір дегеніміз не ?

2. Салауатты өмірдің қандай бағыттары бар.

А) Адамның күнделікті тіршілік әрекеті.

Б) Тарихи кезеңдері,

3. Салауатты өмірдіңдің негізгі өлшемдері және көрсеткіштері.

САЛАУАТТЫ ӨМІР ЖӘНЕ ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ

Салауатты өмір - коғамның белгілі бір тарихи түріне сәйкес келетін адамдардың өмір сүру жағдайларының жиынтығы.. Оның күрамына адамның отбасы, мәдениеті, тіршілік әрекеттері және т.б. кіреді. Негізгі мәніне адамдардың қарым-қатынастары мен өзара әсер етуі жатады. Адамнын сипаты мынадай: адам белгілі коғамға жөне белгілі әлеуметтік тогща жатады. Қоғамның мүшесі ретінде өмір сүру қасиеттерімен ерекшеленеді. Адамның бұл сипатта-масының психологиялык сипаттамасынан (адамның мінез-күлкынын, мәнерінің - үнатуы, жоғары багалауы, назары,

Көңілі, қызығшылығы, талабы және т.б.) ерекше айырмашылығы бар.. Салауатты өмір деген түсінік адамның тіршілік етуі мен емір сүруінің барлык негізгі салаларын - енбек етуін, тұрмысын, қоғамдық-саяси іс-әрекетін және бос уакытын қамтиды.

Салауатты өмір түрлері. Салауатты өмірді екі бағытта карауга болады. 1. Адамның кундемкті тіршілік әрекеті. Мұның нәтижесінде адам өзіне қажетті жағдайларды ұйымдастырады. Онын іс-әрекеті өзін сақтауға, қорғауға және өмірін ұзартуға, ал мінез-құлқы адамдар арасында қарым-қатынас жасауға, оны қалыптастыруға бағытталады.

2. Тарихи кезеңдер. Адам өзінің қасиеттері (өмір сүре алатын мүмкіндігі, қабілеті) арқылы өзінің тарихын жасайды.

ІІІ. рефераттар тыңдау,талдау.

ІV. Үйге §56 оқу.

V. "Физиологиялык сағат" деген не?

2. Биологиялык ырғақтың маңызы кандай?

3. Хронобиология деген не?

4. Биологиялык ырғактын каидай тоитары бар? Оларлың маньмы неде? 5. Биологиялық ырғакты білудін кандай манызы бар?

6. Хронофармакологияның және хрономединиианын. хроногигиенаның мағынасы қандай?

2

8сынып. 10 .05.08ж биол.

Cабақтытың тақырыбы: Салауатты өмір және оның ғылыми негіздері

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды салауатты өмірдің ғылыми негіздері туралы түсініктерін әрі жалғастыру..

2.Дамытушылық: ойлау және адамгершілік қабілетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Салауатты өмір ұстанымына баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

Сабақтың әдісі: реферат жазып,оны қорғау..

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

Адамның тіршілік әрекетіндегі табиғи және әлеуметтік факторлардыд өзара байланысы

Диалектика (грекше сііаіеЫіке [іесһпё] - әңгіме, айтыс жүргізу енері) - коғамның лсәне ойлаудың дамуының жаллы заңдары туралы ғылым, Мүнда диалектика лык. әдіс колданылады.

Материализм (латынша таіегіаііз - материалдык, заттык) - табиғатты материалистік түрғыдан түсіну.

Көзқарас - табиғатқа, қоғамі^па, жеке түлғаға бағытталған ойдың, пікірдің жинакталып, корытындыланған жүйесі.

Салауатты өмір адамның жеке түлға болып қалыптасуына және оның шығармашылық ой желісін жүзеге асыруына себеп болатын коғамдаіы жағдайларды білуге мүмкіндік жасайды.

Салауатты өмір адамды белгілІ бір коғамның және әлеуметтік топтын мүшесі ретінде сипаттайды. Бұл - сол коғамның адамды өзінің мүшесі ретінде және сонда емір сүруінің айғағы етіп, оған берілген касиет пен белгі. Осы түжырымды ой салауатты өмір деген түсініктің ғылыми мөні жөне ғылыми күндылығы болып саналады.

ІV. Үйге §56 оқу. V.

V. ?1. Салауатты өмірдің мәні неде?

2. Жеке адамның салауатты өмірі неге байланысты және ол қалай сипатталады?

3. Әр адамнын қасиеттерінің сапасы адамдар тобына жене қоғамға қалай әсер етеді?

4. Қоғамдағы адамдар тобыныд салауатты өмірі дегенді калай түсінесіңдер?

5. Қандай факторлар коғамдағы салауатты өмір салтын қалыптастырады?

6. Салауатты омірдің адамның мінез-құлқына әсер етуіне мысалдар келтіріндер.

7. Салауатты өмірдін негізгі көрсеткіштеріне не жатады?

8. Мәдени ортаның мәні неде?

9. Табиғм факторлар және "екінші табиғат" деген не?

10. Салауатты өмірдің ғылыми мәні және құндылығы неде?

\

8сынып. 13 .05.08ж биол.

Cабақтытың тақырыбы: Адам іс-әрекетінің қоршаған ортаға әсері.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды адамның қоршаған ортаға әсер ету факторларымен танысмтыру..

2.Дамытушылық: ойлау және адамгершілік қабілетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Салауатты өмір ұстанымына баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы : Қоғамтану,Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.

Сабақтың әдісі: реферат жазып,оны қорғау.,әңгімелеу.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ. Материалдык мәдениет пен рухани мәдениеттің дамуы.

Материалдық қажеттілікке - техника, өндірістік құрал-жабдыктар, жер қойнауының қазба байлығы, табиғат байлығы, тұрмыстык жағдай, т.б. жатады. Рухани мәдениетке ғылым, көркемөнер, сәулет және қолөнер, әдебиет, философия, имандылық, адамгершілік, саясат, адамның жеке тұлға ретіндегі қасиеттері, іс-әрекеттік қарым-қатынасы, максаты, қолданылатын әдістері, т.б. жатады. Сонымен мәдениет қоғам дамуының белгілі деңгейінің сипаты, адамның шығармашылық күіні мен қабілетінің көрінісі. Ол мате­риалдық және рухани байлықты жасаудың көрінісі. Сондыктан мәдениет деген ұғым қоғамның рухани өмірін көрсету үшін пайдаланылады.

Материалдык мәдениет пен рухани мәдениет ғасырлар бойы дамып, жоғары денгейге көтерілуде. Оған жыл сайын техниканың жаңа түрлерінін шығуы дәлел. Соның ініінде өндірісті автоматтандыру, өмірдін әр саласында компьютерлерді пайдалану, ғарыштың кемелер, құралдар, түрлі аспаптар жасау қарқынды дамуда. Жер қойнауының байлығы (мұнай, газ, көмір,.кен) қоғамның дамуы үшін өндірілуде. Адамның санасының дамуы - өзін қорша-ған ортаны танып білу кабілетін арттыра түсті. Адам өзінін танымдылық қасиетінің ерекніелігі аркылы табиғатты зерттеп, оның сан алуан күрылымын, үздіксіз өтіп жататын күбылыстарын анъщ-тады. Олардың организмге тигізетін әсерін біліп, соған лайықты бейімделе алатын болды және табигат корын өзінің тіршілігі үшін жан-жакты пайдаланып келеді.

Табиғаттың өзгеруі. Әр кезенде өмір сүрген адамзат қажетіне қарай табиғат қорын пайдаланып, қоғамды дамытып отырды.

Адамнын саналы іс-әрекеті нәтижесінде ғылымда ноосфера (грекше пооs - ақыл, парасат және sphfirа - шар) деген үлкен ұғым пайда болды. Ноосфера екі әдіспен тіршілік етеді. Бірінші, барлык биосфераның органикалык өзгеруі. Екінші, биосфераның бүтіндей сақталуымен қатар одан техносфераның бөлінуі және оқшаулануы..Ноосфера - адамның саналы іс-әрекетінің биосферада дамуын аныктаушы негізгі фактор.

Ноосфера - биосфера мен қоғамнын өзара қарым-қатынасының байланысынан болатын сапалы түрдегі жаңаша ұйымдасу түрі.. Саналы іс-әрекеттер жер бетінде жаңа геологиялық құбылыс болып, табиғатка өзгерістер әкеледі.

Адам іс-әрекетінін салдарынан биосфера" және ондағы жекелеген экожүйелер дағдарыска ұшырады. Биосфера - жердің тіршілік таралған белсенді беті.. Тіршілік етіп, өмір сүру үшін кажетті жағдайларға органикалық және бейорганикалык құрылымдар жатады. Бейорганикалык құрылымдарға: литосфера, гидросфера, атмосфера, Жер бетіндегі ғарыштық сәулелену, топырақ, ал органикалық құрылымға: тірі заттар жатады. Литосфера - жердің қыртысты катты кабығы 1-2 км тереңдікте, гидросфера - ғаламшардағы су айдындары 8-10 км терендікте, атмосфера - ауа қабаты 10-15 км биіктікте шектеледі. Бұл шектелу аралығьшда тірі организмдердін алуан түрлері тіршілік етіп, өзара тьпыз байланыста болады.

Табиги күбылыс нәтижесінде және адамның қарекетінін салдары­нан жыл сайын 85 млрд т көмірқышкыл газы ауаға бөлінеді екен (оның ішінде 15 млрд тоннасы адамньщ іс-әрекетінен). Мы-салы, Америкадан Еуропаға реактивтік лайнер 8 сағат бойы ұшканда, 50-75 т оттекті пайдаланады екен. Шамамен мүндай

шығарылатын кокыс, әр түрлі калбырлар, шыны сауыттар және т.б, үйдін бүрыіптарында, көшеде үйіліп жатады. Кейінгі кездерде дүние жүзінде бір жылда шамамен 50 млрд консерві қалдыры, 30 млрд шыны бөтелке, 60 млрд эр түрлі металл және пластмасса сауыттары тасталатыны аныкталды. АКДІ-та бір жылда, шамамен, 3,5 млрд т осындай калдыктар жиналады екен..

Биосфера - өздігнен дамитын, күн энергиясын сініре отырып, зат алмасуды іске асыратын, бұзылған құбылыстар мен құрылымдарды қалпына келтіре алатын күрделі жүйе.

Гигиеналык, шаралар. Адамды қоршаған ортаның ластануына мынадайқкосымша факторлар эсер етеді: 1) пайдаланылған әр түрлі химиялық заттар және оларды ораған газеттер, қағаздар, сауыттар, жұмсалған энергия, азық-түлікті өндіру, оларды тасымалдау, тамақ қалдықтары, ыдыс жууға жұмсалған су, т.б.;

2) газет, кітап, журнал, т.б. шығаруға пайдаланылатын қағаз және оларды макулатура ретінде қалдыққа айналдыру;

3) киім, тесек-орынды жууға жұмсалатын энергия, отын;

4) жұмыска және оқу орнына апаратын көлікке жұмсалатын энергия, отын;

5) қызмет орындауға қажет заттар (машина, үй, жиһаз, т.б.). Адамның бір күнгі тіршілік етіп, енбекпен шүғылдануьша бұлардың барлығы қажет. Енді осыны 365 күнге кебейтсе, онда әрбір адам өзіннің коршаған ортаны ластауынын бір жылғы мөлшерін білер еді.

. Биологиялық "зат алмасу" дегеніміз - адамның табиғаттан көп мөлшерде орган-қ және б\оргқ заттарды табиғи немесе өнделтен түрінде алып тамаққа, киімге, пайдалануы.

ІV. Үйге §57оқу

V. ?1. Салауатты өмірдің мәні неде?

2. Жеке адамның салауатты өмірі неге байланысты және ол қалай сипатталады?

3. Әр адамнын қасиеттерінің сапасы адамдар тобына жене қоғамға қалай әсер етеді?

4. Қоғамдағы адамдар тобыныд салауатты өмірі дегенді калай түсінесіңдер?

5. Қандай факторлар коғамдағы салауатты өмір салтын қалыптастырады?

6. Салауатты омірдің адамның мінез-құлқына әсер етуіне мысалдар келтіріндер.

7. Салауатты өмірдін негізгі көрсеткіштеріне не жатады?

8. Мәдени ортаның мәні неде?

9. Табиғм факторлар және "екінші табиғат" деген не?

10. Салауатты өмірдің ғылыми мәні және құндылығы неде?

8сынып. 17 .05.08ж биол.

Cабақтытың тақырыбы: . ДЕНСАУЛЫҚ ЖӘНЕ АУРУ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды факторларымен танысмтыру..

2.Дамытушылық: ойлау және адамгершілік қабілетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Салауатты өмір ұстанымына баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы : Қоғамтану,Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.

Сабақтың әдісі: реферат жазып,оны қорғау.,әңгімелеу.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІӨздігінен реттелу - бүл биологиялық жүйенің қасиеті. Ол физиологиялык көрсеткііптердің автоматты түрде белгілі тұрақтылықта болуын сақтайды. молекулалык денгейде өздігінен реттелу жағдайында зат алмасу құбылысы өтеді. Оның әсерінен соңғы зат пайда болады. Бүл заттың концентрациясы автоматты түрде бір деңгейде түракты-лығын сактайды, содан ферменттің белсенділігіне әсерін тигізеді. Егер заттың концентрациясы қажетті мөлшерден төмендесе немесе жоғарылап кетсе, онда ферменттің активтілігі өзгереді, зат алмасу бұзылады, физикалык, биохимиялық, физиологиялық күбылыстар дүрыс жүрмейді, оттек жеткілікті пайдаланылмайды, әнергиянын түзілуі өзгереді. Осыдан ауру сезімі туады.

Өздігінен реттелу нәтижесінде клеткада биологиялық макромолекулалардан клетканын органоидтері өздігінен күрылады.

Мүшелер деңгейінде жүйкелік және гуморальдык механизм-дердін өздігінен кызметі нөтижесінде организмнін температурасы, канттың мелшері және т.б. түрактылыкта болады.

Гомеостаз. Ішкі ортаның күрамдык, келемдік және сандық тұрақтылығы гомеостаз (грекше homoios - бірдей, үқсас және stasis - кимылсыздык, күй) деп аталады. Гомеостаз - организмнің күрамындағы заттардың және олардың касиеттерінщ динамикалык түрактылығын сақтап, олардың өзгеруіне және бүзылуына карсы түра алатын биологиялык жүйенің қабілеті. Гомеостаз күбылы-сының негізі болатын механизмдердің бүзылуы "гомеостаздың ауруы" ретінде сипатталады.

Компенсация (латынша compensated - теңестіру, орньш толтьфу) - тіршілік әрекетінің бұзылуына организмнің көрсететін реакциясы. Осыньщ нәтижесінде организмнің бүзылмаған бөліш бұзылған кұрылымының қызметін атқара алады. Мысалы, жүрек акауы (пороки сердца) бар жүректің компенсациялык шамадан тыс жүмысы гипертония ауруы кезінде ұлпаларға канның жеткілікті келуін қамтиды..

Организмніц резервтік мүмкіндігін пайдалану өте тиімді жағдаи. Мысалы, гликогеннің, май ұлпасының қор болып жиналуы организмде энергияның түзілуіне резерв бола алады. Организмдегі қанның барлығы кдн тамырлары бойымен айналысқа туспейді. Оның шамамен 20^%-ы көкбауырда қор болып сақталып тұрады.

Денсаулықтың түрлері. Бүларға: қоғамдык денсаулык, эколо-гиялык денсаулык, рухани (ойдың) денсаулық, эмоциялык денсаулык жатады.

Қогамдың денсаулық - өркениетті қоғамды құрудагы және оны дамытудағы мемлекеттің игілігі (дәулеті), байлығы және қоры. Адамнын денсаулығын корғаудың негізіне: ұүрыс тамақтану, организмді шынықтыру және жаттықтыру, гигиеналық шараларды сақтай білу, т.б. жатады.

Экологиялық денсаулық. Бүл бағытта ең негізгі шара - ол табиғи ортаның жағдайларын қалпына келтіру жөне оның халыққа зиянды әсер тигізетін факторларын болдырмау керек. Профилактикалық медицина - денсаулықтың жағдайын, денсаулықты сактау үшін организмнің резервінін мөлшерін сақтайды.

Рухани денсаулық (интеллектуалдық денсаулык). Бұған: есті жаттықтыру жөне оны жақсартып, нығайту жатады. Есті (көру, есту, сипап-сезу) жаттыктыру, ойлау, сөйлеу, сананы қалыптастырып, дамыту денсаулыкты жаксартады. Окыған мәтінде немесе кітапта негізгі, басты ойды табу маңызды. Интеллектуалдык денсаулыкта адамгершілікті, рухани ка-сиетті жетілдіре берудің маңызы ерекше.

Эмоциялык денсаулық. Жағымды эмоция адамның еңбек қабілетін арттыруға, мақсатка ұмтылуына, өнегелі іс-әрекетке, коғамның дамуына, мемлекеттің өркениетті елдер қатарына қосылуына, өз білімін, күш-қайратын жұмылдыруына әсер етеді. Бұл бағытта И.П. Павловтың айтуынша, "мақсат рефлексі" ете маңызды, ол әрқайсымыздың тіршілік куатымыздың негізгі түрі. Өмірдің барлық мәдениетін мақсат рефлексі жасайды.

.Денсаулыққа әсер ететін заттар. Адам организміне улы заттар ұзақ уақыт әсер еткенде - ісік аурулары пайда болады. Улы заттар генетикалык деңгейде тұқым қуалау құбылыстарына, ұрыктьщ көбеюіне, ұрықтың қалылты дамуына зиянды әсерін тигізеді. Семей өңіріндегі ядролык сынақтардың салдарынан түзілген химиялық заттар әсерінен көптеген аурулар пайда болтаны белгілі. Биохимияльщ әдістер (қан, зәр, т.б. құрамын зерттеу) арқылы

ауруды аныктап, білуге болады. Сонымен катар молекулалык-генетикалық әдістер арқылы организмнін клеткаларын анықтап, зерттейді. Х-хромосомада (Х-хромосомаларынын бір-біріне жабысып қалуы) болатын гендерге тән қасиет әкесінен ұл баласына берілмейді. Әкесінде болатын Х-хромосоманың бір-біріне жабысып қалу белгісіне мысал ретінде гемофилия ауруын келтіруге болады

Денсаулықтьщ бүзылуына себепші факторлар.

ІV §59.

V. ?1. Материалдың мәдениет деген не? 2. Рухани мәдениет деген не ж\е оған не жатады? 3. Не себепті материалдық мәдениетті рухани мәдениеттен ажыратуға болмайды?

4. Ноосфера деген не? 5. Биосфера деп нсііі айтады және оның манызы иеде?

6. Литосферанын, гидросферанын және атмосфераның табиғи потенциалдарының өзгеруі неге байланысты?

7. Арал теңізінің, Балқаш көлінін және т.о. су айдындарынын суының тартылуы қандай зардап шеккізуде? 8. Адамнын белеенді қарекетінің салдарынан литосферада қандай өзгерістер болып жатыр? 9. Адамнын тіршілігі үшін онын организміне қандан заттар, қанша мөлшерде түсуі керек?

10. Табиғатқа тигізген пайдалы жәяе зиянды әсерлерінді корытындыландар.

11. Адам өмірінде табиғаттың алатын орны қандай